Investeren in mensen

Succesvol leidinggeven aan

onderwijsinnovaties
Prof. Dr. Rudolf van den berg
Prof. Dr. Roland vandenberghe
 Zaai graankorrels als je binnen een jaar
wilt oogsten.

Plant bomen als je over tien jaar resultaat

wil zien.

Wil je levenslang vruchten plukken,

ontwikkel dan de mensen.

Kuan chung Tzu

 Bedoeling
• Een perspectief op onderwijsinnovatie
schetsen vanuit het centrale idee dat de
leraren en schoolleiders zichzelf kunnen
ontwikkelen en daardoor kunnen werken
aan beter onderwijs.
 Historische ontwikkelingen en
analyse
• De geringe invloed van vernieuwingen op het
onderwijs is een blijvend probleem.
• Bij veranderingen in het onderwijs heeft men zich
voornamelijk geconcentreerd op dingen in plaats
van op mensen.
• Men gaat teveel uit van lineaire strategieën:
• Doelen
• Plan
• Uitvoering
• Evaluatie
 Nieuwe sleutels tot innovatie
naar een interactief dynamisch
perspectief
• Het eigen innovatief vermogen van scholen
vergroten.
• Het belang van de percepties van de
betrokken personen.
• Meer organische samenwerkingsvormen.
 Op zoek naar een goed
beleidsconcept
• Veranderen is een ‘normale toestand’ geworden.
• De school is een frontlijnorganisatie. De kwaliteit
hangt in hoge mate af van het werk van de man of
de vrouw voor de klas en zijn of haar oriëntatie op
leer- en ontwikkelingsprocessen.
• Verschil tussen ‘zondagse’ en ‘doordeweekse’
didactiek.
• Een goede wisselwerking tussen beleid en praktijk
is noodzakelijk.
 Op zoek naar een goed
beleidsconcept
• Er dient een brug geslagen te worden tussen de
onderwijskundige basiskennis en de
praktijkkennis.
• Een interactieve benadering: leraren actief
betrekken.
• Reflectie in en op het dagelijks werk.
• Geen ‘top-down’ onderwijsvernieuwing waarin
leraren de uitvoerders zijn van wat anderen
bedacht hebben.
 Mogelijke processen
• De behoeften van de betrokkenen
analyseren.
• Het juiste beginniveau van de leraar
inschatten.
• Gebruik maken van participatieve
werkvormen.
• Suggesties geven voor toepassing en
na toepassing feedback geven.
 Visie gebaseerd op een positief
beeld van de competenties van de
betrokken leraren en
schoolleiders.
Zij kunnen zich opstellen als
professionals die zichzelf willen
ontwikkelen en verbeteren.
 Implementatie als blijvend
probleem
• Omwille van de complexiteit van
implementatie.
• Onvoldoende aansluiting bij de opvattingen
en behoeften van de leraren.
• Te geringe onmiddellijke bruikbaarheid van
de vernieuwing.
• De complexiteit door de grootschaligheid.
• Een gevoel van onmacht bij de leraren.
 Te geringe onderlinge
afstemming van de verschillende
gebieden
• Innovatie-inhoud
• Persoon van de hulpvrager
• De organisatie van de school
• De interventies of begeleidingsactiviteiten
 Leerling- respecterend onderwijs

