Studentencursus Geschiedenis

Studentencursus
Architectuurgeschiedenis
Cursus opgesteld door studenten, academiejaar 2008-2009,
voor het vak Architectuurgeschiedenis 1, gedoceerd door Dirk De Meyer en Anne-Franoise Morel
Pepijn Boeraeve, Laurence De Meyst, Laura Kelders en Benthe Van Beurden
2
0 Woord vooraf
0.1 Woord vooraf
Deze studentencursus werd opgesteld aan de hand van een aantal al bestaande samenvattingen,
documenten en notities, aangevuld met nog wat andere notities. Al deze zaken werden opgesteld
door studenten. Houdt er dus rekening mee dat er zeker nog fouten en/of onvolledigheden in
kunnen zitten. Er zullen misschien ook stukken teveel in zitten.
Zie daarom dit document niet als een vrijgeleide voor het vak
architectuurgeschiedenis. Naar de colleges gaan blijft aan te raden.
Wat je nu wel bent met deze studentencursus, is dat je een basis hebt voor het vak. Hiermee kan
je naar de colleges gaan en en het aanvullen en verbeteren. Ook zelf nog notities nemen bij de
slides, los van deze cursus, kan geen slecht idee zijn.
Er zijn drie delen in dit document:
Eerst en vooral zijn er uitgetypte notities van alle colleges, zowel van voor de
Renaissance als erna.
Ook zit er een glossarium bij: veelvoorkomende begrippen met uitleg en afbeeldingen.
Het derde deel is een tijdslijn. Dat is een overzicht van zowat alle te kennen architecten,
met datums en realisaties, gesorteerd op datum.
Dit document werd opgesteld in juni 2009, met samenvattingen en notities van de academiejaren
2007-2008 en 2008-2009.
Als je zelf ideen (en de tijd en motivatie) hebt, om dit document nog wat aan te vullen of te
verbeteren, zeker doen! Het oorspronkelijk document kan je normaal gezien wel terug vinden bij
de studentenpublicaties op Minerva.
0.2 Credits
Deze studentencursus kwam tot stand dankzij:
Laura Kelders
Laurence De Meyst
Benthe Van Beurden
Pepijn Boeraeve
Woord vooraf 3
Inhoudsopgave
0 Woord vooraf........................................................................................................................3
0.1 Woord vooraf.................................................................................................................3
0.2 Credits...........................................................................................................................3
1 Griekenland p.90.................................................................................................................7
1.1 Inleiding.........................................................................................................................7
1.2 Griekse Tempel..............................................................................................................8
1.3 Archasche fase ( 600 BC 480 BC)...............................................................................10
1.4 Klassieke Periode ( 480 BC 400 BC )............................................................................12
1.5 Hellinistische fase ( 400 BC - opkomst Rome )..............................................................16
2 Rome p.116.......................................................................................................................21
2.1 Romeinse prehistorie: De Etrusken p.117....................................................................21
2.2 Romeinse beschaving p.120.......................................................................................21
3 Vroege Christelijke en Byzantijnse Architectuur p.160........................................................32
3.1 Vroeg-christelijke architectuur van het Westerse Rijk p.161.........................................32
3.2 Byzantijnse Architectuur p.170...................................................................................37
4 Karolingische en Romaanse architectuur p.184.................................................................43
4.1 Karolingische Architectuur p.185................................................................................43
4.2 Romaanse Architectuur p.190....................................................................................46
5 Gothische Architectuur p.222............................................................................................57
5.1 De betekenis van Gotiek p.223....................................................................................57
5.2 Gotiek: Constructieve elementen .................................................................................59
5.3 Gotiek in Frankrijk p.227............................................................................................60
5.4 Gotiek in Engeland p.245...........................................................................................67
5.5 Late Gotiek in Europa p.253.......................................................................................72
5.6 Gotiek in Itali en Frankrijk...........................................................................................73
6 De renaissance in Firenze.....................................................................................................75
6.1 Renaissance..................................................................................................................75
6.2 Filippo Brunelleschi .....................................................................................................76
6.3 Alberti..........................................................................................................................79
7 De vespreiding van de Renaissance......................................................................................82
7.1 In Urbino......................................................................................................................82
7.2 In Milaan......................................................................................................................85
8 De hoogrenaissance in Rome..............................................................................................89
8.1 Sixtus IV en Nicolaas V.................................................................................................89
8.2 Julius II.........................................................................................................................89
8.3 Leo X...........................................................................................................................90
9 Manirisme.........................................................................................................................91
9.1 Einde Renaissance........................................................................................................91
9.2 Giulio Romano.............................................................................................................91
9.3 Rosso Fiorontino..........................................................................................................92
10 Venetie & Renaissance.......................................................................................................93
10.1 Veneti.......................................................................................................................93
4 Woord vooraf
10.2 Mauro Codussi...........................................................................................................94
10.3 Pietro en Tullio Lombardo..........................................................................................94
10.4 Mauro Codussi...........................................................................................................95
10.5 Jacopo Sansovino.......................................................................................................97
10.6 Daniele Barbaro.........................................................................................................97
11 Andrea Palladio.................................................................................................................99
12 Michelangelo Buonarotti.................................................................................................104
12.1 Michelangelo (1475-1565).........................................................................................104
12.2 Architecturaal werk..................................................................................................105
13 De 17de eeuw in Rome en de verspreiding van de Barok...................................................109
13.1 Het begin van de barok.............................................................................................109
13.2 Gian Lorenzo Bernini.................................................................................................111
13.3 Francesco Borromini.................................................................................................112
13.4 Guarino Guarini.........................................................................................................113
14 wetenschappers en architectuur, of lart de bastir...........................................................114
14.1 Frankrijk...................................................................................................................114
14.2 Engeland..................................................................................................................118
14.3 Besluit......................................................................................................................119
15 Giambattista Piranesi.......................................................................................................120
15.1 Piranesi als kunstenaar..............................................................................................120
15.2 Piranesi als archeoloog.............................................................................................121
15.3 Piranesi als ingenieur................................................................................................122
15.4 Piranesi als polemist.................................................................................................122
15.5 Piranesi als architect.................................................................................................123
15.6 Piranesi als handelaar...............................................................................................124
15.7 Besluit......................................................................................................................124
16 Revolutionaire architectuur..............................................................................................125
16.1 Verlichting................................................................................................................125
16.2 Jacques Germain Soufflot (1713-1780).......................................................................126
16.3 Etienne Louis Boulle................................................................................................127
16.4 Jacques Gondouin (1737-1818) ..................................................................................128
16.5 Ledoux.....................................................................................................................129
17 De schaduw van de Verlichting..........................................................................................132
17.1 Kritiek op de Verlichting.............................................................................................132
17.2 Jean-Jaques Lequeu (1757-1825)................................................................................133
18 Durand en transformatie van het archictuuronderwijs......................................................135
18.1 Revolutionair Frankrijk 1790......................................................................................135
18.2 Durand.....................................................................................................................136
19 Het spektakel van de moderniteit.....................................................................................138
19.1 De opkomst van het ijzer...........................................................................................138
19.2 Stations....................................................................................................................141
19.3 besluit......................................................................................................................142
20 De ontwikkeling van de moderne metropool....................................................................144
20.1 Stadsplanning..........................................................................................................144
20.2 De wolkenkrabber....................................................................................................145
Woord vooraf 5
21 Los Angeles en het Case Study House Program................................................................149
21.1 Los Angeles..............................................................................................................149
21.2 Case study houses.....................................................................................................151
22 De machine age en hoe ermee om te gaan.......................................................................154
22.1 Modernisme.............................................................................................................154
22.2 Art Nouveau.............................................................................................................156
23 Het Wenen van Adolf Loos...............................................................................................160
23.1 Wiener Sezession......................................................................................................160
23.2 Adolf Loos................................................................................................................161
23.3 Ludwig Wittgenstein.................................................................................................165
24 Ludwig Mies van de Rohe................................................................................................166
24.1 Achtergrond in Duitsland..........................................................................................166
24.2 Relatie tussen vormgeving en industrie....................................................................168
24.3 Mies van de Rohe.....................................................................................................169
25 Gloassarium.....................................................................................................................177
26 Tijdslijn............................................................................................................................197
6 Woord vooraf
1 Griekenland p.90
1.1 Inleiding
Dorirs en Ionirs: volksverhuizingen na verloop van
tijd versmelting = Hellenistische cultuur =
(= Huwelijk tussen Dorische mannelijkheid en Ionische
vrouwelijkheid en gratie, Dorirs waren eerder
mercantiel, Ionirs Spartaans)
= volkeren binnen het stedelijke gegeven van de polis ( =
stadsstaat).
Door het bergachtig landschap (het relif) ontstaan er
kleine gemeenschappen in een groter geheel. Er is niet
echt sprake van n Griekse beschaving.
De Hellenistische cultuur omvat:
De Griekse filosofie
Democratie in de polis
Gemeenschappelijke godsdienst en taal (>< Niet-Grieken = Barbaren vb. de Perzen)
School van Athene, Rafael: statisch,
eerder Romeinse architectuur door de volumewerking, de
arcades >< Griekse architectuur van zuil en entablement
Er zijn drie Griekse zuilenordes
1. Dorisch (verschillend van Romeins Dorisch
dat een voet heeft)
2. Ionisch heeft voluten
3. Korinthisch heeft vegetatieve motieven
( eigenlijk een variatie op Ionisch)
De essentie van de zuilenordes zijn de proporties.
Later komen er Romeinse zuilen die genspireerd
zijn op de Griekse zuilen
en variaties.
Het was zo dat alle gebouwen gepolychromeerd ( = veelkleurig ) waren.
Griekenland p.90 7
Een restitutie = een reconstructie louter op papier (niet in het echt)
< Hittorf: Architecture polychrome chez les Grecs (1831): 19
e
eeuw, Parijs, veel reizen en studie ondernomen heeft ook
eigen architectuur
bv. Cirque dHiver, waarop de polychromie is toegepast
In de Griekse cultuur is het streven naar perfectie, harmonie... belangrijk. Proporties zijn dus erg
belangrijk. Ze zullen ook heel laar halfzuilen toepassen want de dragende functie van de zuil was
ook belangrijk.
1.2 Griekse Tempel
= heel belangrijk voor godsdienst en godenverering; meest voorkomende Griekse vorm,vind je nu
nog terug i.t.t. woningbouw ( hout = vergaan)
De Griekse godsdienst droeg de Griekse maatschappij: vermenselijkte godsdienst, interageren
met de dagdagelijkse cultuur
Tempel = verblijfplaats voor de godheid
Oorsprong = Een megaron tempel (~ koninklijk paleis (Mycene) herwerkt tot eigen
typologie op basis van de zuilen) wordt gekenmerkt door zuilen en portiek in antis, dat wil
zeggen dat de zuilen tussen twee anten staan (anten = rechthoekige pilasters of
hoekpijlers die de vooruitstekende zijmuren van de tempel afwerken )
Porticus = Hoofdportaal, ingang van de tempel
Cella=naos = ruimte met standbeeld van de godheid, enkel toegankelijk voor de priester
Opisthodomos = achterportaal (soms ook wel schatkamer)
Wanneer de zuilen van de portiek zich niet bevinden tussen vooruitspringende muren,
maar wel ervoor, over de hele breedte van de cella, dan wordt de tempel een prostyle
genoemd of amphiprostyle wanneer het aan beide kanten( voor en achter ) van de tempel
voorkomt.
Wanneer de cella omgeven wordt door een colonnade (pteron) dan is de tempel een
peripteros. Dit werd het principile monumentale type 2-9
Een peristyle = pteron is een colonnade rond een tempel (of binnenhof)
Dipteros = tempel aan alle kanten omgeven door dubbele peristyle (zelden gebruikt)
8 Griekenland p.90
Geklasseerd naargelang het aantal zuilen aan de voor/achterzijde:
2: distyle
4: tetrastyle
6: hexastyle ( = de meeste )
8: octastyle (vb. het Parthenon)
9: enneastyle
10: decastyle
OPMERKING: Midden 7
de
eeuw voor Christus: overgang van hout (= vergankelijk )naar steen
OPMERKING: Griekse tempels waren meestal naar het Oosten gericht, voor het zonlicht
Tempeltypes:
Op basis van stijl zijn er drie fases te onderscheiden de Griekse architectuur kenmerkt zich
door een perfectionering van de bestaand gegevens, toenemende esthetisering, weinig echte
vernieuwingen
* Archasche fase 600 v.Chr. ~ 480 v.Chr.
* Klassieke fase 480 v.Chr. ~ 400 v.Chr.
* Hellenistische fase 400 v.Chr. ~ opkomst van Rome
Griekenland p.90 9
1.3 Archasche fase ( 600 BC 480 BC)
1.3.1 De Dorische orde p.92
De archasche fase wordt gekenmerkt door de Dorische orde.
Hoogtepunt van de Dorische Orde = midden 5
de
eeuw v. Chr.
Dorische Orde = mannelijkheid, kracht, stevigheid
Orde = zuil, set van vormen en voorschriften, vorm, proporties en indeling
Dorische zuilen
* Eerste fase :
- kapitelen plat
- Entasis ( bolling) optische correctie
* Latere fase:
- perfectie van Dorische zuilen = kapitelen minder plat, zuilen verder van elkaar,
- entasis (bolling) zal versmallen
Dorisch Orde
* Fries met metopen en trigliefen
* Staat zonder basement op stylobaat ( op de
stereobaat)
* Guttae = druppels
* Zuilen hebben scherpe cannelures
* eenvoudig kapiteel ( = overgang tussen zuil en
entablement)
Optische correcties
Stylobaat : bolling
Eindtriglief : breder
Hoekzuilen : iets naar binnen
Entasis =bolling van de zuil
10 Griekenland p.90
Dorische Tempel
[1] fronton (gevelveld) -

[2] akroterion -
[3] sima of Cimaas (schuine kroonlijst) -
[4] geison (horizontale gootlijst) -
[5] mutulus -
[7] fries (met afwisselend [8] en [9]) -
[8] triglief -
[9] metope -
[10] regula -
[11] guttae -
[12] taenia -
[13] architraaf -
[14] kapiteel (met [15] en [16]) -
[15] abacus of impost -
[16] echinus -
[17] zuilschacht -
[18] cannelure (schaduwgroeve) -
[19] stylobaat
Griekenland p.90 11
1.3.2 Dorische tempels p.93
2-5 tot 2-7:
Hera I-tempel = Basilica, Paestum ( Griekse kolonie in Zuid-
Itali ) , 530 BC.
* Platgedrukte kapitelen
* De ruimte tussen de zuilen neemt toe
* enorme entasis: de dragende functie benadrukken en optische
correctie.
* in het midden van de cella: zuilenrij
2-8 en 2-9:
Hera II-Tempel = Tempel van Poseidon, Paestum, 460 BC.
* Minder ingedrukte kapitelen
* afwisseling van triglyfen en metopen
* de cella is niet meer gedeeld in het midden door een zuilenrij
* best bewaarde klassieke tempel
* entasis is kleiner: harmonischere overgang
1.4 Klassieke Periode ( 480 BC 400 BC )
= Tijd van * architecten zoals Iktinos, Phidias
* filosoof Socrates
* tragedieschrijvers : Aeschylus, Sophocles, Euripides
Culturele opbloei
= vrede tussen Perzische en Peloponnesische Oorlogen
Belangrijk persoon = Perikles ( 5
de
Eeuw voor Christus = De Gouden Eeuw van Perikles)
Hoogtepunt = Parthenon, Propyleen en Erecteion = hoogtepunt in de ontwikkeling van de
Dorische en Ionische orde
1.4.1 Het Parthenon op de Acropolis p.96
Acropolis tempelsite
gebouwd na de overwinning op de Perzen,
in opdracht van Perikles ( met geld uit de kas van de Delisch-
Attische Zeebond dat eigenlijk bedoeld was om in de
toekomst Perzische invasies af te kunnen slaan)
12 Griekenland p.90
2-11 tot 2-14: Acropolis, Athene.
2-15 en 2-16:
Parthenon, Athene, 450 v.Chr.
Iktinos en Callicrates, beeldhouwer Phidias .
De zuilen bevinden zich in een u-vorm rondom
de cella, er waren ramen in de cella en de cella
was erg groot: dit is ongewoon.= beeld van
godin beter laten uitkomen.
Ideaalplan:
zuilen zijkant = 2 x zuilen voorkant + 1 ideale
proporties (8 x 17)
Octastyle
Optische verfijning: *bolling in de trappenpartij
* zuilen op hoeken staan iets naar binnen en zijn iets dikker
* trigliefen op de hoeken zijn iets breder = discrete
hoekoplossing
*entasis ( bolling) van de zuilen
deze optische verfijningen zijn te subtiel voor het blote oog
Absoluut meesterwerk van de Dorische Orde
Het Parthenon heeft ook nog dienst gedaan als katholieke kathedraal en moskee ( een
deel is verwoest in 1687 als gevolg van een buskruitontploffing)
1 groot beeldhouwwerk, sculpturaal karakter
Kwaliteit en hoeveelheid beeldhouwwerk
Beeldhouwwerk beeldt verhalen uit ( Strijd tussen de goden en de Giganten )
Evenwicht tussen het monumentale en het fijnzinnige
Opmerking = binnenkant van Griekse gebouwen is niet zo belangrijk (buitencultuur)
Het beeldhouwwerk van het Parthenon door Phidias
Klassieke sculptuur >< Egyptische: frontaal, houterig,..
sculptuur wordt anatomisch correcter,
beweging van figuren,
in verhoudingen ten opzichte van elkaar,
lineaire drapering en spiermassas
geen frontale aanpak meer
relifplaat
natuurlijker
Griekenland p.90 13
Fronton van het Parthenon:
toestand na de actie uitbeelden (>< Hellenisme, Romeinse
kunst)
anatomisch uitgewerkt
lineaire drapering vb soepel kleed
driehoekig fronton: voordien was dit moeilijk op te vullen, men
zou personen afbeelden die verschillen in grootte (=
onrealistisch)
>< bij het Parthenon: liggende figuren, ruiters tot staande
personen: geleidelijke overgang
Fries van het Parthenon:
prachtige sculptuur
onderwerp uitzonderlijk: een processietocht en mensen en goden in n werk.
Op 12m hoog in een donkere ruimte: allerlei aanpassingen om de zichtbaarheid en
leesbaarheid te verhogen: polychroom, metalen strp rond de belangrijkste figuren en hoe
hoger in de fries, hoe meer relef
de verhoudingen zijn niet perfect.
Beeld van Pallas Athena door Phidias
goud en ivoor rond houten kern
in de cella
12 meter hoog
1.4.2 De Ionische orde p.99
De Ionische Orde = vrouwelijkheid, schoonheid, slankheid.
werd vooral gebruikt tijdens de Archasche fase
Kenmerken
Voluten
Basement ( zuilvoet )
inkerving is afgerond ( cannelures met banden)
veel varianten, bv. de Korinthische orde waarbij de
voluten zijn gevolueerd naar bladeren)
14 Griekenland p.90
Ionische tempels p.100
2-24 tot 2-27:
Erechtheion, Acropolis, Athene, c. 420 BC.