Innovatie-inhoud

Betekenis- Leraar Innovatieproces Organisatie

Cultureel-
geving individueel
perspectief

Interventies

In dialoog
 Innovatie-inhoud
• Steeds meer wil men in het onderwijs af van
uniforme leerwegen voor hele groepen leerlingen,
en juist individuele leerroutes ontwikkelen op
basis van verschillen tussen leerlingen en hun
leerstijlen.
• Dit noemt men ‘adaptief onderwijs’ en men kan
het zien als een vorm van meer leerling-
respecterend onderwijs dat in dienst staat van een
ononderbroken ontwikkeling van de leerlingen:
constructief of authentiek leren.
 Basiscomponenten van adaptief
leren
• Signaleren
• Diagnosticeren
• Differentiëren
• Variëren in instructiewijzen
• Toetsen en evalueren
• Remediëren
 Uitgangspunten authentiek leren
• Leerlingen moeten kunnen genieten van wat ze op
school leren.
• Ze moeten leren eigen doelen, vragen en
problemen te omschrijven en strategieën
verwerven om ze op te lossen.
• Nieuwsgierigheid en voorstellingsvermogen
waarderen als fundamentele elementen.
• Leerlingen ervan bewust maken dat ze deel
uitmaken van een gemeenschap.
• Het besef moet bestaan dat leerlingen uniek zijn
en dat ze worden wie ze zijn.
 Leren met multimedia
• De opmars van multimedia is niet te stoppen.
• Het gebruik van computers in het B.O. kan het
zelfvertrouwen en de motivatie van de leerlingen
vergroten.
• Via ICT wordt geindividualiseerd en individueel
onderwijs mogelijk.
• Leraar: minder docerend meer manager van de
onderwijsleerprocessen.
 Leren met multimedia
• Een complex invoeringsproces
– Randvoorwaarden:
– Gebrek aan hardware
– Sofware
– Kennis
– Tijd
– Organisatorische aspecten
– Weerstand van leraren overwinnen en hen
stimuleren om de computer te gaan gebruiken
 Groeperingsvormen als een vorm
van leerlingrespecterend onderwijs
• Het grootste deel van de schooltijd: heterogene
groepen waarmee ze zich kunnen identificeren.
• Tijdelijke homogene groepen voor bepaalde
prestaties in bepaalde vakken en niet op basis van
algemene intelligentie en gemiddelde prestatie.
• Homogene groepen zo flexibel mogelijk.
• Niveau en tempo van instructie aanpassen aan het
niveau van de leerlingen in de verschillende
groepen.
 Samenwerkend leren
• Samenwerking is een noodzakelijke
vaardigheid om goed te kunnen participeren
in het maatschappelijk leven.
• Een goede begeleiding is noodzakelijk.
• Samenwerkend leren vraagt om aangepaste
instructie: werkvormen, de grootte en de
samenstelling van de groepen, het type
interactie.
 Kwaliteit van instructie
• Factoren die scholen effectief maken
– Het streven naar hoge onderwijsopbrengsten
– Het zorgen voor een optimaal gebruik van de
daadwerkelijke leertijd
– Structuur aanbrengen in de instructie: effectieve
instructie.
– Klassenmanagement en –organisatie
– Zelfstandig werken
– Schoolklimaat en schoolleiderschap: teamontwikkeling
en samenwerking
 Schoolorganisatie
• Het benutten van:
– Creatieve vermogens
– Interactieve besluitvorming
– Dynamisch management
• De schoolleider zal er als een ‘investeerder
in mensen’ in moeten slagen om voldoende
draagvlak en betrokkenheid voor de
veranderingen te creëren.
 Transformatie
• Het spanningsveld tussen groot- en
kleinschaligheid.
– Het grootschalige heeft als belangrijkste doel de
voorwaarde te creëren om kleinschalige en
reële vernieuwingen in scholen mogelijk te
maken.
De zelforganiserende kracht van
organisaties.
• Transformatie is een proces waarbij mensen
intensief worden aangesproken op hun
individuele capaciteiten en hun individuele
verantwoordelijkheid, om de context waarin
ze leven en werken te veranderen.
• Uitgangspunt: leraren moeten de kans
krijgen om de veranderingen te realiseren
en te ervaren.
 De zelforganiserende kracht van
organisaties.
• Transformatie impliceert een zoeken naar de
essenties waaraan een school zingeving, kwaliteit
en kracht kan ontlenen.
• We gaan ervan uit dat individuele personen en
organisaties minder machteloos zijn dan dikwijls
wordt verondersteld.
• Scholen worden aangesproken op hun autonomie
en schoolleiders en leraren op hun betrokkenheid,
hun deskundigheid, creativiteit en motivatie.
 Van een structureel – functioneel
naar een cultureel-individueel
perspectief
Structureel-functioneel • Cultureel-individueel
• Rationaliteit • Benutten van aanwezige
• Logica vermogens
• Planning • Interactieve
• Beheersing besluitvorming
• Scheppen van zekerheid • Dynamisch management
• Bruikbaar voor sommige • Erkenning van
doelen. onzekerheid
 leiderschap
• Systeemgeoriënteerd leiderschap: gericht op
de organisatie en op de doelen die
daarbinnen vastgesteld zijn.
• Persoonsgeoriënteerd leiderschap: gericht
op de teamleden met hun eigen wensen,
behoeften, waarden en belangen.
 Belangrijke instrumenten voor
schoolleiders
• Observatie en feedback
• Aanmoediging van verantwoording
• Aanreiken van alternatieve
instructiemodellen
• Aanmoedigen om risico’s te durven nemen
• Teamgeest scheppen voor gezamenlijke
verantwoordelijkheid.
• Aanmoedigen tot zelfreflectie
 Initiators
• Hebben uitgesproken opvattingen over wat
goed onderwijs is.
• Zij werken er intensief aan om dit ook te
bereiken.
• Ze hebben sterke verwachtingen naar
leerlingen, leraren en naar zichzelf.
 Gedeeld leiderschap
• Deze scholen zijn effectiever en
innovatiever:
– Methoden van onderwijs veranderen
– Collega’s coachen en raad geven
– Klassenpraktijk wordt kritisch en doordacht
bestudeerd
– Curriculum en onderwijsmaterialen worden
ontwikkeld
– De relatie tussen ouders en school verbeteren
 loopbaanperspectief
• Loopbaanontwikkeling wordt beschouwd
als een goed alternatief voor de traditionele
vlakke loopbaan.
 Transformatief leiderschap
• pro-actief en anticiperen op nog komende
veranderingen en problemen
• proberen de motivatie van betrokkenen op een
hoger niveau te brengen
• mensen prikkels geven om vernieuwingen in hun
praktijk in te voeren
• inspirerend (charismatisch) leiderschap en
individuele ondersteuning
• positieve invloed op de beleidsvorming en het
samenwerkingsklimaat
 Kenmerken van transformatief
leiderschap
• Visie creëren waarmee men medewerkers kan
inspireren.
• Zorgen voor de aanvaarding door leraren van
gezamenlijke doelen.
• Zorgen voor adequate werkwijzen die afgeleid zijn
van doelen.
• Intellectueel stimuleren van leraren op zo’n
manier dat ze kritisch gaan reflecteren op hun
werk.
• Ondersteunen van individuele leraren met respect
voor hun ideeën en begrip voor hun gevoelens en
behoeften.
 Condities voor invoering van
vernieuwingen
• Visieontwikkeling
• Waardering van goed functionerende leraren
• Ondersteuning van professionele ontwikkeling
• Professionele ontwikkeling: voldoende scholing
• Invloed op besluitvorming
• Gevoelens van onzekerheid
 Condities voor invoering van
vernieuwingen
Het vermogen van de school om
vernieuwingen te realiseren wordt niet
zozeer bepaald door planmatig sturing en
door het creëren van structuren, maar meer
door de mate waarin de school – en met
name de schoolleider- de juiste
ondersteunende culturele condities biedt
voor de professionele ontwikkeling van
leraren.
 De leraar
• Leraren die zichzelf willen en kunnen
blijven ontwikkelen moeten terug kunnen
vallen op een ondersteunende omgeving.
 Belangrijke aandachtspunten
• Begrijpen van de persoonlijke realiteit van
de leraar:
– Emotionele reacties
– Attitudes
– Professionele normen en waarden van waaruit
ze handelen
 Belangrijke aandachtspunten
• Betrokkenheid en gevoelens van onzekerheid
– Zelfbetrokkenheid
– Taakbetrokkenheid
– Anderbetrokkenheid
• Als er te weinig aandacht gaat naar de actuele
behoeften en zorgen, voelen de leraren zich
veronachtzaamd en werkt dit vertragend op de
invoering van de vernieuwing.
 Professionele ontwikkeling
• Er dient een duidelijke afstemming en interactie te
zijn tussen de individuele professionele
ontwikkeling van leraren en schoolleiders en de
organisatieontwikkeling.
• Leraren en schoolleiders bouwen aan een
persoonlijk systeem van kennis, vaardigheden en
atttitudes: de opbouw van een subjectieve
onderwijstheorie. Deze zijn persoonlijk,
dynamisch en voortdurend in ontwikkeling.
 Professionele ontwikkeling en
het verband met leerervaringen