Heel excentriek ( 5 ingangen )
Complex, onregelmatig, gevarieerd
( verschillende heiligdommen en heilige objecten
bv olijfboom, verschillende ruimtes met elk een
eigen dak, verschillende zuilenordes) =>
aanpassen aan het landschap
Kariatiden antropomorfe herkomst van de zuil
Dure decoratie, veel decoratie, waardoor het
toch n geheel vormde.
2-28 tot 2-32:
Propylaea, Acroplois, Athene, c.437-432 BC,
Mnesikles.
Combinatie Dorisch en Ionische Orde
toegangspoort tot het heiligdom: poortfunctie + aanzet tot cultus:
plaats voor offeren + Pinacotheca = beeldengalerij, versierd met
muurschilderingen = meerderde functies
Het centrale deel van de structuur is een grote, open hal met twee
hexastyle Dorische faades. Het architecturale probleem was hoe te
voorzien in de twee soorten verkeer, namelijk beesten, voortuigen en
processies en ook de gewone voetgangers en om alles aan te passen
aan de helling van de site. Er is een centraal deel + zijdelingse beuken
De zuilen vormden de overgang van de seculiere naar de religieuze
sfeer erna:
Seculier religieus
Dorisch Ionisch
Siteplanning p.104
De site van de Acropolis lijkt heel ongestructureerd en warrig, maar de Grieken hadden een ander
idee van implanting.De 3D van het gebouw: als bezoeker het gebouw in zoveel mogelijk facetten
kunnen zien = axiale benadering (>< lineair) zowel voorkant zichtbaar + deel van de zijmuur.
Geen frontale benadering.
Griekenland p.90 15
1.5 Hellinistische fase ( 400 BC - opkomst Rome )
Verschillende ontwikkelingen:
macht van Athene daalt door: Peloponnesische oorlogen + Alexander de Grote =
verschuivingen ( macht naar Sparta, verschuivingen binnen polis Athene)
de organisatie van de polis valt in elkaar: men wordt veel meer afhankelijk bv. door handel
(bv voedsel)
De Griekse burger wordt minder betrokken met het politieke leven
Sociale en publieke leven wordt anders en dat zie je ook in de kunst: = veranderingen in
de perceptie van kunst
Bv. Theater: helden, verpersoonlijking, individuele, introverte kunst, kunst wordt stilaan
een priv-project ipv een publiek project)
Vb. : nieuwe vormen van beeldhouwkunst: dagdagelijkse mensen (vb oud vrouwtje,
erotiek,
1.5.1 De Korinthische orde p.107
De Korinthische orde is ontstaan uit de Ionische orde.
Kenmerken
Kapiteel met Acanthusbladeren
Steeds gelinkt met ronde tempel : de Tholos
vb de Tholos van Delphi
Vegetatiever, drukker, meer decoratie
Eerst niet in tempelarchitectuur gebruikt maar in
monumenten: het was een individualistische
periode.
Naast tempelarchitectuur, ontstaan er tijdens de Hellinistische fase ook nieuwe typologien:
1.5.2 Het monument
2-47:
Monument voor Lysicrates, Athene, 335 BC.
Rond, cilinder
Korintische kapitelen met acanthusbladeren voor het eerst
Korintische orde in EXTERIEUR
Deed dienst als sokkel waar hij de prijs kon opzetten die hij had
gewonnen bij een koorwedstrijd
16 Griekenland p.90
2-52:
Mausoleum van Halicarnassus, 353 BC.
Grafmonument voor Mausoleus De term mausoleum is
blijven doorleven als een groot, rijk paalgraf
Heel eigenzinnig, erg eclectisch, individueel
Heel hoge sokkel
Piramidaal dak (referentie naar de Egyptische piramides)
Ionische zuilen
Quadriga = koets met vier paarden
De sculptuur: niet goed bewaard gebleven, realistisch, detaillistisch, verfijnd, persoonlijke
uitdrukking ( emoties ), ruimtebesef
Bizar, vernieuwend en invloedrijk,
veel restitutietekeningen van gemaakt of latere werken
die genspireerd zijn door het Mausoleum
2-53 en 2-54:
Altaar van Zeus, Pergamon, 197-159 BC.
Grootste gebeeldhouwd monument uit de Klassieke
Oudheid
U-vorm, Ionische colonnade, majestueuze trap
erg gericht op frontale benadering
relatief klein altaar: omringt de architectuur, portiek is
groot
Krachtig
Interieur is niet zo indrukwekkend.
voornamelijk gericht op indruk maken via het exterieur, de toeschouwer imponeren
Beeldhouwwerk:
*Emotie in beelden, gelaat
*uitdrukken van pijn/woede
*getorseerde houdingen, veel beweging
*gedetailleerde, complexe draperien
( plooien, kledij)
*heel realistisch
* de belangrijkste actie wordt uitgedrukt
Griekenland p.90 17
1.5.3 Burgerlijke architectuur p.111
Ook bepaalde seculiere architectuur gericht op de organisatie van de polis:
Agora = combinatie van een markt en een
burgerlijk/publiek centrum
Rond de agora stonden meestal gebouwen met
een bestuurlijke functie. vb.:
tholos (= ronde vorm pritanie,
stadsbestuur van de 50 kwam er samen),
Bouleuterion (= raadshuis waar de raad
der 500 samenkwam).
Rond de agora bevond zich de stoa =
belangrijkste component van de Griekse stadsplanning.
Het gaf bescherming, maar was ook open: toegankelijk voor iedereen, een publieke
ontmoetingsplaats
De basisversie: bestaande uit n lange muur achteraan als minimum aan bescherming, een
colonnade vooraan en een dak die beiden verbindt (dit type kon uitgebreid worden tot twee
verdiepingen, twee zijbeuken of in de vorm van een L of een U )
Het deed dienst voor verscheidene publieke doelen: politieke bijeenkomsten (toegankelijkheid
voor iedereen!), handel, discussie,
Vb. De stoa van Attalos ( 2 verdiepingen)
Daarnaast waren er rond de agora ook nog
Gymnasia
Stadions
Hippodromen ( voor wagenrennen)
De agora was de voorloper van de Romeinse fora en alle latere pleinen en piazzas
18 Griekenland p.90
1.5.4 Griekse theaters
Theaters:
religieus van oorsprong ( feesten voor Dionysos)
dansen, later tragedies en komedies
buiten de stad: tegen de bergwand ingebed.
Ingebed in het landschap
Openlucht, perfect zicht en akoestiek
Bestaat uit vier basisdelen
*Orchestra = cirkelvormige ruimte voor het koor, de dans en dramatische actie
*Skene = achtergrondstructuur
*Proskenion = lage structuur voor de skene, voornamelijk als een achtergrondfaade
*Auditorium = : ringen van zitplaatsen uitgesneden in de heuvelwand ( zitplaatsen
oorspronkelijk van hout later van steen )

colorplate 11:
Theater, Epidaurus, c.300 BC:
*volledig ontwikkeld rond orchestra,de skene en
proskenion *bevinden zich in meer dan een halve cirkel
*voortreffelijke akoestiek, uitzonderlijke properties,
schaal, en prachtig zich op majestueus landschap:
*nergens was het religieus gevoel van de Grieken zo diep
als in hun theaters
Griekenland p.90 19
1.5.5 Stadsplanning p.114
Idee = de vorm van de stad, straten en pleinen weerspiegelt de mensen die er wonen
Het Griekse stadsplan (bv. Milete door Hippodamus, 479 BC) kenmerkt zich door:
Hoofdstraten die elkaar loodrecht snijden
door het kruisen van de straten ontstaat een raster van rechthoekige blokken, ook insulae
genaamd
deze rechthoeken worden verder verdeeld in woongebieden
publieke gebouwen worden in het systeem geplaatst zonder in contact te komen met het
verkeer
het plan past zich aan aan het natuurlijke terrein
Ander voorbeeld = Priene ( 4
de
3
de
eeuw voor Christus)
Ideale Griekse polis
Strak geometrisch raster
Rechte straten
Rond de stad = massieve muren
Midden= agora en bestuursgebouwen
= * belang van de praktische orde,
* de vrijheid van beweging,
* onafhankelijkheid en onderlinge afhankelijkheid van de architecturale vormen en de
menselijke deelname
* de vrijheid van het individu
20 Griekenland p.90
2 Rome p.116
2.1 Romeinse prehistorie: De Etrusken p.117
= systematisch verwoest door de Romeinen, schiet nog maar weinig van over
= overblijfsels: O verborgen structuren (graftombes, koepelgraven)
O voor de Romein nuttige gebouwen
O gebouwen die men niet snel kon slopen
= Technische capaciteiten: vb. drooglegging van gebied
= vroege kennis van de boog
= Toscaanse (Etruskische) zuilenorde ( samengesteld uit Griekse Ordes, schacht is glad (
geen cannelures)
2.2 Romeinse beschaving p.120
Hellenisme gaat verder in de Romeinse kunst: beiden stromingen bevinden zich parallel in de tijd
naast elkaar
Stichting Rome (door Romulus en Remus) in 753 BC
Romeinse cultuur vanaf de 3
e
-2
e
eeuw BC
Lex Romana ( = verzameling wetten waarvan alle latere westerse wetboeken en
rechtssystemen zijn afgeleid)
Pax Romana (= vrede (dankzij verstandig bestuur))
= twee eeuwen politieke rust en culturele bloei
= expansie van het territorium bv. de Hellenistische wereld Romeinse Cultuur neemt veel over
Drie grote periodes
* vroeg Romeinse kunst: tijdens het koninkrijk en tot halfweg de republiek
overnemen van kunst uit de kolonies
* klassieke Romeinse kunst: eigen Romeinse cultuurproductie, erg complex, veel vernieuwingen
* laat Romeinse kunst: tijdens het uiteenvallen van het West-Romeinse Rijk
reductie en concentratie: focussen op het strict noodzakelijke
In het Oost-Romeinse Rijk ontstaat een nieuwe cultuurontwikkeling na de val van het West-
Romeinse Rijk: de Byzantijnse kunst.
Rome p.116 21
Twee grote kenmerken:
* assimilatie: Grieks hellenistische traditie + Etruskische roots + Italische eigenschappen ze
mengen verschillende basissen tot een eigen Romeinse cultuur
Classicisme, barok en functionalisme:
Classicisme: hoogtepunt Hellenisme in de Romeinse kunst = Romeins
classicisme: bepaalde interessepunten overnemen binnen de eigen Romeinse
context. Dit proces heeft vijf eeuwen geduurd, ging erg geleidelijk => Romeinse
kunst niet zo homogeen, veel verschillende componenten.
Barok: horror vacui = schrik van de leegte, de barokke tendens van de Romeinse
cultuur uitte zich in schijnarchitectuur, veel decoratie, nieuwe bouworden...
Functionalisme
* technisch vernuft: Hun architectuur wordt ook gedreven door noodzaak: organisatie van het
dagdagelijkse leven in het Rijk( = heel groot) , nood aan gepaste infrastructuur. Ingenieurs
moeten technische problemen oplossen die door grootsheid gesteld worden.
Archasche cultuur:
Grieken Romeinen
perfectionering, orde, harmonie, proportie
imponeren, grootsheid, het megalomane in
ruimte en massa,
illusionisme: kleurrijke materialen,
muurschilderingen, mozaeken, marmers +
frescos van bv. natuurtaferelen
vrije meningsuiting
grote machinerie van het Romeinse Rijk:
dictaat van de staat: onstaan van
indrukwekkende structuren
vermenselijkt pantheon / religie
belang van de godsdienstige cultus,
voornamelijk bijgeloof, huiselijke verering
(huisaltaar), huiselijke godsdienstverering
Vestia / godin van de haard
OPMERKING: Lange tijd was de visie dat de Romeinen de cultuur van andere volkeren
overnamen, de Romeinse cultuur werd minderwaardig beschouwt (t.o.v. De Griekse cultuur).
De Romeinse cultuur is erg verschillend van de Griekse. De Romeinse maatschappij was erg
burgerlijk, comfort en vermaak waren erg belangrijk. Ook hadden ze veel respect voor de Griekse
cultuur. => voorkeur voor het oude, het oude in stand houden.
OPMERKING: Romeinse cultuur was erg stedelijk.
OPMERKING: In de Romeinse cultuur is er ook dualisme:
* door de organisatie: heersers en overheersden
* door de geografie: oost versus west
2.2.1 Bouwmaterialen en doelen p.121
De keuze van bouwmaterialen is altijd belangrijk geweest:
Egyptenaren : grote stenen blokken, zongedroogde stenen
Grieken : marmer, kalksteen
Romeinen : kalksteen, ingevoerde marmer ( later Cararamarmer), nieuw materiaal :
beton
22 Rome p.116
2.2.2 De structurele revolutie p.122
Romeins beton: gebaseerd op een al bestaand materiaal, perfectioneren: vulkaanas toevoegen
= cement + puimsteen => veel steviger!
Ook het besef ontstaat dat het meer kan zijn dan enkel opvulsel, ook bvb. als zelfstandig
dragend element.
Werd eerst enkel gebruikt in nieuwe typologien (theaters bvb.) of waar er geen
alternatieven waren (gewelven bvb.) Beton werd nooit als dusdanig naar buiten gebracht
maar bekleed of beschilderd = klassieke uitstraling van nieuwe technieken
= classicisme
// Brunelleschi, Bramante, Michelangelo: studie ervan gemaakt
Romeinse architectuur is vooral constructief vernieuwend:
1. In de materialen ( beton
2. In de introductie van het gewelf (uit praktische noodzaak)
Introductie van het gewelf, namelijk het TONGEWELF = opeenvolging van arcades
= op grote schaal toepassen van het tongewelf: grote overspanningen mogelijk
= beperkingen: gesloten dragers nodig, overal dezelfde belasting
OPLOSSING
= KRUISGEWELF = twee tongewelven die elkaar loodrecht kruisen, druk wordt naar de hoeken
geleid en verdeeld en je kan in je drager openingen ( ramen) gebruiken.
Deze kruisgewelven worden toegepast vanuit noodzaak (aquaducten) of voor ontspanning
(circussen, theaters, thermen)
De introductie van het gewelf kwam er als gevolg van praktische noodzaak :
2.2.3 Aquaducten, bruggen, riolen en opslagplaatsen
Watervoorziening
het water van de bergen naar de stad brengen: Aquaducten, bruggen
Praktisch nut, noodzaak: het verbruik van vers water was enorm groot het water moest uit de
bergen komen en men had geen efficinte pompsystemen
= overbruggen, creren van een lichte dalende helling (om zo het water stromende te houden
en grote afstanden te overbruggen) erg ingenieus: arcade-structuur, ook de lichte helling is erg
vernuftig.
Vb. Aquaduct, Pont du Gard, Nimes (Fr), vroege 1
e
eeuw AD .
Rome p.116 23
Riolering
= afvoeren van vuil water ( gewelven, boogstructuur)
vb. Cloaca Maxima, grote riolering van Rome opgetrokken uit gewelfstructuren (een deel
wordt nu nog altijd gebruikt)
2.2.4 Theaters, Arenas, Circussen p.127
Activiteiten concentreren binnen de stad
Romeinse theaters
= zelfstandig structuren, komen los van het landschap = grote muur als decor + maken
gebruik van gewelven en arcades
3-21 en 3-24: Theater van Marcellus, Rome, 11 BC.
* ontdubbeling van de toeschouwersruimte: spektakel in het midden
* Heel grote constructies met imponent exterieur: (baksteen + wit
travertijn), toch elegant, esthetiek, rijkelijk gedecoreerd
3-22: Theater, Orange, Frankrijk, AD 1e eeuw.
* Dit theater vormt een uitzondering: nog langs een heuvel
* Bogen en gewelven voor de structurele onderbouw, wand
waartegen de decors opgehangen kunnen worden met ervoor de
scne. => ruimtegebruik optimaliseren
24 Rome p.116
Amfitheaters
= voor traditie van de slavengevechten:gladiatoren (Brood en Spelen)
3-26 tot 3-29: Colosseum, Rome, AD 72-80.
* Colos: er stond een enorm beeld van Nero op die plaats
* het Colosseum beslaat de site van de Domus Aurea van Nero
* gebouwd in opdracht van de Flavirs, Vespasianus, Titus en
Domitianus, die Nero uit de geschiedenis wilden wissen = ruimte
teruggeven aan het Romeinse volk
* Opeenstapeling van Dorische Ionische Korinthische ordes
= Vetruviaanse canon (Vetruvius is verantwoordelijk over het
enige overgebleven traktaat uit de Klassieke Oudheid over
architectuur)
* pijlers en gewelven, arcades
* Bezetting met travertijn
* Overspanning met zeilen mogelijk
* Zitplaatsen: beneden in marmer, bovenaan in hout sociale
hirarchie + bouwkundig redeneren
Grote circulatie mogelijk stapelruimtes, machines in de
* kelderruimtes + hydraulisch systeem: kon onder water gezet worden
voor het ensceneren van zeeslagen
Alles komt samen in het Colosseum:
= Wateraanvoer
= Waterafvoer
= Grootse megalomane projecten
= gewelven
Circus
= plaats voor wagenraces,paardenrennen ; lage muur in het midden = spina
vb. Circus Maximus (uitbreiding: rond 50 v.Chr.)
Rome p.116 25
2.2.5 Thermen p.130
* Ontstond als vermaak voor de rijken, groeide uit tot een cultureel centrum (literatuur, politiek...)
* Belangrijk aspect in de samenleving
* verschillende functies = badplaats, ontmoetingsplaats + culturele aangelegenheden (dus niet
enkel hyginische functie)
* Zowel openbare thermen als priv-thermen, in priv-thermen was er verschil in decoratie,
publieke thermen waren allemaal rijkelijk gedocereerd.
* Boogwerking was erg belangrijk.
3-33 tot 3-35:
Thermen van Caracalla, Rome, c. AD 211-
217.
* Systematisch opgebouwd
* symmetrie/spiegeling: onderscheid
vrouwen en mannen? NEE: vrije
maatschappij, verdeling was gewoon om
het vele volk beter te kunnen verspreiden
en sneller weg terugvinden.
heel rationeel opgebouwd
* Opeenvolging van verschillende baden en ruimtes:

- Apodyterium: omkleedkamer
- Tepidarium: kamer met lauw bad
- Caldarium: kamer met heet bad
- Natatio: zwembad
- Frigidarium: kamer met koud bad
* Hypocaustum = vloerverwarming
*Indrukwekkende constructies
* Exterieur: loutere vertaling van het grondplan, niet gericht om langs buiten aanschouwd te
worden, enkel de toegang kreeg veel aandacht.
* Interieur: enorm gedecoreerd, illusie, monumentaal
3-36: Thermen van Diocletianus, c. AD 298-306.
Deze thermen bevatten ook ruimtes voor cultuur.
26 Rome p.116
2.2.6 Tempels p.134
Griekse tempels Romeinse tempels
open vorm
Etruskische + Griekse tempels + megalomane,
controle van de staat = pseudo-literaal
wand aan de zij-en achterkant, gesloten
tempels, de cella wordt uitgerokken, grote trap,
op sokkel indruk wekken, reusachtige schaal
gericht op de omgeving, ingeplant in het
landschap
Er is geen relatie met landschappelijke projecten
door de grootstedelijke, urbane context
vast patroon in architectuur en sculptuur
sculpturale decoratie bv. Korinthisch fries,
kantwerk van sculptuur, vrijere architectuur
Maison Carre in Nmes, (20 v.Chr.)
* Etruskisch + Hellinistisch
* Megalomaan project, groots
* Controle van de staat
* Je hebt steeds een gesloten wand
=> halfzuilen en slechts n mogelijke benadering
* Cella wordt uitgebreid
* Korintisch kapiteel
* fijn kantwerk van sculptuur
* Op een sokkel
* Geen relatie met landschap ( = typisch Romeins want groots, urbanistisch , i.t.t.
Grieken die wel rekening houden met het landschap)
* Altaar vlak aan de ingang en erg klein: Romeinse godsdienst was erg gericht op het
private.
Site van Fortuna, (150 80 v.Chr.)
* Tempelcomplex
* Terrassen, hellingen, trappen
* Opgelegd circuit tot aan het heiligdom, op
theater gerichte architectuur
* infrastructuur : winkels, auditorium, theater
* Heel anders dan Griekse tempels
* Architectuur moest helpen tot spirituele beleving
* Slechts een klein deel voor het heiligdom zelf
Rome p.116 27
3-37: Tempel van Baal, Palmyra, Syri, AD 32.
* Driehoekige akroteria = dakornamenten
* terras
3-48 tot 3-53: Pantheon, Rome, c. AD 118-28.
* Opdracht door Hadrianus
* gewijd aan alle goden
* vervangen van de tempel van Agrippa
* oculus, opening in de koepel
* decoratie koepel : cassetten
* maat en verhouding = de breedte (43 meter) is gelijk aan
de hoogte van de grond tot de oculus
* Is een aparte structuur: gigantisch portiek, gigantische
zuilen, indrukwekkende, rechthoekige toegang tot de
rotonda
* rotonda = grote ronde cella die erg gedecoreerd is
* decoratie = rijke inleg met marmer, kleurrijk,
vloer:grote platen uit porfier rota
* acht pijlers met arcades en ontlastingsbogen
(leiden de druk naar de pijlers)
* de koepel bestaat uit acht bouwlagen met
verschillende samenstellingen van beton: naar boven
wordt het een lichtere samenstelling, minder zwaar voor
minder druk. Ook casettestructuur om gewicht te sparen
* Optisch effect om het hoger te laten lijken.
* Vroeger was het erg gedocereerd.
* Het moest een afbeelding van de kosmos worden.
2.2.7 Basilicas p.142
Een basilica is n van de belangrijkste burgerlijke Romeinse gebouwen. Normaal is het een
eenvoudige hal met dak, rechthoekig van vorm, soms met een apsis. Colonnades verdeelden het
interieur vaak in een centrale beuk en twee of meerder zijbeuken en het gebouw had meestal
twee verdiepingen, de centrale beuk is hoger dan de zijbeuken.
De functie van de Basilica lijkt op die van de Griekse Stoa en vormde zo een beschermde ruimte
op het centrale plein van de stad voor de alledaagse zaken van de stedelingen: politiek,
economisch,
3-59 en 3-60: Basilica van Maxentius en Constantijn,
Rome, c. AD 307-12.
3-61 en 3-62:
Basilica, Trier, Duitsland, vroege 4
e
eeuw .
28 Rome p.116
2.2.8 Het forum en het politieke leven p.144
Forum
Het forum lijkt op de Griekse agora:
Functies = markt, politiek, sociaal, economisch,cultuur,
MAAR is verschillend opgevat : bij de Romeinen kan de politiek niet los gezien worden van de
religie
De organisatie is doordacht, systematische ordening van de marktplaats, basilica, tempel (zeer
bijgelovige samenleving,was niet zo bij de Grieken)
Voorbeeld = Forum Romanum
Het Forum was drukbezet (iedere keizer wou daar iets zetten) en raakte stilaan vol
OPLOSSING = Keizers bouwen eigen forum
3-69 tot 3-72: Forum Trajanus, Rome, c. AD 100-12,
Apollodorus van Damascus.
*Halfcirkelvormig,
* rationele aanpak,
*overdekte galerij open naar de markt,
* winkels, tempel, basilica, triomfboog
* modulebouw, gericht op efficintie
Triomfboog
= politiek instrument (propaganda,ter ere van militaire successen) en een poortgebouw, toegang
3-65: Boog van Titus op het Forum Romanum, Rome, AD 90.
* Klassieke fase
* typische driedeling
* 4 reliflagen, de sculptuur heeft een sterke diepte, realisme,
verfijning, details, driedimensionele ruimte wordt weergegeven
=> typisch Klassieke Romeinse cultuur
* toont de verovering van Jeruzalem
Rome p.116 29
3-66: Boog van Constantijn, Rome, AD 315.
*Gebruikt elementen uit voorgaande bogen met wie hij zich
wil associren: als eer betonen aan zijn voorgangers ( geen
kopie) (vreemde contrasten)
* zijn politieke macht uitdrukken, continuteit
* stroef, realisme verdwijnt.
* De proporties kloppen niet: machtsverhoudingen
weerspiegeld door verschillende groottes van personages
(groot = belangrijk, veel macht)
* weinig relif: twee vlakken: personages + achtergrond
* Laat-Romeinse cultuur
2.2.9 Huizen en villas p.151
De Romeinse wooncultuur was heel uitgebreid. ( i.t.t. Grieken : hout, weinig over gekend)
Romeinse wooncultuur: 3 manieren:
Insulae
* appartementsblokken
* voor de gemiddelde stedelijke bevolking
* hoog: in baksteen + houten bovenstuk
* armeren bovenaan, rijkeren beneden (tot de lift een omkering bracht)
* op gelijkvloers taberna: winkels, commercile functies
3-77: Insula (apartementenblok), Ostia. (2de eeuw na Chr.)
30 Rome p.116
Domus Urbana
* voor de burgerklasse
* stadswoning
* rond een atrium + peristylium: 2 open binnenhoven voor watervoorziening/opvang en
lichtinval
*gevel = gesloten (gevaar vandalisme, inbraak)
* heel mooie decoratie: frescos, mozaek: evocatie van de natuur
Villa Suburbana :
* voor de rijken
* rijke decoratie vb mozaek, frescos, zowel exterieur als interieur sterk afgewerkt.
* sterk gericht op de omgeving, de natuur, men creerd ook landschappen
* terugtrekken uit de drukte van de stad, verlangen naar de rust van het platteland
3-81 tot 3-84:
Villa van Hadrianus, Tivoli, AD 118-34:
keizerlijk, zeer complex, vijvers, amfitheater,
Graven p.155
alle tombes waren bedoeld om te imponeren: buitenkant was belangrijker dan binnenkant
Rome p.116 31
3 Vroege Christelijke en
Byzantijnse Architectuur p.160
3.1 Vroeg-christelijke architectuur van het
Westerse Rijk p.161
3.1.1 Vroeg-christelijke periode
Opkomst Christendom: vanaf de 3
e
eeuw AD: het was een erg turbulente periode en er waren heel
wat economische, politieke en militaire cirisissen in het Romeinse rijk.
= mensen grijpen terug naar bijgeloof / geloof
MAAR : Romeinse godsdienst: zeer/te menselijk ( goden zijn boos, verliefd ), biedt geen
oplossing bij crisis
= de mensen zochten naar mystieke godsdienst met belofte van verlossing = Christendom:
concreet, persoonlijk, menselijk door de figuur van Jezus
periode van vervolging van christenen is afhankelijk van de keizers, als de christenen zich sterker
gingen uiten, vervolging = politiek geladen
Eerst hadden de christenen een destabiliserende invloed, later werden ze erkend, door
Constantijn.
3.1.2 1
ste
christelijke architectuur:
Zowel het feit dat het christendom niet herkend werd en dat er dus kans op vervolging was, als
het feit dat de 10 geboden stelden dat er geen afbeeldingen van god gemaakt mochten worden,
hadden een grote impact op de kunstontwikkeling. Twee vroeg-christelijke typologien:
Catacomben :
*Begraafplaats met grafschachten
*geen plaats voor missen en geloofsbelijdenis, hoogstens begrafenisritus
* voor de iets rijkeren waren er nissen = familiegraven
* functies = begraafplaats, ook herdenkingsdiensten en begraafrituelen
* Er zijn individuele graven en Arcosolea: nis die dienst doet als familiegraf
* Eerste vroeg-christelijke kunst: muurschilderingen (fresco's). Figuratieve kunst, vooral
het ichtus-symbool (vis) werd afgebeeld.
* Eerst ook op Jezus gericht (analoog met de keizerverering), eventueel samen met
apostelen afgebeeld.
* Niet alleen fresco's maar ook veel mozaeken: lichtkunst, mystiek effect (typisch
christendom).
* geen beeldhouwwerk:dat was pagaans en in strijd met de 10 geboden (2D-kunst is geen
echte afbeelding van god, vonden ze).
32 Vroege Christelijke en Byzantijnse Architectuur p.160
Vb. de Catacomben van Callixtus

Nadat het christendom officieel wordt erkend als staatsgodsdienst door Constantijn in 326 (hij
kreeg een visioen en zag zichzelf als hoofd van de Kerk en hij verplaatste in 330 de hoofdzetel
naar Constantinopel),
gaat men zoeken naar typologien voor gebouwen voor de eredienst:
Nood aan grote ruimtes, waar veel mensen samen konden komen, maar
Geen Tempel = Ze weigerden de associatie met Romeinse, heidense godsdienst (die
associatie zal ervan loskomen, omstreeks 400-500 AD, en dan worden er wel klassieke
elementen gentroduceerd)
Men kent een andere liturgie dan de Romeinen:
het christendom is gericht op riten binnen in het gebouw, vaak processies, soberder
>< Romeinen: liturgie vond buiten plaats bij het altaar, tempel bleef een schrijn voor het
beeld van de godheid.
Men had dus nood aan een totaal ander gebouw
Na de val van het West-Romeinse Rijk zal men heel wat tempels herconsacreren. Typisch werd er
dan wel nog een baptisterium aangebouwd. Baptisterium is een aparte doopruimte, volledig
eigen christelijke typologie. Dikwijls rond of 6/8-hoekig en het centraal gedeelte is een bassin
voor onderdompeling.
3.1.3 Rome en Het Heilige Land p.162
Voor de kerkbouw zal men zich baseren op de basiliek (=basilica):
* vergaderruimte, was voorzien op grote bijeenkomsten, erg functioneel
* status geassocieerd met de keizers
De basilica bestaat uit een zadeldak, een schip (hoger dan de zijbeuken clerestorium) en
zijbeuken.
Bij de Christelijke kerken ontstaat er een sterke focus op de ruimte rond het altaar.
Terwijl de basilica verschillende functies diende, was de christelijke basilica gericht op n enkel,
geordend ritueel.
De christelijke kerken kenden ook een rijkere decoratie van het interieur.
Vroege Christelijke en Byzantijnse Architectuur p.160 33
Ze nemen delen over van de basiliek, maar passen ook delen aan aan de Christelijke liturgie.
Aanpassingen aan het type van de basilica:
Atrium = voortuin, plaats voor de massa
die wacht om de heilige te
aanschouwen en plaats voor de
catechumens = mensen die nog geen
echte christenen zijn, proefperiode
waarbij ze de dienst buiten de kerk
moeten bijwonen ( het atrium komt
enkel voor in de vroeg-christelijke
bouwkunst)
Galerij : voor de doorstroming bij bedevaarten
Fonteinen voor watervoorziening (bedevaartsvoorziening)
Errond seculiere infrastructuur voor pelgrims
4-2: S.Giovanni in Laterano, Rome, zoals in 320.
(nu: Barokaankleding)
* Eerste Christelijke kerk
* Gebouwen zijn vaak gelaagd = dit was een vroeg-
christelijke kerk tot de ingreep van Borromini.
Borromini maakte een soort schrijn van de oude kerk,
zette pijlers rond de originele, en kapselde het gebouw
in in Barok voorkomt uit de vroeg-christelijke. Enkel het
baptisterium, in sobere baksteen. bleef onveranderd.
Bij vele Vroeg-Christelijke kerken was er later (vooral tijdens de
reformatie) een verbouwingscampagne met respect voor het
oude gebouw.
Kenmerken Vroeg-Christelijke kerk:
Basilica-aanleg = longitudinaal ( in de lengte) (later wordt dit een centraalplan)
Middenschip is breder en hoger dan de zijschepen: licht(clerestorium) tussen de schepen
was er een colonnade
Transept: kruisvorm
Apsis: koorvorming halfcirkelvormig
Romeinse elementen en materialen: beton + baksteen + decoratieve marmeren colonnes
en liturgisch meubilair
Soms een martyrium: kleine ronde tempeltje (vb Tempietto van Bramante) waar relieken
werden bewaard, ter ere van martelaren.
Het atrium verdwijnt in de Byzantijnse periode
De exterieurs zijn sober en effen >< het interieur kent een rijke decoratie met belang van
licht, kleur, rijke materialen en gewijde afbeeldingen.
De typologie blijfte lange tijd gelijk, het gebouw en de lithurgie waren vanaf het begin op
elkaar ingestemd.
4-9: Sta. Maria Maggiore, Rome, c. 432.
*Aanvankelijk: geen klassieke elementen
= keren geleidelijk terug, heropleving van de klassieke stijl: hier
vinden we de Ionische orde en Korinthische kapitelen, verfijnde
colonnade ( = zo veel mogelijk redden van de antieke erfenis).
* Eerste kerk waar een klassieke orde in de correcte verhoudingen
voorkomt = loskoppeling angst voor heidense invloed.
Er ontstaan nieuwe types: centraalbouw: genspireerd op seculiere Romeinse vormen
Santa Sabina, Rome, 422-32.
*nog altijd erg sober, typisch vroeg-christelijk
* duidelijk in de overgangsfase (5de eeuw): ijlere
beeldtaal, Oosterse invloed...
4-12 en 4-13:
San Stefano Rotonda, Rome, 468-83.
*Rond / klassiek
* gebouwd als een martyrium
*detaillering, uitgebreide decoratie
Gaat terug tot de hoogte van de Romeinse
architectuur in de 1
e
en 2
e
eeuw.
Constantijn: christendom wordt officile staatsgodsdienst + hoofdzetel van de Kerk in
Constantinopel ( = Byzantium)
= West Romeinse Rijk >< Oost Romeinse Rijk rond Byzantium
In 476 valt het West-Romeinse rijk, wat een grote impact heeft op Rome, o.a. erg dense bewoning
aan de oevers van de Tiber.
Rome wordt geplunderd als steengroeven. Ook worden heel wat gebouwen, zoals o.a. het
Colloseum, omgebouwd tot apartementen.
= verschuiving van het culturele centrum naar Milaan en Ravenna:
* Milaan: voortzetting bestaande tradities.
* Ravenna: invloed van het Oost-Romeinse Rijk.
3.1.4 Milaan en Ravenna p.165
Kenmerken:
* erg hoekig (typisch Oosters)
* meer op het mystieke dan op het theatrale
* mozaeken niet alleen als wand maar ook op het plafond
* diffuse lichtinval
= Byzantijnse invloed
Colorplate 19:
Mausoleum van Galla Placidia,
Ravenna, c. 425 AD.
* Complexe verzameling van verschillende
volumes
* Compacte verzameling van de volumes aan
het exterieur, versterkt door een continue
arcade van blinde nissen
* binnenin: mozaek (= mode in Byzantium),
* diffuus licht
* goud
* gebruik van marmer
* sterrenhemel
* centraal een koepel met pendentieven en
armen met tongewelven.
= mystiek / symbolisch geladen architectuur verinnerlijkte architectuur
Het Oost-Romeinse Rijk kende enorm veel invloed van Byzantium = Byzantijnse invloeden
3.2 Byzantijnse Architectuur p.170
Rond 500 na Chr. was het West-Romeinse Rijk in puin en was het in handen van een ander volk; de
creatieve impuls van de architectuur van Constantijn en zijn navolgers stopte.

= verschuiving van plaats: het oostelijk deel ( Oost-Romeinse Rijk) leefde wel voort:
in de volgende 100 jaar leefde Constantinopel (herbouwd onder Constantijn op de hellenistische
site van Byzantium) op, op gebied van politiek en architectuur.
Belangrijk persoon: Justinianus. Hij heroverde een deel van het verloren westelijke rijk, en zette
een ongewone bouwcampagne op die een nieuw architecturaal tijdperk lanceerde.
3.2.1 Ontstaan van een eigen gebouwtype :
= De formele overgang van Vroeg Christelijke (basiliek kerken) tot Byzantijnse (overkoepelde
centraalplannen) architectuur is niet moeilijk te herkennen maar lastiger uit te leggen. Het is vaak
genterpreteerd met het oog op liturgie, die verschilde tussen oost en west. Het vorm-volgt-
functie argument verklaart het best waarom het een centraal plan is, maar zegt weinig over de
omstandigheden waaruit dit voort komt.
Byzantijnse Architectuur = Grotere symbolische werking
=ook in impact van de architectuur
=mystieke ondergrond
=lichtinval
=dematerialisatie
Ideale Byzantijnse kerk p.171
Vroeg Christelijke architectuur: zwakke symbolische waarde in zich. Deze manier van basilica
bouwen was er een die paste binnen de wereldlijke Romeinse architectuur waarin functionalisme
boven symbolisme staat
>< In de Byzantijnse stijl was dit omgekeerd: terwijl de liturgie werd gevolgd, was het grootste
doel het creren van een symbolische architecturale expressie en het nastreven van de idealen
van het nieuwe geloof.
Dit werd bereikt door fundamenteel design (is niet: enkel decoreren van het interieur).
= Centraalplan + Koepel met pendentieven + architectuur van licht en goudkleurige decoratie.
Het centraalplan p.171
*Het centraalplan maakt enkel actieve participatie mogelijk rond de centrale as
(>< bv. basilicas waarin circulatie doorheen de volledige ruimte mogelijk was).
*Het effect is afhankelijk van de specifieke vorm. Vaak is dit een vierkant( minder op 1 punt
gericht dan cirkel): Laat een beter liturgisch onderscheid van de ruimte toe, kubus zorgde voor
functionele duidelijkheid, andere beleving van de lithurgie.
De koepel p.171
*De koepelkerken verschillen van de Romeinen door hun andere constructie: veel pendentieven
= koepel lijkt te zweven, ontstaan van een lichte architectuur, belang van het mystieke,
dematerialisatie van de architectuur
*De kubus was onderdeel van de ondersteunings- en gewelvenstructuur en zorgde voor een
sterke simpliciteit. Maar de meer ingenieuze koepel maakt het af.
Ondersteuningsstructuren voor koepels, zeker op vierkanten waren lastig. Vaak heel zwaar en
niet erg elegant.