• Leerkansen, stimulansen, uitdagingen, steun

en feedback.
• Leerruimte die de organisatie geeft.
• Kansen tot onderling overleg zodat
leerkansen leerervaringen worden.
 Interacties van leraren in de
school
• Het micropolitiek perspectief
– Het gebruik van formele en informele macht om binnen
organisaties hun doelen na te streven
– De interactie tussen leraren moet goed in de gaten
worden gehouden.
• Kwetsbaarheid
– Als ze zich machteloos voelen
– Ze vallen terug op hun subjectieve onderwijstheorie
– Als men de eigen loopbaan kent en die van anderen,
kan men beter omgaan met onzekerheden
 Interventies
• Rekening houdend met de verschillende
opvattingen van professionals over hun werk.
• Reflectie en feedback op het dagelijks handelen in
school, klas en groep zorgen voor groei in
onderwijsvaardigheden.
• Vooral persoonlijke betekenisverlening en
werkconcepten in teamverband.
• Ontwikkelen van dialoog tussen betrokkenen
• INVESTEREN IN MENSEN
 Kleinschalige deelprojecten in
grootschalige kaders
• De mythen van Pogrow
– Dat onderwijsgedrag vooral kan veranderen via
conferenties, cursussen, artikels …
– Dat je vernieuwingsprocessen kan ontwikkelen door
vooral nieuwe begrippen te benadrukken.
– Dat de verandering zou liggen in het radicaal
herformuleren van de bestaande situatie of het
herstructureren van de gehele schoolorganisatie.
– Dat groot- en kleinschaligheid vloeiend in elkaar
overgaan.
 Streven naar een verband tussen
de idealen en de praktijk
• Van buiten de school structuren en normen
aanbrengen als basis voor ontwikkeling en
evaluatie van goede praktijken.
• Scholen als organisatie zo inrichten dat er
collegiale relaties en interacties plaats vinden
vooral gericht op het werk van leerlingen.
• Goed opgebouwde verspreidingsstrategieën
rekening houdend met de diversiteit van
werkopvattingen en werkconcepten van leraren.
• Iedere succeservaring is het ideale beginpunt van
een nieuwe stap.
 Adaptief onderwijs: een
voorbeeld
• Karakteristieken van het project
– Uitgaan van ontwikkelingen die reeds plaatsvinden.
– Uitbreiding van de schoolleiding naar een intern
begeleidend team.
– Het geven van feedback rekening houdend met de eigen
levensloop.
– Het ontwikkelen van persoonlijke actieplannen.
– Peer-coaching:de gelegenheid bieden om elkaars
klassen te bezoeken, problemen te bespreken en
feedback te geven.
 Materiaalontwikkeling
• Scholen moeten kunnen beschikken over
bruikbare onderwijsleerpakketten.
• Investeren in mensen moet gepaard gaan
met goede materialen.
• Goed ontwikkelde producten reduceren de
onzekerheid van leraren.
 Teamgericht nascholing en
coaching
• Kleinschalige, intensieve, praktijknabije en
schoolspecifieke benadering biedt de
grootste kans op slagen.
• Coaching – supervisie: is een activiteit
waarbij collega’s op basis van onderling
vertrouwen hun beroepsuitoefening onder
de loep nemen en daarbij elkaar
ondersteunen.
 Begeleiden van de persoonlijke
werkconcepten en oriëntaties van leraren