Pendentieven geven de oplossing voor een meer gesofistikeerde ondersteuning van een
cirkelvormige koepel op een vierkant. Dit kon door de pendentieven te ontwerpen als onderdeel
van de koepel, in plaats van een extra opzet stuk. De Romeinen bedachten dit systeem, favoriet
bij de Byzantijners, maar hebben het zelf heel weinig gebruikt.
Het is een zeer rationele structuur maar het effect was niet van deze wereld: de koepel lijkt los te
komen van de wanden: krachtige figuur van de christelijke hemel, zwevende/immaterile ruimte.
Licht en decoratie p.173
Het transcendentale effect werd verder ondersteund door de bekleding, articulatie en de
beraming. De bedoeling was dat geen enkel oppervlak vrij bleef van decoratie, niets mocht zijn
natuurlijke status behouden. Hierdoor ontstaat een oplossing in kleur en licht: mozaeken, iconen,
frescos, verschillende raamopeningen en galerijen, marmeren bekleding,
= benadrukken van het transcendente, het immaterile
Hagia Sophia p.173
4-28 tot 4-31:
Hagia Sophia, Constantinopel, c. 532-37,
Anthemis van Tralles en Isidorus van Miletus.
*De architecten waren eigenlijk natuurwetenschappers (was toen normaal)
(de eerste die architect van beroep was, was Hausmore in de 17
e
eeuw: slechts laat
genstitutionaliseerd als beroep)
*Centraalbouw : rond vierkant, centraal overkoepelde ruimte + twee halve koepels die erop
insnijden + die worden opnieuw verdeeld door koepels, vier kleinere halve koepels
= driedelige koepelconstructie : - esthetische functie = waaauwgevoel: erg complexe maar
lichte ruimtes, overweldigend, immaterieel, transcendent, de
ruimte moet ontdekt worden.
- constructieve functie = voor stabiliteit
* wankele constructie, niet helemaal veilig in structuur: De koepel wordt in oost en west
opgevangen door nog koepels, opvangen van de oostelijke en westelijke krachten + de hoeken
rusten op pendentieven. Het is echter zo dat het zuiden en noorden open is onder de koepel, en
eigenlijk is het een wonder dat het hele gebouw nog overeind staat.
* diffuse lichtinval door de theatrale organisatie van de ramen basis van de koepel is doorboord
met ramen, heel dicht bij elkaar en lijken zo de voet van de koepel op te lossen.
* Ook de pendentieven getuigen van een enorme lichtheid.
* De oppervlaktes in het schip worden opgelost is kleur, licht en patronen.
* In de gewelven ontstaat de dematerialisatie door gouden mozaeken.
Justinianus had zeker Hadrianus in zijn achterhoofd en Salomon, als een heropleving van het
verleden. Daarom is het interessant een vergelijking te maken met het Pantheon:
Pantheon Hagia Sophia
faade is monumentaal Corinthisch
duidelijkheid van de elementen; pure
centrale vorm
een gat in het centrum, dat zorgt voor
helder licht
dikte van de constructie is zichtbaar in
de oculus, trekt de bezoeker naar het
midden.
faade is een vervolg van het interieur
vierkant in een achthoek, centraal en
lineair
licht valt mysterieus binnen uit galerijen
en door de theatrale configuratie van de
ramen
dikte is niet zichtbaar en positie en
perceptie veranderen en zijn nooit
duidelijk.
De centrale koepel lijkt oneindig de
hoogte in te gaan.
3.2.2 Andere Justinianische structuren p.175
4-34 tot 4-36:
S.Vitale, Ravenna, begonnen c.526.
* Typisch Byzantijnse opbouw
* achthoekig centraalplan
* NIEUW : Gebruik van een dubbele schaal (2 achthoeken ineen):
achthoekige buitenmuur + achthoekige centraalbouw,
= complexe ruimtewerking.
* Verschillende volumes worden erop ingent = ontstaan van een
axiale as
* Organisch, wel gestructureerd, mooie proporties, precisie in het
ontwerp
* interieur, rijke decoratie
Andere structuren onder Justinianus: worden types, ontstaan van een systematisering van de
architectuur:
* centraalbouw met vierkant,
* axiale as (deze wordt soms zo groot dat er basiliek ontstaat met erachter een koepel),
* ze worden stroever en minder gerganiseerd.
* koepelbouw
* decoratie
* dubbelwandig
= Standarisering
Voorbeeld : San Marco in Veneti (11
de
eeuw) (eigenlijk Romaanse periode, maar Byzantijnse stijl)
4-37, 4-38 en colorplate 22:
S.Marco, Veneti, 1063-94.
* Basiliek + koepel erachter
* 11
e
eeuw maar Byzantijnse architectuur:
- koepel op pendentieven,
- de centrale kubus,
- de zuilschermen,
- de coloristische bekleding met rijke
decoratie en mozaeken
= dematerialisatie van de structuur, oplossing van de tastbare substantie in oppervlak, licht en
kleur.
De ruimtes worden eerder naast elkaar geplaatst, en vloeien
niet organisch uit het centrum de combinatie van
centraalbouw + longitudinale orintatie vormt geen subtiele
fusie, maar wel een eenvoudige combinatie van de
gecentraliseerde modules geordend langs de horizontale
assen.
3.2.3 Middeleeuwse Byzantijnse architectuur (na Justianus)
p.178
Opgesplitst in verschillende fases die de politieke en culturele geschiedenis volgen.
1. Byzantijnse middeleeuwen: 610-842
= weinig documentatie over gebouwen, weinig bestudeerd, men weet er weinig over
Iconoclasme (mozaeken van mensen werden vervangen door geometrische patronen)
Invallen = in zichzelf gekeerd.
2. Middel Byzantijnse Fase: 842-1204
= het rijk is relatief stabiel, opleving van de kunsten
3. Laat Byzantijnse Fase: 1267-1453
= artistieke creativiteit groeit.
3.2.4 Byzantijnse Middeleeuwen ( rond 600)
Weinig gedocumenteerd, weinig bestudeerd, men weet er weinig over
Architectuur = opeenstapeling van verschillende volumes die in elkaar haken
Het organische verdwijnt
Strak, gestileerd, minder decoratie
Zowel intern als extern : uitstralen van robuustheid, massief
abstracte vormen en groot bouwen met meerdere kleine units.
Dit is sterk herkenbaar in de nieuwe stijl gecreerd in Armeni in de laat 6e en vroeg 7e
eeuw: Armeense Stijl.
MASSA , gebouwen lijken uitgekapt uit n massief blok.
4-40 tot 4-42:
St. Hripsime, Armeni, 618.
*Compacte en krachtige stijl, zowel binnen als buiten.
* Kubus met koepel, sterke onderverdeling van de ruimtes
* De massas van het exterieur en het interieur lijken
uitgesneden uit n massief betonnen blok.
* Weinig toegevoegde decoratie, erg gesloten volumes
(wegens onveiligdheidsgevoel, invallen...)
3.2.5 Byzantijnse Renaissance p.180
teruggrijpen naar de glorietijd
er komt meer nadruk op de symboliek, verschillende betekenislagen, maar nog altijd
rekening houden met dogma's en rites
kerk als een afbeelding van de hemel of Jeruzalem
Er is wel niet echt iets radicaals gebouwd. De staat en religie waren
conservatief en de architectuur dus ook. Dat de architectuur niet
verandert komt ook omdat de liturgie ook niet verandert.
De architectuur = symboliek in mozaeken en frescos. vb. :
* afbeeldingen van het laatste oordeel
* Christus Heerser van de Wereld in de centrale
koepel, omringd met engelen
* profeten, apostelen, taferelen uit hun leven op de pendentieven
In de koepel systematisch Jezus met engelen.
Apsis = overgang tussen de hemel en de aarde = afbeelding Maria
Intermediare zones: taferelen uit het leven van Jezus.
Heiligen blakbij de geloofsruimtes want zij hebben een voorbeeldfunctie.
Architectuur in functie van de lithurgie en beeldt de waarde van de lithurgie uit, de architectuur
steunt op beeldwaarde.
=> De buitenkant en de plannen veranderen amper.
De meest stereotiepe Byzantijnse kerkvorm is het kruis-in-vierkant of quincunx schema, dat
getuigt van efficintie en compactheid.
4-45: Katholikon en Theotokos Kerken, Abdij van Hosios
Loukas, Griekenland.
Verschillende volumes, soms overkoepeld
kruis-in-vierkant
4 Karolingische en Romaanse architectuur p.184
4.1 Karolingische Architectuur p.185
Tussen de val van het Romeinse Rijk en de geboorte van Karel De Grote ligt er ongeveer 300 jaar.
Situatie in die tussentijd : * verschillende stadstaten
* versnippering op politiek vlak
* culturele versnippering
* versnippering op economisch vlak
* het Latijn raakt in onbruik (enkel nog in kerk)
* geen uniformiteit in de rechtspraak
*
= Deze versnippering had ook invloed op de architectuur, het wonen en het stedelijk leven = *
repercussies op wooncultuur en architectuur
* steden bleven nauwelijks bestaan of worden gereduceerd,
* velen leiden een agrarisch bestaan in een dorp, dat zich dus minder leent tot monumentale
architectuur
* men verliest de kennis van bepaalde technieken (betonbouw, ordes, monumentale planning, de
kunde van de Romeinse decorateur: schilderen, inlegwerk, mozaek,) omdat men deze niet
meer gebruikt
Stabiliserende factoren:
Veel Romeinse gebouwen / runes worden nog gebruikt bleven aanwezig mensen in de
regio van Itali bleven bewondering koesteren voor de monumentale antieke architectuur,
die men zelf niet had.
Kerk : blijft monumentaal, doet ook dienst als geheugen, Latijn, belangrijke factor die
zorgde voor stabiliteit, continuteit en cultuur
Vanuit de seculiere wereld: Karel De Grote: (vandaar de naam Karolingische architectuur)
* wil een nieuw elan geven aan het vroegere West-Romeinse Rijk
* hij associeert zichzelf met keizer Constantijn omdat:
1. Deze belangrijk was voor de splitsing van het Rijk
2. Deze het christendom tot staatsgodsdienst heeft gemaakt
Karel de Grote wil een vorm van continuteit met het Romeinse Rijk aantonen.
(>< wij zien de middeleeuwen nu als breuk met de Klassieke Tijd )
= terugkijken naar gebouwen van onder Constantijn
= er ontstaat een synthese van Romeinse elementen met barbaarse, inheemse elementen
= KAROLINGISCHE ARCHITECTUUR
Karolingische en Romaanse architectuur p.184 43
Kenmerken
1. meer primitieve constructiemethodes , minder raffinement
2. rationaliteit
3. nadruk op sterk gedefinieerde ruimtes
4. Eclectische ( het beste uitkiezen) stijl door combinatie van antieke elementen met
innovatie.
5. Ze hebben de gevoeligheden van de antieken op hun eigen manier toegepast.
6. inventiviteit en vitaliteit ,
7. abstractie, fragmentatie en een nieuwe energie vanuit het volume .
De gebouwen p.186
5-1 tot 5-4:
Paltzkapel, Aachen, Duitsland, c. 796-805.
* Centraalbouw met een achthoek
* axiaal
* massieve boogstructuur die de koepel draagt
* grondplan is gebaseerd op dat in Ravenna, S.Vitale >< geen
gelijkenissen in de constructie:
( Ravenna = de koepel is gereduceerd in zijn gewicht >< Paltzkapel: de
massieve koepel had nood aan stabilisatie )
= oplossing: kijken naar Colosseum en dit systeem toepassen in
de kapel
.
* Westtoren / westblok = nieuw element in de Karolingische architectuur = keizerstribune,
aankondiging van de keizerlijke tribune, de keizer wou een goed zicht op het koor, massief blok
* Na de apsis; een tweede apsis = retro-apsis ( apsis die in apsis haakt)
5-5: Kerk van St.-Riquier, Centula, Frankrijk, 790-99.
Westblok geflankeerd door twee torens
westblok vormde zich aan de ingang van de basiliek
Schip zoals een basiliek, maar transformatie: het
werd hier een meer complex en dynamisch gebouw,
bestaande uit een onafhankelijke groep formaties
Waar transept en schip kruisen = de viering =
ontstaan van vieringstoren, toren met een lantaarn
Na de apsis is er een tweede apsis, een zogenaamd
retrokoor: bedoeld voor een vlotte circulatie van de
bedevaarders
Tweede westblok die een aparte functie heeft als
poortgebouw
Wit rood betegeling: typisch Karolingisch
( inheems)
5-10 en 5-11:
Plan voor Abdij van St. Gall(en) Zwitserland, c. 820.
*Idee van de verlossing komt binnen een breder idee van de
goddelijke orde men wil zo perfect mogelijk leven: leven
in gemeenschap, in afzondering, verdeling van de dagtaken
volgens de liturgie (vespers,) om zo verlossing te
verkrijgen = vertaling in de architectuur
* Geordend, gestructureerd, doordacht: ideale abdij waarin
orde en de perfectie van functionaliteit zijn gecombineerd,
want volgens de christenen is een gewijd leven enkel
mogelijk in een geordende wereld:
Kerkgebouw centraal ten opzichte van de ingang, sluit
aan de kapel van het ziekenhuis Verblijven van
monniken, abt,: groeperen van het spirituele,
religieuze rond de kerk
Ambachtsplaatsen, verblijven van de lekenbroeders,
: meer radiaal (verder van kerk) = hoe verder van de
kerk, hoe minder religieus
Het plan wijst ook op een belangrijk probleem in de middeleeuwse architectuur en het brengt ons
op de drempel van de Romaanse architectuur. De U-vormige gang van de crypte onder de
oostelijke apsis zorgde voor een ordelijk patroon voor het verkeer van de toenemende massa
pelgrims die de relieken kwamen vereren. De pelgrims konden hier lopen zonder ceremonies te
verstoren. In de middeleeuwen is er een sterke aandacht voor relieken, crypten en altaren. Zo
zullen er ook crypten ontstaan met verschillende vleugels of in meervoudige altaren
bovengronds.
Er ontstonden meer gestructureerde architecturale omsluitingen en uiteindelijk werd cryptegang
bovengronds verplaatst, waar het uitgaf op verschillende kapellen. Dit zal een innovatie zijn van
de Romaanse periode.
4.2 Romaanse Architectuur p.190
Karolingische Architectuur = * aanloop van de Romaanse kunst,
* Karel de Grote: associatie met Constantijn
assimilatie van de architectuur ( ten tijde van Constantijn ) + inheemse elementen
* Westblok belang van poortgebouwen koepelstructuren
De Karolingische Renaissance was volledig gent op 1 persoon, namelijk Karel de Grote.
Na zijn dood ontstaat er een aftakeling van het rijk,versnipperingen dit ook op cultureel vlak. Er
zijn talrijke invallen door Slavische en Arabisch volkeren, die ook hun eigen (culturele) invloeden
meebrengen, die uiteindelijk zullen mengen.
In de 10
e
eeuw ontstaat er een vermenging, assimilatie tussen beide culturen.
Toch slaagt men erin de vicieuze cirkel van instabiliteit langzaam te doorbreken. Door verbeterde
economische omstandigheden, sociale en politieke orde, heropleving van de steden, militaire
kracht, was er weer vertouwen en hoop omstreeks de 10
e
-11
e
eeuw.
Zo ontstond er ook een culturele heropleving, vergezeld van een nieuw religieus enthousiasme.
Dit resulteerde in het belang in de 10
e
eeuw van:
Pelgrimage , bedevaarten o.a. naar Santiago de Compostella
De kruistochten
Op cultureel en politiek vlak is er een lappendeken van koninkrijken.
De Kerk gaat dit lappendeken van verschillende stadstaten en koninkrijkjes verbinden
(= 1 groot overkoepelend programma van het christendom), en dit zie je in de architectuur :
De architectuur wordt meer geografisch georganiseerd (in plaats van rond politieke
figuren)
De architectuur wordt functioneel ingedeeld: de architectuur wordt ontworpen als een
schrijn of een tentoonstellingsruimte voor relieken, om zo veel pelgrims en dus veel
inkomsten aan te trekken. ( bedevaarten)
abdij = tentoonstellingsruimte voor relieken
De Hoog-Romaanse kunst in Frankrijk gaat zich zo bv. helemaal inspireren op de St. tienne.
4.2.1 Vroeg-Romaans in Duitsland, Belgi en Normandi p.191
Deze streken vormden het Ottoonse Rijk (genoemd naar Otto ), en vormen dus ongeveer een
coherent geheel.
Er zijn twee stromingen:
Progressieve stroming
Conservatieve stroming (nabij de grens met Itali)
Assimilatie van Byzantijnse, vroeg-christelijke, Romeinse en Karolingische invloeden:
5-13 en 5-14: Mnster, Dome van Essen, Duitsland, late tiende eeuw.
* Byzantijnse invloeden :
- Open wand, steunend op alternerend zuilen en vierkante pijlers
- Onderverdeling met nissen van de muren van de zijvleugels
* Karolingische invloeden:
- versterkte Westertoren en twee kleinere torens
- zekere graad van complexiteit
- diverse volumes

5-15: St. Michaels, Hildesheim, Duitsland, c. 1001-33.
* Torens
* hoger middenschip
* koor met apsis
* lijkt op dom van Essen: ritmische alternatie van zuilen en pijlers
* men begint te moduleren : volumes krijgen zelfde proporties en
zijn sterk ingent op elkaar
* alternatie van pijlers en zuilen in een patroon abbabbabba. *Dit
ondersteunt de rationele indeling van het interieur,
gecomplementeerd door het evenwicht van de volumes aan het
exterieur.
* Sterke polychrome decoratie ( rood en wit): Moorse of
Byzantijnse invloed
* Vlak plafond (typisch Vroeg-Romaans, nog geen kruis- of
tongewelven)
* Transept krijgt zelfstandige functie, eigen identiteit dmv
gordelbogen (boog die alle bouwlagen omvat). Het transept wordt
belangrijker.
* kenmerk Romaanse architectuur:de verdeling van het
interieur in vierkantige ruimtes= vierkantig schematisme.
5-16: St. Gertrude, Nijvel, Belgi, 1000-16.
* heel belangrijke Romaanse kerk in Belgi
* Ook hier gebruik van de gordelbogen
* twee systemen: waar de travee eindigt een
gordelboog aanzet tot een alternerend stelsel
5-17 tot 5-19: Speyer kathedraal, na 1080.
* Veel vernieuwingen en ontwikkelingen:
1. Veel grotere geleding, articulatie van de wand, immense
dikte van de wand + gevormd in een krachtige configuratie
met meerdere lagen: veel verticaler door colonnetten aan
de pijlers te koppelen (1
e
structuur = pijler, 2
e
structuur =
colonnet, 3
e
structuur = pijler)
2. blinde bogen ( die de ramen omranden).
3.Verhoging van het koor: plaats om de relieken te bewaren
* Gordelboog
* Grootste kerk in Romaanse stijl.
Deze ontwikkelingen gaan zich geleidelijk aan in Frankrijk herhalen :
5-20 en 5-21: Mont-Saint-Michel, Normandi, Frankrijk,
Kerk dateert van midden 11
e
eeuw .
* Romaans (Ook gotische toevoegingen zoals de pinakels)
* Binnen het religieus denken: adbijsite met kerk in het midden,
gelegen op een zandbak ( al naargelang het tij = eb/vloed is het
bereikbaar/onbereikbaar)
afzonderen, geordend bestaan leiden om goddelijk ideaal te
bereiken ( afzondering komt terug in 16
e
eeuw: dserts,
abdijen/kloosters in woest, afgelegen landschap, in de natuur,
commune moet zelf kunnen overleven)
* Normandische elementen: Gesloten architectuur:
steunberen geven wel een zekere elegantie en verticaliteit (i.t.t
Duiste Romaanse architectuur)
*Interessant: invoeging van een galerij in de tussenverdieping:
openen van de wand, kleine passage lichter, opener effect
massiviteit van Speyer dus niet bij de Duitse architectuur
* Verticaliteit = Typisch Frans Romaanse architectuur
* Ontdubbeling van de bogen met blinde (overbodige) bogen
* colonnetten, unificeren van het geheel
5-22 en 5-23: Notre Dame, Jumiges, Frankrijk, 1040-1067.
* Gelijktijdig met Mont-Saint-Michel
* Kracht van de vroege Normandische Romaanse architectuur.
* Interieur: alternerend stelsel: zuil gaat over naar arcade
= ontstaan ritmiek , A B A B A
* verticaliteit
* gelaagdheid, 3D werking,
* lichtinval is van belang voor schaduwwerking
4.2.2 Vroege gewelfde Romaanse kunst in Bourgondi p.195
Vanaf de 11de eeuw.
In Bourgondi ontstaan er drie belangrijke ontwikkelingen waarvan de aanzet reeds te zien was in
Speyer :
Verhoging van het koor
Invoering van het gewelf voor de hele kerk: overwelving van het middenschip ( i.t.t. vlak
plafond)
Invoering van kranskapellen
* belangrijk voor pelgrims: extra ruimte voor de relieken.
* vanaf de 11
de
eeuw nam het aantal rooftochten af, waren er minder invallen
waardoor het veiliger werd om de relieken ook boven de grond , in de kerk,
tentoon te stellen.
* individueel opgedragen missen in de kranskapellen
5-25:
Tweede abdijkerk van Cluny, vanaf de 11
e
eeuw .
* De eerste is afgebrand, de tweede ook, de derde is
verwoest in de Franse Revolutie
* 1
e
grootschalige toepassing van het tongewelf in het
schip in Frankrijk, de volledige kerk kent overwelving +
* uitwerking koor, het koor is zeer prominent aanwezig
* aanzet tot kleinere structuren die zich op het koor
inenten ( = voorlopers van de kranskapellen)
*Typisch Romaans
5-26: St.-Philibert, Tournus, Frankrijk, c. 960-1120.
* het exterieur en de decoratie van het exterieur wordt belangrijker =
belangrijk in Franse Vroeg-Romaanse architectuur
* invoering gelaagdheid in de voorgevel motieven, diepte
* Lombardische boogfriezen
* Portaal met eigen accenten, tekent zich extern af
* Interieur: overwelving van het middenschip door individuele
tongewelven per travee en kruisgewelven in de zijschepen
* Belangrijk type van koor: Ambulatorium met echte kranskapellen:
vierkantig, rond de koorapsis met een gang loste het probleem op van
een toegenomen aantal geestelijken en het vertonen van relieken op
altaren. Door dit systeem was een goede circulatie mogelijk van altaar tot
altaar, zonder dat ceremonies verstoord zouden worden.
* Alternerend systeem
4.2.3 Hoog-Romaanse architectuur in Frankrijk p.196
5-27 en 5-28:
St.-tienne, Nevers, Frankrijk, 1063-97.
* Kranskapellen krijgen hun definitieve vorm: zelfstandige
structuren, halfrond, op de apsis ingent
* Verhoging van het koor
* nadruk op de viering (i.t.t. Vroeg-Romaans):
de viering als module voor de rest van het grondplan, de
modulering is niet langer op basis van de travee, dit leidt
tot verschillende proporties en een verschillend uitzicht,
andere indeling van het gebouw
* Het schip is gestructureerd, helder van organisatie en
geproportioneerd.
* Exterieur: kapellen, ambulatorium, apsis en transept
genereren een ritmische vloeiing van volumes uit steen.
Het geheel is opgebouwd in een piramidale beweging tot
de toren op de kruising.
Deze kerk bevond zich op de route naar Santiago de Compostela,
alle kerken op deze routes hebben dezelfde drie kenmerken:
Verhoging koor / clerestorium: Dit werd gedaan om het hoge gewelf veiliger te maken,
maar het maakte het gebouw ook donkerder: het enige licht in het schip kwam vanuit de
zijvleugels en de galerij. Dit kan ook gezien worden als creatie van een mysterieuze
atmosfeer doorheen het gebouw die sterk contrasteert met de goed verlichte kruising,
apsis en kapellen. Men ziet af van een lichtbeuk.
Gewelf over het hele gebouw
Kranskapellen, belangrijk ambulatorium, ( voor ideale circulatie)
zoals:
St.-Sernin in Toulouse
St.-Foyes in Conques
De gebouwen kennen ook een abstractere planning, zo is bijvoorbeeld in St.-Serin, het hele
gebouw uitgelegd langs lijnen van een raster gebaseerd op de dimensies van het
kruisingsvierkant, waarbij elk van de inhammen een halve module representeert en de inhammen
van de zijvleugels een vierde van een module.
Dit modulair patroon, ook het vierkantig schematisme genoemd, is van vitaal belang voor de
Hoge Romaanse stijl. Het creerde een sterke geometrische rationaliteit.
5-32 tot 5-34: Cluny III, 1088 c. 1121.
* De complexiteit wordt opgedreven
* immense lengte en omvang
* complex systeem van 2 koren die op elkaar inenten
* straalkapellen,
* veel torens in een evenwichtig geheel
* Belang van de kerken = machines voor de bedevaarten, het
tonen van zoveel mogelijk relieken
* dikte van de muren en pijlers, terwijl de gewelven licht en
gepunt zijn
* Vernieuwingen:
- uitgebreide articulatie van de wand door invoering van klassieke
motieven zoals gecanneleerde zuilen, Korinthische kapitelen, fries met
eitjes en pijltjesmotief
- invoering van lancetbogen (In Hoog-Romaans had je ook al spitsbogen!)
- galerij (wel nog gesloten) sommige bouwkundige problemen kunnen
nog niet opgelost worden, constructieve noodzaak
- verticale stuwing
5-35: Autun Kathedraal, c. 1120-30.
* Gedetailleerd classicisme: gelaagdheid van de muur in
classicerende vormen, fries met eitjes en pijltjes motief: IIOIIOIIO
* gepunte curvatuur van het gewelf van het schip en de gepunte
bogen van de arcades in het schip,
! Hoog Romaanse architectur : Belang van het exterieur, vooral van het portaal:
toenemend beeldhouwwerk ( in het portaal) met
afbeeldingen van het Laatste Oordeel als bewustmaking
van de bezoekers ( bezoekers aanzetten tot nadenken over
hun handelen)
Weinig verschillen met Byzantijnse en vroeg-christelijke
sculptuur: hirarchische afbeelding (hoe groter, hoe
belangrijker), eenvoudig relif, sterk 2D , dus weinig
ontwikkeling
4.2.4 Regionaal Romaans: West-Frankrijk, Spanje p.200
Frankrijk
In Frankrijk zijn er twee uitzonderingen op de Bourgondisch stijl, er is een eigen architectuur in:
Poitou hallenkerk = zijschepen even hoog als de middenbeuk
Prigord verderzetten van de Byzantijnse architectuur
Spanje
Kathedraal Santiago de Compostela (1075-1120)
*Vaak verbouwd
*Vergelijkbaar met de Frans Bourgondische pelgrimskerken
*Spanje kent ook een Arabische en Moorse invloed, Islaminvloed ( mozarabisch, mudejar)
4.2.5 Hoog-Romaans architectuur in Itali
verschillende stadstaten, verschillende ontwikkelingen naar gelang van de regio:
Sicili / Zuid-Itali : Arabische, Byzantijnse invloed
Rome : traditioneel, vroeg-christelijke invloeden, stabiliteit en continuteit door het
pausdom, ook Veneti is samen met Rome het sterkst conservatief, weinig ontwikkeling
Noord-Itali : ontstaan van eigen Italiaans Romaanse architectuur rond 2 centra:
Lombardije
Toscane: Pisa en Firenze
Noord-Itali p.202
Er was hier meer ruimte voor inventiviteit. De architectuur is er complex en gevarieerd, door de
politieke verscheurdheid. Er was een invloed vanuit het Duitse Rijk en vanuit Normandi
4. Lombardije
5-43 en 5-44: S. Ambrogio, Lombardije, Milaan, 12
e
eeuw .
* Typerend voor de Lombardische stijl is de schermgevel MAAR hier
is dit niet het geval: vanuit een atrium zicht op de diepe faade met
torens geflankeerd
* Typisch Lombardische bogen
* Al een kruis-ribgewelf in Itali (pas later in Frankrijk en Duitsland
via Engeland in de Gotiek)
* 2 kleuren: rood en wit: Byzantijns, Moorse invloed
* Geen clerestorium, wel arcade en galerij
Voorbeeld van een typisch Lombardische schermgevel:
5-45: San Michele in Pavia, c. 1100-60 p.204.
De lijnen van de schermgevel tonen de basilica erachter niet, de basiliek wordt afgeschermd
5. Toscane
2 kernen in Toscane: beiden classicerend, geraffineerd en elegant
* Firenze
* Pisa
6. Firenze :
niet echt typisch Romaans, maar proto-Renaissance
gespannen, hoekige volumes, rationeel, gedisciplineerde articulatie, scherp en
knappe klassieke detaillering
5-46 en 5-47:
S. Miniato al Monte, Florence, midden 11
e
-12
e
-eeuw .
* Klassiek gearticuleerde gevel, blinde arcade in het
laagste deel, de derde verdieping heeft ook ingelegde
patronen met een sterke, rijke bekroning, tweede en derde
verdieping vormen zo het beeld van een tempelfront,
polychroom classicisme
* zowel binnen als buiten inlegwerk, zoals marmer
inlegwerk en geometrische configuraties
5-48: Baptisterium van S. Giovanni, Florence, c. 1060-1150.
* Klassieke opbouw
* koepel genspireerd op het Pantheon: een achthoek , gelaagde
koepel met oculus, centraalplan met een serie nissen met omlijsting
door pijlers en vrijstaande Korinthische zuilen
* marmeren inlegwerk
Misopvatting: dat de architectuur rond Firenze uit de Klassieke
Periode was: bv. Baptisterium werd gezien als een tempel gewijd aan
Mars, maar is 12
e
-eeuws
Santa Maria Novella, Alberti (1456)
Zogezegd naar het voorbeeld van Klassiek gebouw
7. Pisa:
geen polychromie aan het exterieur ( maar wit)
open arcades in een enorm aantal verspreid over de faade samen met weelderige
gestreepte muren; openarcades rond gebouwen
5-49 tot 5-51:
Pisa kathedraal, begonnen in 1063, en campanile,
begonnen in 1174.
* De basiliek
- genspireerd op vroeg-christelijke stijl + sterke
Arabische / Byzantijnse invloeden (vanuit Veneti) :
wit-rood en mozaeken in de koepel
- complexe doorzichten door zuilschermen
- klassieke colonnades
* Toren:
- typerend voor Itali is de losstaande klokkentoren = campanile
- cilindrisch
- open architectuur, open arcades: lichtwerking en volume
- overal galerijen
- rijk inlegwerk, polychroom marmer: wit en donker marmer
4.2.6 Hoge en late Romaanse kunst in Duitsland p.207
Franse invloeden vertalen zich in Duitsland,
Duitsland was versnipperd op politiek vla.
Daarnaast was er op cultureel en architecturaal vlak communicatie door de pelgrims.
5-52 en 5-53: Speyer kathedraal, wijziging in 1080.
Heropbouw (van het interieur):
* sterker gelaagd
* gewelf in het enorme schip: kruisgewelf ( >< vroeger = vlak )
4.2.7 Hoog-Romaans in Normandi en Engeland p.208
Frankrijk
5-54 en 5-55: St.-tienne, Caen, Frankrijk,
begonnen c. 1068.
* Toenemende verticaliteit, lineaire dynamiek (was hier al aanwezig, dus niet enkel in Gotiek) *
luchtbogen
* Typisch vorming van het Westblok als een massief blok ( Westblok = tribune, zal verdwijnen in
Gotiek)
* Kruis-rib: vroeg voorbeeld in Frankrijk
* Alle elementen die reeds in de Vroeg-Romaanse architectuur werden gebruikt, worden hier
uitvoerig gebruikt : - gelaagdheid van de wand
- open wand op hoogte van de galerij, opengetrokken galerij
- viering: zo licht mogelijk, gedematerialiseerd
aanzet tot de Franse Gotiek
Engeland
Inspiratie van Frankrijk door William the conqueror: Engeland en Frankrijk kwamen onder n
koninkrijk = binnenbrengen van de Romaanse architectuur ( Frankrijk), maar Engeland heeft lang
vastgezeten in Angelsaksische cultuur
5-57 en 5-58: Durham kathedraal.
* Buitenkant = Gotisch
* Binnenkant = Romaans
* Kruis-ribgewelf
* 3-ledige typische opbouw : arcade, galerij en clerestorium
(veel geslotener dan Franse stijl = typisch Angelsaksisch)
* Typisch Angelsaksisch = het massieve, het zware, cilindrische structuren, patronen in de
massieve zuilen
5 Gothische Architectuur p.222
5.1 De betekenis van Gotiek p.223
Oorsprong woord Gotiek
= een Renaissanceterm voor middeleeuwse architectuur, a posteriori
< Goten: inval van Rome teloorgang van de Romeinse cultuur

( t.t.v. de Renaissance zag men de Renaissance als een verderzetting van de antieken en niet als
wedergeboorte )
Naast de visie dat gotiek minderwaardig is, ook visie dat het erg modern, vernieuwend,
ahistorisch is. Gotiek had een eigen vormentaal.
Romaanse architectuur had een eigen maar toch historische benadering van de architectuur. Het
tongewelf en kruisgewelf zijn beiden aanschakelingen van bogen, dus benadering van het vlak en
het is massief.
Gotiek: vooral in ( blijft daar lang aanwezig)
Frankrijk gotiek zal er eenvoudig wisselen met het classicisme
Engeland gotiek tot in de 17
e
eeuw
Duitsland gotiek barok (Duitsland heeft geen renaissanceperiode)
Maar een beetje in Itali
Gotiek blijft sterk doorlopen: op manieren ingezet, afhankelijk van de regio
Tussen 1660 en 1760: verdwenen = Gothic revival
Typisch kenmerk van de Gotiek = driedeling:
Structurele benadering :
* Gotiek als skeletbouw
* lineariteit door kruis-rib,
* luchtbogen
* lancetramen
* skelet van glas
Visuele benadering :
* Gotische architectuur als deel van de beeldende kunsten, dynamisch, levendig
* belang van de lijn (zorgt voor een transformatie van de massa tot een elegante
configuratie van lichtheid, dynamische vormen)
* belang van het licht (glasramen, skelet van glas )
* immaterile architectuur = glas
* zuilenorde: pilier cantonn: een zuil ingekapseld door colonetten (= kleinere zuiltjes).
Gothische Architectuur p.222 57
Symbolische benadering :
* de drager van de gotiek = historisch religieuze context = hemelse licht en lichtheid
gent op de Scholastiek (= theologische, filosofische stroming) o.l.v. Thomas van Aquino
(1225-74)
* de Scholastiek vormt de basis voor de Artes Liberales, Scholastiek = belangrijk voor
architectuur
* Gotiek = Architectuur van het licht
* Scholastiek = combinatie van mystiek + wetenschap, rationeel
* Scholastiek wordt gebruikt om de Bijbel te verklaren
* Thomas van Aquino gebruikte een methodiek van vraag en antwoord, vraagstellingen,
gestructureerd = architecturaal vertaald in de Gotiek:
gelaagd
verticaliteit
tegenbalansen, tegenkrachten voor de verticaliteit: steunberen, luchtbogen
* Thomas van Aquino: naar God, naar het ideale licht streven door aanschouwing van het
esthetisch correcte, gedematerialiseerd beeld
* wisselwerking tussen Scholastiek en Gotiek
= de belangrijkste formelen kenmerken ruimte, licht, lijn en geometrie creren de
transcendentale sfeer van het gebouw
= de structurele kenmerken ribgewelf, spitsboog en luchtbogen maken de visuele factoren
mogelijk.
Zowel in de Byzantijnse als de Gotische architectuur creren rationele en geometrische structuren
irrationele effecten
koppeling aan de scholastiek: parallelle ontwikkeling van vroege scholastiek met vroege gotiek:
natuurlijke beeldhouwkunst, type van de mens, betere inleving in de gemoedstoestand
Scholastiek staat in sterke wisselwerking met het beeldhouwwerk van de architectuur de
architectuur kan niet los gezien worden van de sculptuur! Bv. pinakels, beelden,
Scholastiek: kerk als een afspiegeling van Jeruzalem Gods huis op aarde
= nood aan pracht en praal architectuur krijgt extra betekenisdimensie
Gotische kathedraal: een schrijn als een sacrale plaats van god op aarde
belofte mens naar god te dragen.
Romaanse kerken verschilden lithurgisch weinig van vroegchristelijke basilieken. In de gotiek is de
ruimte voor de clerus (zit tussen het schip en het koor) even groot als de rest en duidelijk
onderscheiden (breed transept): onderscheiding tussen het sacrale en niet-sacrale.
Ook de koorafsluiting wordt ingevoerd: het is een andere wereld, dus andere ruimte.
5.2 Gotiek: Constructieve elementen
5.2.1 Het Ribgewelf p.225
Introductie van het ribgewelf: een skeletstructuur maken met 'ribben' en dan de rest opvullen met
een licht materiaal.
(Kruisgewelf = 2 tongewelven die loodrecht in elkaar schuiven.)
kruisgewelf is afhankelijk van een vaste module ><
ribgewelf kan vanuit elk mogelijk plan vertrekken, je kan in alle omstandigheden een gewelf
maken want = de ribben zijn het belangrijkst, de rest is opvulling ervan
voordelen: open langs alle zijden wat zorgt voor een stroom van licht en ruimte + het gewicht
ervan is sterk gereduceerd, waardoor het bij elk plan kan worden toegepast en geen massieve
steigerwerk vereist tijdens de constructie.
5.2.2 De luchtboog p.225
Ribben concentreren het volledige gewicht en druk op de hoeken van de
inhammen.
De gereduceerde, meer geconcentreerde massa laat smallere pijlers en
langere ramen in het schip toe.
Aangezien de druk verzameld wordt in kleine ruimtes, is er een tegendruk
nodig in die ruimtes en niet over een grote overspanning. Dit systeem van
versterking, bekomen door de externe boog, zweefde boven de zijbeuken en
het ambulatorium.