• Zonder reflectie kan niemand een gewenste

verandering inpassen in het bestaande
repertoire.
• Contextuele factoren hebben een grote
invloed.
 (on)zekerheidsoriëntatie van
leraren
• Het streven naar zekerheid leidt tot gedrag dat
onzekerheid vermijdt en soms ontkent.
• Met onzekerheid kunnen omgaan leidt tot het
aangaan van uitdagingen en het kiezen voor
ontwikkeling.
• Door veranderingen minder ingewikkeld te maken
worden sterke onzekerheidsgevoelens gematigd en
wordt het gevoel van veiligheid bevorderd.
 Hulp bij zorgvragen
• Aansluiten bij de betreffende variant van
betrokkenheid
– Zelf-zorgen
– Taak-zorgen
– Ander-zorgen
• Rekening houdend met het stadium van invoering
– Adoptie
– Invoering
– Institutionalisering
 Hulp bij zorgvragen
• Reflectie is nodig om gewenste
veranderingen in te passen in het geheel van
handelingsschema’s
• De samenhang tussen de organisatie en de
individuele dynamiek vraagt extra aandacht
 Schoolontwikkeling
• Schoolontwikkeling ligt aan de basis van de
professionele ontwikkeling van leraren. Het meso-
en het micro-niveau vullen elkaar aan.
• De schoolleiders moeten de leraren vooral
motiveren om aan hun visieontwikkeling te blijven
werken en verder moeten ze zoeken naar
procedures en werkwijzen om deze collega’s in
hun dagelijkse praktijk te ondersteunen.
 Vernieuwen:
investeren in mensen
• Veel is ten goede veranderd: relaties tussen leraren
en leerlingen, kennis over innoveren,
ondersteuning en begeleiding.
• Er zullen nog vele veranderingen komen (adaptief
onderwijs, ICT, …)
• De beste bron voor een succesvolle innovatie in de
school is de ontwikkeling van de leraar en
schoolleider.
• Vernieuwing dient aan te sluiten bij bestaande
kennis en vaardigheden.
 Vernieuwen:
investeren in mensen
• Mensen dienen aangesproken te worden op hun
eigen beschikbare energie, deskundigheid en
verantwoordelijkheid, ze dienen betrokken te zijn.
• Leren zal worden opgevat als en actief,
zelfgestuurd en sociaal proces van
kennisconstructie.
• De schoolleider wordt degene die ‘in mensen
investeert’om de draagkracht en betrokkenheid te
creëren.
• De overheid kan in de plaats van regels op te
leggen beter scholen vragen om eigen visies en
strategieën te ontwikkelen.
 De innovatie-inhoud
• Het ontwikkelen van processen van
authentiek leren
• Leren met multimedia
• Vormen van flexibele leerlinggroeperingen
• Vormen van samenwerkend leren
• Aandacht voor kwaliteit van de instructie
 De school als organisatie
• Het experimenteren met mogelijkheden voor
zelfsturing door scholen
• Het ontwikkelen van een cultureel-individueel
perspectief
• Het blijvend belang van leiderschap
• Als schoolleider kunnen omgaan met complexe
vernieuwingen: transformatief leiderschap
• Het opbouwen van een eigen innovatief vermogen
in de school
 De leraar - schoolleider
• Erkenning van de persoonlijke betekenisgeving
• Betrokkenheid als kernvariabele bij
onderwijsvernieuwing
• Het analyseren an de subjectieve
onderwijstheorieën
• Zorgen voor en goed samenspel van autonomie en
collegialiteit
• Het bieden van leerkansen en leerruimte
• Het belang van een analyse van de micropolitiek
in scholen
 De interventies
• Kleinschalige werkwijzen binnen
grootschalige projecten
• Het ontwikkelen van concreet en
onmiddellijk bruikbaar materiaal
• Het begeleiden van vernieuwingen via
teamgericht nascholing en coaching
• Het begeleiden van persoonlijke
werkconcepten van leraren en schoolleider
 Betekenis voor het beleid

• Transformatief vernieuwingsbeleid
• Transformatief schoolbeleid
 Leerling- respecterend onderwijs

Innovatie-inhoud

•Authentiek leren
•Leren met multimedia
•Werken met groeperingsvormen
•Samenwerkend leren
•Kwaliteit van instructie

Betekenis- Leraar Innovatieproces Organisatie

Cultureel-
geving individueel
•Betrokkenheid •Transformatie perspectief
•Professionele ontwikkeling •Cultureel-individueel
•Subjectieve onderwijstheorie perspectief
•Biografisch perspectief •Leiderschap
•Opdoen van leerervaringen •Transformatief
•Micropolitiek perspectief leiderschap
•Innovatief vermogen
Interventies

•Kleinschaligheid
•Materiaalontwikkeling
•Teamgerichte nascholing en coaching
•Begeleiding van persoonlijke werk
concepten en oriëntaties

In dialoog
 ONDERWIJZEN IS EEN
UITDAGING WAAR JE JE
LEVEN LANG VOOR MOET
LEREN.