Door de invoering van de luchtboog wordt de kracht naar de hoeken van de
trave geleid, in plaats van dat de druk volledig rust op de muur. Het was zo
dat steunbeuren al bestonden in de Romaanse kunst, dit zorgde voor een
verdikking van de muren en een daling van het aantal raamvlakken.
In de Gotiek komen de steunberen dus los van de muren en zo ontstaan er
luchtbogen.
Een luchtboog brengt de druk van het gewelf over naar de grond, zodat de
muur ontlast wordt. Daardoor kan die lichter van constructie zijn met een
groter raamgedeelte.
De Gepunte Boog = de spitsboog p.226
Bij breedtes: hoogtes opvangen met lancetboog / spitsboog
= complexer, visueel lichter, oefent minder druk uit -
Een spitse boog kan ook veel smaller gemaakt worden dan een
ronde boog.
5.3 Gotiek in Frankrijk p.227
3 periodes:
Vroeg Gotisch vanaf 1150 - 1200
Hoog Gotisch: 1200 - 1250 ~ zijtak : Hofstijl rayonnante stijl
Flamboyante Gotiek: 1250 - 1330
5.3.1 De Eerste Vroege Gotische Stijl p.227
Rond 1150 ontstaan op le de la Cit, 2 belangrijke elementen:
Positie van de Franse monarchie rond de Ile de la Cit: toenemend aanzien, ontstaan
prominente hofcultuur = impuls op cultuur
Abdij van St. Denis = concurrentie met de abdij van Clervaux concurrentiepositie
Men weet dit uit geschriften van abt Suger (De Ordinatione - De Consecratione - De
Administratione)
7-11 tot 7-15: St. Denis, Parijs, 1140-44.
* De ambitieuze abt Suger ondernam de reconstructie van de 9
e
-eeuwse kerk in een nieuwe
architecturale stijl. De kerk onderging een gedaanteverwisseling
* 3 belangrijke geschriften van Suger: (De Ordinatione - De Consecratione - De Administratione)
nadruk op architecturale vernieuwing binnen het scholastieke programma
*Hij beoogde een bevestiging van de Franse kroon: monarch = vertegenwoordiger van God op
aarde
* Saint - Denis = patroonheilige van Frankrijk link met de monarchie
* Kerk = huis van God: een uitbreiding is nodig door toenemend aantal bezoekers + nood aan een
rijke decoratie, pralerige architectuur (>< sobere van Clervaux)
* Abt Suger richt zich op de filosofische geschriften van de Pseudo-Dionysus: belang van het
materile om de ultieme spirituele toestand te bereiken = materie = afspiegeling van het
intellectueel vatbare + van het vera lux = God
* Door contemplatie (= beschouwing)van fysieke schoonheid, worden we geleid tot hogere, zelfs
goddelijke, realiteiten.
* hoe sterker de dematerialisatie = hoe groter de spiritualiteit
* Impact van de architectuur op de gelovige: bevorderlijk als de werken esthetisch verantwoord
waren = zou leiden tot de juiste geloofsbelijdenis.
*Gotiek : verticaliteit = naar de hemel gericht
* Voorgevels : heel belangrijk: 1
ste
aanraking spirituele contemplatie,
erg open westgevel, driedelige portaal, lancetbogen
* Torens met portaaldeel omgeven het middelste portaaldeel.
* Veel opengewerkte raampartijen: licht evenaart het goddelijke het
best.
*Introductie van het roosvenster = mystieke architectuur
* Gedematerialiseerde architectuur: belang van het licht, het verticale + glas + helpen in de
contemplatie door rigiditeit, structuur + esthetica: belang van de polychromie, natuursteen
* Toch nog relatief massied, ook de zuilen zijn vrij klassiek en massief.
Niet het volledige plan is van Suger, wel:
Het koor
* belangrijkste deel van de kerk,
* dubbel ambulatorium,
* geometrische helderheid en lichtheid van het skelet,
* belang van de lijn, vloeiende vormen,
* transparantie en ruimte
= transcendentale, visionaire effect
De voorgevel :
* bij de aanraking met de faade start de contemplatie!
* kenmerkend = introductie van het roosvenster = mystieke, transcendentale
* Het nieuwe sculpturale programma in de drie portalen is van groot belang: architectuur
en sculptuur zijn sterk gentegreerd, architecturale elementen nemen de vorm aan van
sculpturen en vice versa.
1. religieus kader met Thomas van Aquino en de Scholastiek
* vera lux ( ideale licht) esthetisch correcte
* gedematerialiseerd
2. Aanwezigheid monarchie in Frankrijk:
* koning = vertegenwoordiger van God op Aarde
* Abt Suger : positie van St. Denis verstevigen
2 aspecten samen zorgen voor het begin van de Gotiek
5.3.2 De Tweede Vroege Gotische Stijl p.231
Onder invloed van het religieus kader / scholastiek = streven naar transparantie en
transcendentie: grotere raamopeningen, maar de gebouwen/interieur blijven massief ( pijlers,
muren, steunberen = massief)
= later: OPLOSSING: toenemend streven naar dematerialisatie verticalisme nog grotere
ramen dragende elementen fijner, ranker maken = vernieuwingen
Ook erg gedecoreerd, erg open en erg verticaal. De verticaliteit benadrukken door onder andere
colonetten door te laten lopen tot de ribben.
7-17: Noyon Kathedraal, c.1170.
* Belangrijke innovatie = introductie van de 4
e
bouwlaag bij het traditionele schema van drie
lagen (= arcade, galerij en clerestorium)
= triforium.
Hier in Noyon heeft het een dubbele functie, namelijk een passage door de muur, die
toegang bood tot de bovenste niveaus voor onderhoud, en het vormde een transparante
assemblage van licht, ruimte en lijn. Bovendien gaf het een horizontaal effect aan het
interieur dat voor de rest gedomineerd werd met verticale lijnen.
Triforium werd een standaardkenmerk van bijna alle Franse kathedralen.
* Smallere zuilen
* colonetten starten van de 2
e
bouwlaag
* De voorgevel toont de evolutie van Romaans (westblok + twee torens) naar Gotisch: portiek +
galerij
* in de gotiek zijn er ook nog andere torens: belangrijk extern kenmerk, zeer talrijk, maar niet
altijd uitgevoerd ( geldgebrek)
Laon, Kathedraal, begonnen c. 1160.
* Erg opengewerkt
* De viering is heel duidelijk: onderbreking/afscheiding tussen het schip en het koor. Op die plaats
vertrekken de colonetten ook vanaf de grond om de verticaliteit er extra te benadrukken.
* Maaswerktraceringen: decoratieveelementen die het glas dragen bij glas-in-loodramen.
* De architectuur is erg gedematerialiseerd.
* Toenemende verticaliteit:
* schip (traditioneel met zuilen) >< koor: colonetten beginnen hier vanaf de begane grond
* Romaans: dubbele trave, alternerend stelsel (zal geleidelijk verdwijnen in Franse Gotiek)
* typisch vroege Gotiek: vier geledingen
* Westgevel: gelijkaardig, westblok + twee torens, roosvenster, galerij
* Voorgevel: driedimensionale structuren en ook erg diepe relifstructuren.
* twee evoluties uit de Saint Denis:
Portaal springt uit:
ontstaan van mogelijkheden voor 3D sculptuur, ontstaan van speciale galerij voor
beelden = koningsgalerij
Organische, dynamische geleding
Parijs, Notre-Dame, Parijs, 1163-1250.
* De gevel is veel vlakker, de sculptuur wordt vooral door relif gerealiseerd.
* twee evoluties uit de Saint Denis:
Portaal springt in:
ontstaan van mogelijkheden voor 3D sculptuur, ontstaan van speciale galerij voor
beelden = koningsgalerij
Accent op de horizontale geleding (Parijs) >< organische, dynamische geleding (Laon)
5.3.3 Hoge Gotiek p.233
Chartres
7-22 tot 7-27: Chartres, Kathedraal, 1194-1220.
* Chartres toont de overgang van vroege naar hoge gotiek in Frankrijk.
* Wegvallen van de 4
e
geleding zonder aan hoogte te moeten inboeten: winnen van hoogte op de
onder- en bovenverdieping ( = arcade en klerestorium), heel klein triforium
* Door de toenemende hoogte en minder niveaus: veel luchtbogen
* Enkelvoudige trave
* voorgoed achterlaten van het alternerend stelsel, de horizontale ritmiek die er eigen aan was,
verdwijnt dus
* Pilier croisonni = kruising tussen 2 stelsels in alternerend stelsel
* vereenvoudiging van de gewelven - vierdelig
* proportiegebouw : verticale aspecten (geen horizontale)
* Maar ook complexer: veel decoratie, veel variatie in kapitelen, rozet, beeldengalerij.
* Buitenzijde:
Vroege gotiek: westgevel
Hoge gotiek: roosvenster
Flamboyante gotiek: torenspits van 1 van de Westertorens
* Veelverschillende bouwfases : - heropbouw door bv brand, instorting
- geldgebrek
- werken die stilliggen
<Aanvang + de fase waar er het meest van overblijft = de bouwfase>
Hoge Gotiek na Chartres p.235
7-28 tot 7-30, 7-33, 7-35:
Reims, Kathedraal, begonnen 1211.
*Hoge gotiek
* het portaal komt sterk naar voren, ook het roosvenster komt naar voren
* de wimbergen ( spitse, vaak rijk gedecoreerde bekroning van een gotisch venster of portaal)
* sterk sculpturale gevel: pinakels, boogsels, waterspuwers
* Sterk dynamisch
* roosvenster en beeldengalerij
* erg sculpturale en ornamentele complexiteit
*interieur is erg open, lancetten worden langer en spitser, de verdiepingen hoger, ook binnenin
een beeldengalerij.
= het ornamentele wint aan belang.
7-2 tot 7-4, 7-31 en 7-32:
Amiens Kathedraal, begonnen 1220.
* Streven naar verticaliteit, heel veel glas, erg opengewerkte ruimte.
* sculptuur in het maaswerk = verfijnd
* de sculptuur staat in functie van de architectuur, eerlijk vertolken van de draagkrachten ><
Engelse hoge gotiek: loskomen van architectuur en decoratie
* De wand wordt steeds meer opgelost in glas bv. het koor (glasgordijn)
overgang van de hoge gotiek naar de hofstijl / rayonnante stijl
( >< Engeland : Sculpturale heeft niets met functie te maken )
De Hoge Gotiek Exterieur: faades, torens, luchtbogen p.238
Gotische structurele Ontwerp Methodes: de Workshops p.242
5.3.4 De Rayonnante Stijl p.242
De hofstijl / Rayonnante Stijl:
Voornamelijk gericht op het interieur
Vaak toegepast onder Louis IX
Wisselwerking tussen Frankrijk en Engeland
Meest invloed op de Engelse Gotiek ( decoratieve en Perpendicular stijl (deze laatste zal de
flamboyante stijl benvloeden)
7-38 en 7-39: Troyes, St.Urbain, 1262.
* Wand van glas
* grijze, lichte kleuren in glas = in de rayonnante stijl gebruikt men volle
kleuren, heel kleurrijke glas-in-loodramen ( blauw, rood ): verwijzen naar
edelstenen op reliekschrijnen
* Kathedraal als schrijn
7-40

en 7-41: Ste.-Chapelle, Parijs, 1241-48.
* Hoge kapel,
* clerestorium is de enige vaste wand, de rest is allemaal glas
* toppunt van de hofstijl
* In het exterieur: amper zichtbaar (=hofstijl onderdeel hoge gotiek)
7-42: Zuidelijk transept van de Notre-Dame, Parijs, begonnen 1261.
* Sterke tweedimensionale sculptuur, verfijnd, kantwerk >< Reims
5.3.5 De Flamboyante Stijl
Saint-Maclou ( 1350 )
* in- en uitzwenken van elementen ( wimbergen)
* enkel toegepast op buitenarchitectuur
( binnen meestal Hoge Gotiek : maaswerk, glas-in-loodramen)
* structureel en decoratief erg complex.
* het flamboyante vooral aan de buitenkant, het interieur behoudt de
architecturale complexiteit van de hofstijl.
5.4 Gotiek in Engeland p.245
Vroege Engelse Gotiek 1100-1250
Decoratieve of Curvilinaire stijl 1250-begin 14
e
eeuw
Late gotiek / Perpendiculaire stijl 1300-
* Gotiek was hier even belangrijk als in Frankrijk ook een gothic revival in de 19
e
eeuw: studie +
opnieuw ontwerpen van gotische architectuur
* Eigen ontwikkeling, veel Angelsaksische kenmerken, maar toch een sterke
invloed/wisselwerking van Frankrijk
ontstaan van eigenzinnige decoratie: complexiteit en gelaagdheid
decoratie komt los van het functionele
minder streven naar verticaliteit
minder hoog
massiever
materiaalpolychromie
minder oplossen van de wand
meer gericht op het decoratieve, minder op het structurele.
* Inplanting van de gebouwen:
Frankrijk: stedelijk vast plan >< Engeland: ruraal, net buiten stadskern afwijken van het
rigide grondplan, organisch bouwen (stukjes bijbouwen, dit komt ook door het bouwen op
restanten van Angelsaksische kerken)
* Binnen de Engelse gotiek blijft de relatie tussen trave en opstand erg organisch (i.t.t. Frankrijk,
daar op basis van een structureel beginsel).
5.4.1 Vroege Engelse Gotiek p.247
7-44: Canterbury, Kathedraal, begonnen c. 1100.
* Eerste gotische kerk in Engeland.
* Het koor is vroege gotiek, 1100 het schip is perpendiculair.
* Koor = als een hoefijzer: afwijken van het traditionele plan van de koorapsis
* Minder verticaliteit en minder oplossing van de wand typisch Angelsaksisch = massieve
structurele elementen ( >< Frankrijk )
* Fantasierijke aanpak vertaalt zich in decoratie, maaswerk, decoratieve elementen, sculptuur
* boogprofielen: gelaagdheid, niet altijd functioneel , dynamische, levendige architectuur
* Eigen, verschillende materialen vb. English marble
* materiaalpolychromie bv. zwart marmer voor accenten >< Fr. Gotiek: kleuren = verf
* inplanting : weinig stedelijke omgeving ( >< Frankrijk: in stad )
* 2 bouwmeesters = Guillaume de Sanse en William The Englishman
* steunberen zijn een aanzet tot luchtbogen.
7-45 tot 7-47: Salisbury, Kathedraal, 1220-60.
* Organische ontwikkeling van het grondplan : ruimte; omgeving rond zich benutten. Groot
verschil in plan: lang schip en een diep transept en koor.
* De toren is een losstaande campanile
* Dikte / massiviteit van de wand blijft behouden (>< Franse gotiek). reden:
materiaalpolychromie ( typisch Engelse Gotiek)
toenemende complexiteit van boogsegmenten en maaswerk (lancetten bvb. diep ingekerfd)
* Ondanks de massiviteit erg energetische architectuur.
7-48 en 7-50: Lincoln, Kathedraal, gewelven, 1192 Engelenkoor, begonnen 1256.
* Horizontale ontwikkeling = typisch Engelse gotiek
* Geen driedeling van de gevel (i.t.t. Franse gotiek), erg brede gevel, volledig voor het gebouw.
Gevel als een apart gegeven, als scherm, decoratief minder uitgewerkt, sculptuur tot een
minimum herleid. (ook Engelse traditie: hoofdingang aan een zijkant, niet aan de westgevel).
* Tierceron gewelf: Engelse uitbreiding van het ribgewelf ,
gewelfribben komen samen in n punt, de knop, welke geaccentueerd
wordt, op de centrale rib / kruinrib die ook geaccentueerd wordt
er komen nog toevoegingen van supplementaire kruisribben, tiercerons,
genaamd
= dit zal leiden tot fantasierijke gewelven
* Massief
7-49: Exeter, Kathedraal, begonnen c.1280.
* Toenemend aantal ribben vanuit de colonnetten= louter
decoratief gewelf
* Materiaalpolychromie
* gelaagde complexiteit van de pijlers
*nadruk op de massiviteit
*complexer maaswerk
De decoratieve patronen van het gewelf dalen naar de wand
= ontstaan van complex patroon
5.4.2 De Decoratieve (of Curvilineaire) stijl p.249
Omstreeks 1300 ontstaat de decoratieve of curvilineaire stijl
De fantasie brak open, dit leidde tot een vorm van totale decoratie, met 2 basiselementen :
Ojiefboog : een boog met een dubbele, omgekeerde curvatuur die langs een kronkelende
lijn reikt tot een scherp punt. De ojief was van belang als symbolische breuk met de Franse
traditie, maar ook omwille van haar dynamische vloeibaarheid, vrij gecombineerd met
andere vormen om groot, vrije, kronkelende patronen te creren.
Lirnengewelf : grote variatie voor decoratie mogelijk, visgraatstructuur als basis
7-51 tot 7-55: Wells, Kathedraal, koor, voor 1332 zeefbogen, 1338 trap naar het
Kapitelhuis, c.1285 Kapitelhuis, vroege 14
e
eeuw .
* Ojiefbogen: dragen het koor, curvilineair (kromme lijnen)
* Nog een tiercerongewelf in het schip + polychromie
* toenemende decoratie (sculpturale, florale elementen)
* Kapitelhuis: complexe tiercerongewelven ontstaan van waaiergewelf
* Trap in een curvilineaire beweging, creatief
* Architectuur gericht op esthetisch vermaak decoratieve verfijning en complexiteit
* Ingepland in een niet stedelijke omgeving.
7-56: Lady Chapel, Ely, Kathedraal, 1321.
* Lantaarn (achthoekige structuur) boven de viering lijkt te zweven,
structureel erg complex: maar verborgen, weggestoken.
>< Frankrijk
Houten constructie met stenen structuur erop geschilderd
= theatraliteit, illusie, afwijkend van het structurele mogelijke
>< Frankrijk: binnen constructieve mogelijkheden
* prachtige decoratieve patronen
* Lirnengewelf: knoppen, complexiteit
* Decoratie van het gewelf daalt neer op de muur,
*complexe uitwerking van het maaswerk: kantwerk
* florale decoratie
* architectuur blijft wel haar massiviteit behouden
5.4.3 De Perpendiculaire stijl p.252
Gelijktijdig met Decorated Style
Concentratie op de complexiteit van het gewelf waaiergewelven
7-57: Gloucester, Kathedraal, begonnen 1337.
Lineaire patronen in de wanden, rust >< gewelven, die de Decoratieve trend verderzetten,
krachtige onderliggende geometrie
Latere gewelven bleven ingewikkeld evolueren, maar ze werden herleid tot meer leesbare
patronen. De patronen werden sterker gedisciplineerd en de draaiende achthoeken en de
neerwaartse ojief vinden we niet langer terug.
Dit was de laatste Engelse gotische stijl. Ze was gedisciplineerd, imposant, en zag er overtuigend
internationaal uit, en tezelfdertijd belichaamde ze een concentratie voor lineair detail, die de
Engelse smaak voor rijke patronen beantwoordde.
7-58: Cambridge, Kings College Chapel, 1508-15, John Wastel.
* waaiergewelf
* ontstaan van diepte en dynamiek via druipstenen
5.5 Late Gotiek in Europa p.253
De Gotiek kende slechts een trage spreiding, doordat men vaak opzag tegen de associatie ervan
met de Franse monarchie, er was wantrouwen, concurrentie
Engeland en Frankrijk zijn nog samen bestuurd geweest onder William the Conqueror, onder
dezelfde hofcultuur, en ze hebben nog deel uitgemaakt van hetzelfde territorium.
= hierdoor vond de Gotiek in Engeland het makkelijkst ingang.
De Italianen kenden een sterkere Antieke traditie, zagen op toch de associatie met de Franse
monarch en waren eerder wantrouwig tegenover de rijke Gotische architectuur, waardoor er een
moeilijkere ingang was.
De Gotiek vinden we voornamelijk terug binnen het Heilig Roomse Rijk, vanaf 1300-50, waarbij
men zich probeert te meten met de Franse monarchie.
Vb. Koning Karel 4
de

*Kijkt enorm op naar de Franse Monarch en de Franse cultuur
* Richt nieuw bisdom op in Praag en laat kathedraal bouwen door Fransman :
Boheems / Praagse Gotiek
St.-Vituskathedraal, Praag, begonnen in 1344,
de Franse architect Matthieu d'Arras en zijn Duitse opvolger Peter
Parler.
* Eerder associatie met Engelse Gotiek ( decoratief)
* De torenspits in kenmerkend voor de Praagse Gotiek.
Andere voorbeelden: Ulm en Strassbourg
Vladislavzaal, Praag, 1487-1502.
* Boheemse Gotiek
* Uitzinnige gewelven
* organisch, verweven van alle elementen.
5.6 Gotiek in Itali en Frankrijk
Itali: associatie van de Gotiek met Frankrijk en de Franse monarch + antieke cultuur sterk
aanwezig + wantrouwen ten opzichte van een heel rijke architectuur (// dit wantrouwen was er
ook in Frankrijk)
= moeilijke ingang van de Gotiek
= ontstaan van een 2
e
traditie verbonden met de bedelordes, verkondiging van het woord,
eerder basisarchitectuur (niet zo rijkelijk) architectuur gericht op de functie = prediking de drie
schepen zijn even breed, belang van de zichtbaarheid en de verstaanbaarheid = ontstaan van
Hallenkerken
Bijvoorbeeld: Kathedraal van Albi
* rijk patronaat dus ook een zekere verticaliteit,
* versoberd exterieur
* Versoberde gotiek,
* nooit zo rijkelijk als gotiek,
7-67 tot 7-69: Assisi, S. Francesco, 1228-53.
*Typisch Romeins Italiaans: kleinere ramen + heel sterke polychromie in het interieur
* eerder sober, niet zo rijkelijk
( grootte, materiaal )
De Duitse Hal Kerk p.259
Late Gotiek: extravagant ontwerp p.261
De Flamboyante gotiek is enkel van toepassing op de
buitenarchitectuur en kenmerkt zich door in- en
uitzwenken van de onderdelen en sterk uitgewerkte
wimbergen.
In interieur: voornamelijk Hoge gotiek, heldere kleuren,
ingenieus maaswerk na 1400 blijft de hoge gotiek
doorleven.
7-78: St.-Maclou, Rouen, c.1500-14.
7-95 en 7-96: Florence, Kathedraal, begonnen 1357.
*Overgangsfase
* Koepel (Brunelleschi )= Bakermat van de Renaissance
! De koepel zou nooit gebouwd kunnen worden zijn zonder de Romeinse en de Gotische
voorkennis !
Nog zelf dit deel verder lezen, p.266-273 stadsplanning

6 De renaissance in Firenze
6.1 Renaissance
Hergeboorte oudheid
Humanisten lezen met artistieke, literaire doel en geven les
Men wil antieke wereld met eigen hedendaagse tijd samenbrengen
Door christendom getekend
Ook samenbrengen van geloof en wetenschap
= groot project van veel paradoxen die de essentie van de mens uitmaken
= iets radicaals nieuw maar ook verderzetten van tradities
Kenmerken
* mens ontdekt zich zelf,
* wordt zich bewust van eigen wil,
* klassieke kunst wordt opnieuw en anders weergegeven,
* er is een andere manier van leven,
* men treedt de toekomst anders te gemoed,
* de mens is het middelpunt, niet de kerk,
* Portugezen en Spanjaarden vergroten de westerse wereld door ontdekkingsreizen,
* Copernicus en Galile breidden de wetenschappen door onderzoek uit,
* kunst is rustig, evenwichtig, symmetrisch, ideale verhoudingen,
* universele kunstenaars,
* perspectief en platte vlak worden toegepast.
Humanisten
Ontwikkeling van de stadstaat, die het economisch en politiek goed deden. Het gevolg was een
nood aan professionele administrateurs, liefst niet clericaal: nieuwe klasse van mensen:
machthebbers adviseren
lezen antieke teksten (omwille van artistieke doeleiden, niet theologisch)
antieke constructies bestuderen.
= Nieuwe architectuur die probeert de klassieke oudheid te recupereren in een nieuwe stijl.
Maar in een breder kader zien:
hedendaagse en klassieke tijd samenbrengen
niet-religieuze filosofie met het christendom samenbrengen
wetenschap en geloof samen brengen (i.t.t. wetenschap deel van het geloof)
= Humanisme probeert contradicties en paradoxen te overwinnen.
De mens neemt zijn eigen lot in handen, de mens is de maat van alles.
Transformatie van middeleeuwse steden:
nieuwe politieke en economische organisatie
nieuwe structuren over de oude structuren heen
Renaissance: radicaal
verderzetting van bestaande bouwtechnieken.
De renaissance in Firenze 75
6.2 Filippo Brunelleschi
1377
Goudsmid, had dus geen opleiding gehad zoals veel renaissancearchitecten.
Maar had in Rome constructies bestudeerd, hij een brede cultuurachtergrond: gotiek, romaans en
de klassieke oudheid.
Had het vermogen om 2 gebouwen te bestuderen en die 2 samen te brengen
Ligt aan basis van het moderne perspectief! Voordien we de constructie van het perspectief erg
lastig, de mathematische constructie was nog niet uitgevonden. Deze nieuwe manier benvloedt
hoe men op stedelijk niveau gaat denken, vb Ufizi: enorm perspectief. Wetenschappelijke
vernieuwingen hadden een grote impact op de artistieke producten.
Ook vernieuwingen op het denken over stedenbouw: radicaal nieuwe architectuur als
perspectiefmachine.
De koepel van de Duomo
(gebouwd tussen 1420-1434)
Deel van de gigantische Duomo, 50j niet aan gewerkt want zochten naar oplossing voor de
koepel= wedstrijd voor ingenieurs (vb: onderkant opvullen met aarde).
Brunelleschi ontwerpt een constructie met twee schalen die elkaar ondersteunen tijdens het
opbouwen. Hierdoor bereikte hij twee dingen:
=> Hij hoefde door deze constructie geen steunpilaren of draagbalken te gebruiken
=> Hij kon nu een grotere koepel bouwen
Hij combineerde constructietechnieken van de klassieke oudheid en de middeleeuwen tot een
nieuw iets om zo een quasi onoplosbaar probleem op te lossen.
Lantaarn: steunconstructies zijn gotisch
Zijkoepel: verwijst naar oudheid maar ook naar gebouwen die al bestonden in Firenze
Ponte Vecchio
* Vb. van een nieuw structuur, laag over stad (letterlijk).
* Was eerst van beenhouwers maar moesten weg door ziektes en slecht imago, daarna
goudsmeden
Vondelingenhuis, Firenze, 1419
* Dit is het eerste Renaissancegebouw.
* Brunelleschi brengt nieuwe elementen binnen:
eenvoudige geometrie, georganiseerd op een eenvoudig geometrisch systeem
elementen uit de klassieke architectuur (lijkt op forum=plein met gallerij)
gevel geordend met telkens dezelfde maat.
erg logische constructie
* Groot contrast met hospitalen uit die tijd.
San Lorenzo, Firenze, 1420
* Gevel nooit afgewerkt.
* Speciaal interieur: kerkplan op basis van een eenduidige maatsysteem
* Het vierkant is de basis van het plan, komt overal terug: de helft van het vierkant als maar voor
de zijbeuk, de zijkapel nog eens de helft daarvan.
* Door dit eenduidig opgebouw plan straalt het een ongelooflijke rust uit
* Klassieke zuilen, maar met een blokje entablement onder de bogen: erg inventief, om
maatvoering overal consequent te kunnen doorvoeren
* Details zijn erg mooi uitgewerkt (bvb. kapiteel en fries, profielen in de bogen...), moeten
mediren tussen de grote maat en de kleine maat.
* De structuur keert ook terug in het exterieur.
* Sacristijn: ook op basis van vierkant
* Ruimte gebaseerd op een kubus, bovenaan koepelstructuur= lichte structuur in baksteen,
ribben met daartussen gewelven (heel levendig)
(pendentieven= plaats tussen koepel en muur, om een koepel op een vierkant plan te zetten)
Santo Spirito, Firenze, 1437
* Nog radicaler, grondplan erg verschillend van de San
Lorenzo
* Opnieuw vierkanten als basismaat, met errond kleinere
vierkanten met als maat de helft van de grote vierkanten.
De ronde nissen hebben dezelfde maat als de kleinere
vierkanten.
= Alles wordt beheerst door dezelfde maatvoering:
diagonale perspectieven
Kapel voor familie Pazzi, Firenze, 1430
* Florentijnse bankier met beperkte cultuur, volgde het voorbeeld van de Medici-familie,
probeerde aan te sluiten op de nieuwe modes.
* Oord van bezinning en plaats van bijeenkomst.
* Grootste werk van Brunelleschi.
* Ongebruikelijk exterieur, vreemd structuur: stapeling van elementen die niet per se samenhoren
* Ongebruikelijk= terras, bogen
* Interieur ook erg radicaal: zuivere rechthoek met centrale kubus erop, is qua structuur gelijk aan
de Sacristie van de San Lorenzo. Met nog een vierkante ruimte voor het altaar erbij.
* Erg mooie, feerieke lichtwerking
* zuivere geometrische structuur.
* Tamelijk zachte steen> geen fel detail> rustige architectuur
Besluit
Brunelleschi sterft in 1446. Hij wordt geerd als een van de grootste mannen van zijn tijd, was erg
intelligent en had een rijke cultuur. Hij heeft nieuwe manier van bouwen uitgevonden, het
bouwen op een nieuwe fundering gezet (oude en nieuwe elementen combineren).
=universeel toepasbare principes
=interne logica van het geheel wordt dominant voor architecten
6.3 Alberti
* Nooit architect geweest (had niet de achtergrond die Brunelleschi had)
* Heeft samen met Brunelleschi de Rennaissance gestalte gegeven.
* Maar homo letterato = intellectueel, houdt zich op theoretische manier bezig:
* Hij schreef de pictura, een traktaat over de schilderkunst.
* Hij schreef ook de re aedificatoria: in het Latijn, tussen 1443-1474
Over de goede regels van de architectuur (hij behandelt dezelfde materie als in de
architectura van Vitruvius)
Doelpubliek: niet mensen die ontwerpen maar de opdrachtgevers (in Latijn geschreven)
1
ste
verdrag over klassieke ordes
Hij porbeert om in een theoretisch werk de goede regels van de architectuur op te stellen.
* Brunelleschi gebruikt de klassieke orden in de praktijk, Alberti denkt erover na.
San Fransesco, Rimini, 1450
* Opdrachtgever: tiran, despoot die eigen broers liet opknopen om aan de macht te komen. Hij
wou zijn slechte reputatie compenseren door te investeren in mooie gebouwen.
* Alberti moest rond de bestaande constructie een nieuwe structuur bouwen
* Het neemt de grootse architectuur van de klassieke oudheid over.
* Zijgevels als aquaducten, voorgevel is geen kerkgevel maar genspireerd op triomfboog van
Augustus.
* Eigenlijk wou men een koepel zoals het Pantheon
* Zeer grote waardigheid, zeer groot raffinement.
* Alberti toont dat hij de verbeeldingskracht heeft om een de klassieke elementen toe te passen
maar er ook erg creatief mee kan omgaan.
* In de details zoekt Alberti naar de mogelijkheden van de creativiteit binnen een gegeven
structuur.
San Sebastiano, Mantua, 1460
* In opdracht van hertog van Mantua
* Gebaseerd op kubusstructuur: Romeinse structuren werden niet alleen bestudeerd voor de
structuur maar ook voor de impact van de ruimte.
Santa Maria Novella, Firenze, 1470
* In opdracht van de familie Rucellai (patricirs)
* Er stond al een tijdje een gotische structuur maar de gevel was
niet afgewerkt.
* Alberti voegt op Romeins gebaseerd architectuur toe, een
monumentale voorzetgevel.
* Maar hij bouwt ook verder, de architectuur is toch niet zo radicaal:
Alberti beseft dat als je ingrijpt in een structuur, dat je naar
harmonie moet streven.
* Hij verenigt elementen uit de klassieke oudheid met lokale
elementen, hij zet een aantal lokale tradities voort.
Palazzo Rucellai, Firenze, 1450
* Alberti kan hier radicaler zijn, hij past zijn standpunten toe.
* Nog steeds mengt hij lokale tradities (Toscaans raam) met nieuwe architectuur (elementen uit
de klassieke oudheid).
* Onderaan eenvoudig, bovenaan iets complexere structuur
* Amper twee dimensies, getekend in de facade
* Onderaan is er een zitbank ingewerkt: iets teruggeven aan de maatschappij.
Familiekapel Rucellai
* Men wil replica van heilig schrijn(graf) van Jeruzalem
* Rucellai ligt hier begraven
* Er stond een gotische schrijn, Alberti wil teruggaan naar de
oorspronkelijke schrijn
* Erg geraffineerd
* Structuur van de klassieke oudheid maar ingevuld met lokale
ambachtstechnieken
Sant Andrea, Mantua, 1470
* Gebaseerd op eenvoudig grondplan
* Enorme overkoepeling (net zoals de Romeinen)
* Eigenlijk interieur van groot badhuis met functie van kerk
* Stenen gewelf in plaats van hout: veel gewicht op muren dus moet dwarse stukken bouwen om
de krachten op te vangen: ritme van grotere en kleinere zijkapellen
* Decoratie verwijst naar de grootsheid van de klassieke oudheid.
* Voorgevel: gigantische portaal: de grootse constructie van de oudheid opnieuw inzetten
* Maar Alberti zet ook lokale tradities voort.
7 De vespreiding van de
Renaissance
Federico da Montefeltro (1422 1482)
was een Italiaanse condottiere tijdens de Renaissance, die een van de grootste bibliotheken in
Itali stichtte. Hij behaalde grote successen, zowel in de kunst als militair. In zijn paleis (palazzo
ducale) in Urbino verzamelde hij humanisten om zich heen die vele boeken toevoegden aan de
collectie.
7.1 In Urbino
7.1.1 Luciano Laurana
Was zowel architect als schilder (typisch in die tijd).
Palazzo ducale, Urbino, 1470
Werkte oorspronkelijk te Napels en later te Urbino waar hij voor de hertog van Montefeltre het
grote paleis ducale (dogenpaleis) ontwierp. Het complex groeit tijdens het leven van Fredirico. De
architectuur was n van de verfijnste van dat moment.
De voorgevel was radicaal nieuw, met onder andere perspectivistische zichten. De gevel is nooit
volledig afgewerkt geweest maar het deel dat wel afgewerkt werd, was erg geraffineerd. Voor de
facade op het plein: een structuur met de vorm van een triomfboog.
De studiocolo van Frederico: erg kleine ruimte
waarin de hertog zijn formaliteiten voorbereid. De
muren zijn bekleed met houten panelen waarop
zitbanken en openstaande kasten afgebeeld staan.
Dit wordt gerealiseerd met vals perspectief, het is
erg geraffineerd. Zowel als vorm als als beeld is het
belangrijk: de mogelijkheden van het perspectief
worden uitgeprobeerd.
82 De vespreiding van de Renaissance
De meeste cortile op dat moment waren compact in hoogte en breedte, ook verloren de bogen
hun kracht. Bij Laurana is dit anders: zijn cortile in het palazzo is breder waardoor er veel meer
licht is. Hij ontwikkelde hierbij ook een nieuw systeem om de hoeken van de gaanderijen aan
elkaar te maken, moeilijk om te realiseren. De ramen zijn ook goed van ordenng. Op het eerste
zicht lijkt het eenvoudige structuur maar het zit eigenlijk vol met correcties.
OPMERKING: De renaissance ontwikkelde zich niet alleen in Firenze maar ook op andere plaatsen
in Itali en op andere wijzes.
Laurana zal naar Napels trekken op uitnodiging van de koning. Zijn opvolger in Urbino:
7.1.2 Francesco di Giorgio Martini
Laurana zal naar Napels trekken op uitnodiging van de koning. Zijn opvolger in Urbino wordt
Francesco di Giorgio Martini.
Uit Sina, een kleine maar toch niet onbelangrijke stad.
Vooral bekend als schilder
Zoals schilderingen op houtwerk in ducale
S. Maria del Calcinaio, Urbino, 1480
* Zachte steen, robuuste detaillering maar toch uitgepuurde vormen.
* Interieur: geometrie beheerst de ruimte, vierkant is basis, eenvoudige structurele vormen
* Ook op theoretisch vlak belangrijk: men deed onderzoek naar ultieme
maatstaven/verhoudingen: menselijke maten
De vespreiding van de Renaissance 83
Theoretisch werk
* Hij schreef een traktaat over burgerlijke en militaire architectuur: Trattato di architettura,
ingegneria e arte militare . Het gaf een belangrijk beeld over de kunstenaar in de renaissance: de
basis is de maat van de mens en er is een basisstructuur die telkens terugkeert.
* Di Giorgio hield zich ook bezig met nieuwe koepels en nieuwe draagstructuren voor koepels te
ontwerpen.
* Hij probeerde vanuit perfect geometrische patronen nieuwe structuren uit te vinden (vooral
militair).
San Bernadino, Urbino, 1480
* Kerkje net buiten Urbino
* Di Giorgio probeer hierin zaken uit zijn traktaat toe te passen.
* Erg geraffineerd maar ook erg terugtrokken en erg eenvoudig: grotendeels baksteen, een
beetje natuursteen. De enige versiering zijn Latijnse letters, voor de rest de lijnvoering en spelen
met vlakken.
Rocca (=rots)
* Ter verdediging
* Geometrie, niet alleen als vorm maar ook als machtselement.
* Andere structuur naar dorp dan naar vijand
* Maar ook hier is de antieke authoriteit belangrijk.
* Militaire structuren in opdracht van de hertog van Urbino.
* Het antropomorfe als basis
* vb.: Rocca di Sassocorvaro: een militaire structuur om
de enigste toegang naar het dorp, dat op een steile
heuvel ligt, te beschermen. De geometrie heeft een
afzonderlijk karakter, deels als afschrikmiddel bedoeld.
Militaire architectuur was belangrijk in de
renaissance.
Stadsplannen
In de renaissance ontwikkelt men ook stadsplannen: er wordt nagedacht over de ideale
renaissancestad:
orthogonaal systeem, geometrische vormen
klassieke ordes worden ingebracht.
Aan het hof van Urbino wordt er nagedacht op het niveau van de stad: men zal onder andere
grondplannen ontwerpen (die een eeuw later ook uitgevoerd zullen worden, bvb. in een
garnizoenstad in het noorden van Itali).
Meestal wordt de renaissance in een middeleeuwse stad ingepland. Een middeleeuwse stad is
typisch erg onregelimatig gegroeid. De renaissance vangt de onregelimatigheden op en
organiseert alles rond een geometrisch patroon (bvb. de galerij van Bramante).
OPMERKING: Renaissance is ook niet alleen vernieuwing: veel architecten worden ook
geconfronteerd met het probleem van de traditie tegenover de vernieuwing. Het is erg belangrijk
in te zien dat elke plaats een eigen karakter had, in sommige steden is de verhouding tussen de
verschillende stijlen veel subtieler.
7.2 In Milaan
In Milaan wordt een wedstrijd georganiseerd om de domo af te werken. Veel belanrijke
architecten nemen deel. Je zou een koepel verwachten maar het winnend ontwerp zet de
gotische stijl voort. De structuur is vernieuwend maar de stijl blijft gotisch. Renaissance verandert
niet alles, men blijft ook nog gotisch bouwen, men gaat op zoek naar harmonie.
Certosa di Pavia
* De arrchitect is Amadeo.
* Een renaissance die heel sterk benvloed is door de:
Lombardische traditie (veel baksteen)
Romaanse traditie (duidelijke verwijzingen)
* Gevel: volkse variant van de idealen
* Nieuwe vormen worden verenigd met tradities
* Klassiek: de pilasters, de raamkaders, ...
* Traditie: de decoratieve schemas, het gebruik van de kolommetjes, ...
* Het is dus een mengeling van traditie en vernieuwing
* Een veel zachtere invoer van de renaissance
Traditie van vakmanschap (Milaan) >< Wetenschap (Urbino)
7.2.1 Filarete
Antonio di Pietro Averlino (1400- 1469)
Was een Italiaanse architect, beeldhouwer en schrijver. Hij werd onder meer beroemd door zijn
twee bronzen deuren voor de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad.
Ging naar Milaan om te werken voor de graaf Francesco Sforza. Hij kreeg van hem de opdracht
om de ideale stad te ontwikkelen, genaamd Sforzinda. Van dit grote project is slechts het
Ospedale Maggiore, in het centrum van Milaan, verwezenlijkt.
Lombardije:
Hoofdstad: Milaan
Belangrijke oude gebouwen in Milaan zijn het Castello Sforzesco, gebouwd onder de hertogen
van de familie Sforza, de Duomo ("Dom"), waarvan de bouw in totaal vijf eeuwen duurde, de aan
Ambrosius, beschermheilige van Milaan, gewijde basiliek Sant'Ambrogio en het klooster Santa
Maria delle Grazie, waar da Vinci's beroemde muurschildering van Het Laatste Avondmaal zich
bevindt.
7.2.2 Donate Bramante
1444 1514
Belangrijkste architect in Milaan.
Hertog van Milaan, Ludovico Sforza, maakte hem tot hofarchitect.
Hij is geboren in Urbino en gaat naar milaan. Bramante wordt hier geconfronteerd met enorme
structuren, is onder de indruk en mengt deze ervaringen met de ervaringen van gebouwen uit de
klassieke oudheid.
Santa Maria presso San Satiro, Milaan, 1480
* Er bevindt zich een oude Romaanse structuur, Bramante moet er een kerk bouwen, de situatie is
erg gelimiteerd.
* Plan is gebaseerd op een Latijns kruis
* Ontwikkeling van een architectuur met veel klassieke elementen (cassetteplafond..)
* Koor is in vals perspectief, maar een halve m breed (cassettes enz worden kleiner), er was geen
plaats voor een volledig koor (zie foto rechts).
* Architectuur zelf: eenvoudig met veel bakstenen (erg belangrijk in Lombardije)
= Bramante past zich aan aan de vernieuwingen en de lokale cultuur en hij gebruikt ook
elementen uit de klassieke oudheid.
Santa Maria della grazie, Milaan, 1504
* Belangrijke kerk, was 20 jaar eerder gebouwd door
Guiniforte Solari
* Hierbij moest hij een nieuwe structuur bouwen in plaats
van een koor.
= mengvorm van baksteenarchitectuur en
renaissance-elementen en de klassieke ordes
= het maximum tot waar de architect kan komen,
erg dicht bij de architectuur van de Romeinen
* Schaal van de architectuur is in Milaan erg belangrijk.
* Heel groot, gebaseerd op vierkant en cirkel
* Intussen is Leonardo Da Vinci bezig met het laatste avondmaal te schilderen
8 De hoogrenaissance in Rome
8.1 Sixtus IV en Nicolaas V
Sixtus IV
Sixtijnse Kapel
Soort van paus-koning
Vanaf Sixtus IV gaat de paus zich affirmeren niet alleen als geestelijke leider, maar ook als
wereldlijke leider
Hielp mee aan restauratie van Rome.
Nicolaas V
Was een van de weinige pausen uit de Renaissance die zich niet overgaf aan nepotisme
Hoewel zijn levenswijze sober was, wilde hij van Rome de meest prestigieuze stad van de
Renaissance maken
Trok allerlei wetenschappers, schrijvers en kunstenaars naar Rome.
Bovendien vormden zijn boeken de kern van de Vaticaanse Bibliotheek. Daarnaast gaf hij
opdracht tot het vertalen van veel Griekse literatuur naar het Latijn en liet hij plannen ontwerpen
voor het Vaticaanse Paleis en de Sint-Pietersbasiliek.
8.2 Julius II
Was n van de belangrijkste veldheren destijds en was een echte renaissancepaus.
Hij durft grote risicos nemen
Julius II geeft de kunstenaars veel kansen op voorwaarde dat ze zich binden met zijn politiek
wil opnieuw de prestige van de Oudheid, hij wou het triomfalistische van de herstellende kerk uit
het schisma verenigen met grootse werken in Rome.
Hij zag zichzelf als een soort opvolger van de keizers (cfr. Julius Caesar)
Bij hem wordt kunst n van de belangrijkste instituties waarop de macht zal steunen
=> autonomie van de architectuur valt weg!
Bramante krijgt een aantal belangrijke opdrachten:
Cortile del Belvdre
* Het is een gigantische structuur, qua schaal de grootste sedert de
klassieke oudheid.
* Het toont de ambitie om de Romeinse glorie terug te installeren (onder
andere zeeslagen als toneel)
88 De hoogrenaissance in Rome
Sint-Pietersbasiliek
* Bramante zal ook erg belangrijk zijn voor de Sint-Pietersbasiliek, hij helpt het af te werken.
* Het is een voorbeeld van de politieke steun die de kunst kreeg, op voorwaarde dat ze het
christendom triomfalistisch voorstellen.
* Er wordt bemiddeld tussen de heidense en chistelijke cultuur.
=> de verhouding kunst-wetenschap wordt kunst-ideologie
=> kunst als communicatiemiddel, als wapen
=> kunstenaars verliezen autonomie.
* De oude Romeinse gebouwen worden teruggebracht: archeologie.
* De verhouding kunst-politiek is typisch voor de hoog-renaissance.
8.3 Leo X
Grote interesse voor het wereldbeeld
Stimuleert kunst en cultuur
Geeft opdrachten aan Raffaello Sanzio (heeft weinig ervaring maar wordt aangesteld als
belangrijkste architect van de paus)
Stanze di Rafaello
* In de Sint-Pietersbasiliek dienden vier kamers geschilderd
te worden. De Stanze di Rafaello, zoals ze genoemd
werden, bestonden elk uit vier lunetten, n van die
lunetten, en misschien wel de meest bekende is de school
van Athene.
* Dit werk is een maximale uitdrukking van de klassieke
geest, die we hoog-renaissance noemen, een soort
synthese van alle vorige architecten. Het onderwerp is niet
christelijk maar humanistisch: belangrijke wijsheren,
verzameld rond Plato en Aristoteles.
Villa Madama
* Suburbane villa, net buiten Rome
* Gebaseerd op de villas die Plinius beschreef.
* Enorme constructie, erg geraffineerd.
* Leo X ambieert de grote Romeinse thermen
* In die tijd werd ook de Domus Aura van Nero ontdekt: herontdekking van decoratie, nieuwe
decoraties worden toegepast.
* nooit volledig gebouwd.
Binnenplaats van S. Damaso
* Werd gestart door Bramante in de jaren 1508-1509. Na zijn dood werd de loggia, met uitzicht op
Rome, afgewerkt door Raphael..
* Het schilderwerk was klaar in 1519. De fresco's op de plafonds portretteren scenes uit het oude
en het Nieuwe Testament. De decoratie is op antieke wijze: compromis tussen het oude Rome en
de christelijke cultuur.
De hoogrenaissance in Rome 89
9 Manirisme
9.1 Einde Renaissance
In 1520 sterf Raffaello. Het is het begin van dramatische tijden voor Rome
= Scheiding Roomse / Protestantse kerk
= Chaos: pauselijke projecten blijven onafgewerkt + plunderingen van Rome (1527)(hulp van
de protestanten)
= Enorme conflicten, Rome komt er zwaar gehavend uit.
= Het idee van gouden tijd wordt onderuit gehaald, de vele mythes van de renaissance
vallen uiteen, op weinig jaren tijd verdwijnt de ideologie waarop de renaissance gebaseerd
is, de utopie van de renaissance wordt een anachronisme.
= De artistieke reacties zijn erg verschillend: de wereld is geen perfecte harmonie meer, er is
chaos, onzekerheid... De kunsten gaan niet meer over goddelijke verhoudingen maar
tonen vervormde dingen.
= Te zien in schilderijen
Bv schilder Bronzino maakt portret van Lucretia, vrouw van academiciaan, heeft
bevroren blik, uitgerokken proporties..
Hele reeks schilderijen met oefeningen in elegantie
+Te zien in gebouwen
Bv Palazzo Marino, gebouwd door bankier
= Geraffineerde kunst voor intellectuelen die vluchten voor verveling, grenzen aftasten
tussen norm en erudiek overtreden van die norm
Afgeleid van het Italiaanse maniera (eigen karakter of na te streven kwaliteit), wordt het
Manirisme beschouwd als overgang van de renaissance naar de barok en situeert het zich tussen
1520 en 1600.
Het wordt gekenmerkt enerzijds door een veronachtzaming van de bestaande visie (dus reactie
tegen de verstarring) en anderzijds door een overdreven benadrukking tot onnatuurlijkheid (tot
zelfs wijzigingen van de lichaamsverhoudingen in de menselijke figuur, vandaar vaak bizarre
constructies). Men wijst hierbij op de rumoerige geestelijke evolutie tussen Reformatie en Contra-
Reformatie.
9.2 Giulio Romano
Leerling van Raphaello
Architect+kunstschilder
Begint kleine afwijkingen te appreciren, het is een architect die iets doet met zijn kennis van de
klassieke vormen.
Vb: fries wordt voluut= vernieuwing
Heeft aantal erotische schetsen gemaakt -> dan tekeningen-> dan kopergravures= werden
allemaal vernietigd buiten 1
Balthazar di Castiglione overhaalt hem vanuit Rome naar hof van Mantova te komen
90 Manirisme
Palazzo Del T
Ligt buiten Mantova
Gebouwd voor hertog Conzaga en minnares+ om keizer, kunstenaars(die op doorreis zijn) te
ontvangen
Aristocraten waren verveeld dus nodig om aantrekkelijke structuren te maken
De architectuur wordt niet bepaald door een eenduidige vorm maar door afwijkingen,
grapjes, verschillende gevels...
Alle zalen zijn verschillend (vb zaal van de giganten, alles lijkt in te storten; een zaal met
paarden op de muren), ook erotische taferelen worden afgebeeld.
De bezoeker wandelt door zalen die elk op zich verschillend zijn. Elke zaal zit vol
betekenis, een aristocraat kon er zich dagenlang bezigheiden.
Heel veel kleine details.
=> Verdrijven van de verdeling en een beeld van de wereld die schijnbaar op instorten staat.
Het is bewust ambigu, het is onmogelijk te interpreteren zonder de volledige achtergrond te
kennen.
=> Cultuur die helemaal bepaald wordt door het herinterpreteren van de klassieke oudheid.
=> Het toont de twee werelden waar de kunstenaars in leefden: de wereld van de normen en de
wereld van de vrijeheid / het overschrijden van de normen. Manierisme probeert die twee
werelden te combineren.
9.3 Rosso Fiorontino
Kunstschilder aan het hof van Franois I
= PUUR manirisme:
Elegantie
Architectuur en sculptuur gaan beginnen mengen
Antropomorfe (menselijke gestalten) vormen worden letterlijk ingevoegd= vb. deurportaal
van Ufizi
Men begint met bestaande elementen te spelen
Onderzoek van allerlei soorten afwijking, grote inventie
Ook in het Noorden (bij ons)
Manirisme 91
10 Venetie & Renaissance
10.1 Veneti
Tot stand gekomen door machtstrijden (altijd met stedenbouw)
Veneti is van in het begin erg bijzonder: gebouwd in een Lagune, gevestigd op zandbanken.
Elke zandbank had dezelfde organisatie.
Typisch= pleinen met huizen er rond> voor markten enz. maar ook om water op te vangen
Renaissance stadsplannen waren vaak beperkt tot een ideaal, maar van Veneti bv ook zoals een
postkaart
Zie installatie Michelle Durant: vgl met Veneti
Ligt in de zee > economische macht
Tussen Europa (christelijk, westers) en Oosten(Byzantium, Constantinopel)!
San Marco basiliek= naar het voorbeeld in Constantinopel= lijkt op een moskee maar is christelijk!
Veneti had geen geschiedenis van antieke architectuur, in tegenstelling tot andere
renaissancesteden.
In de late middeleeuwen: massieve baksteenstijl
Typisch Venetiaans huis: palazzo (grote loga vanonder)
Renaissance in Veneti:
In 1452 werd nog een gotisch huis gebouwd > renaissance is later in Veneti
1460 = nieuwe toegangspoort voor het Arsenale (constructiewerf voor militaire schepen)
= klassieke elementen dringen stilaan door
Renaissance in Veneti = gotische traditie + oosterse invloed
In 1460 wil ook de hertog van Milaan, Francesco Sforza, een residentie in Veneti: de Canal
Grande: modern en uitgebouwd in hun stijl (= import renaissance-architectuur) maar faade op de
Venetiaanse manier, andere gevels zijn zoals hij wou: a la moderna.
zal nooit uitgevoerd worden.
Onder zijn bewind zal Veneti aangevallen worden.
Het blijft dus slechts een moment van een nieuwe stijl door de strenge regels van de architectuur
aldaar.
10.2 Mauro Codussi
San michele in Isola, Veneti, 1468
* Vanaf 1468
* Op een eiland
* Reflecteert geest van Alberti en de Renaissance
* Maar geheel is een miraculeuze fusie van Byzantijnse
structuren en nieuwe structuren
10.3 Pietro en Tullio Lombardo
Santa Maria di miracoli, Veneti, 1480
* Een introductie van klassieke orders in de gevel
* Kleine schaal
* De rondbogen verwijzen naar tradities van Veneti
* Verschillende kleuren
* En zijgevel langs kanaal
* De ordening is klassiek, maar de vormgeving en decoratie blijven in
traditionele stijl; enorm gedecoreerd in al zijn eenvoud: puur
=> nieuwe architectuur in de ordening van de gevel, toch oude
dingen bewaard. De achterzijde is een oosters, Byzantijnse
structuur.
Buitenzijde: nieuwe architectuur die inschuift in de stad
Binnenzijde: uiterst klassiek, radicale moderniteit
=> Renaissance is complexer in zijn aanvaarding!
Scuola Grande di San Marco, Veneti, 1485
* gebouw voor een vereniging van een bepaalde
beroepsgroep (niet per se een school)
* Mengeling tussen de renaissance en de Byzantijnse cultuur
* De faade is georganiseerd volgens de klassieke orders:
kapitelen, pilasters, raamkaders
* Dekroning bovenaan is een combinatie van de Venetiaanse
stijl en nieuwe allicante decoratie.
* Confrontatie tussen de klassieke orden en de Venetiaanse
stijl.
* Een trompe loeuil effect beneden maakt het gebouw
modern, er wordt gexperimenteerd met perspectief.
Venetie & Renaissance 93
Scuola Grande di San Giovanni Evangelista, Veneti, 1490
* Strakheid, erg eenvoudig.
* Precieze manier van lichtinval
10.4 Mauro Codussi
Revisie van de mythen en representatie van de lagunestad:
Op dat moment is Veneti voorbeeld voor Itali:
Intellectuele vrijheid, moderne politieke en economische structuur, grote zeemacht,
welvarend, bloeiende handel....
Het probleem was hoe de nieuwe principes te verenigen met de tradities. De manier waarop men
met dit probleem omging verschilde in de delen van de stad, elk met eigen ambities.
Zone rond de San Marco: het dogenpaleis, de stadsadministratie
Zone van de handelaars: de Rialdobrug
Zone rond het Arsinale: militaire macht.
1499: Di bene instituta republica, Monozonni. In dit boek voorzag hijvolgende oplossing:
Schoonheid van de stad is een politiek instrument.
De schoonheid van gebouwen en straten stralen een boodschap uit.
alle private woningen uniform volgens de traditie, vandaar dat de palazzo op elkaar lijken:
het zorgt voor neutraliteit waartegen de andere gebouwen afsteken.
de publieke instellingen moeten een grote magnificenza tonen
Palazzo Loredan, Veneti, 1505
* Mauro Codussi brengt met de nieuwe gevel van
zijn Palazzo Loredan (1502-1509) een verandering
in de situatie: Voor het eerste zien we drie
gesuperponeerde orders, de regels van de
klassieken zijn volledig ingevoerd.
* De gevel is gebouwd in natuursteen: niet
bescheiden
* Veel discussie: hij moest in de gevel een tekst
inbouwen om zich voor zijn hoogmoed te
excuseren.
*Gebouwd voor een Toscaanse banker
San Salvador, Veneti, 1510
* En van de grootste kerken van Veneti
* Het volume torent uit boven de smalle straten.
Chiesa di San Martino
* De restauratie van de Chiesa di San Martino door Tullio Lombardo (1455-1532), n van de
zonen van Pietro Lombardo. Op het moment van die restauratie vindt eveneens de restauratie
plaats van de San Pietro door Bramante.
* Binnenin: typische renaissancestructuur: evenwaardige structuur, eenvoudige patronen
beheersen de structuur, hypermodern en radicaal : Corintische, Ionische zuilen + cirkels en
vierkanten
* Buiten is daar niets van te merken! Naar de stad toe wordt die structuur nauwelijks getoond, hij
zit verstopt achter de gevel. Dit is een enorm verschil met het gelijktijdige werk van Bramante.
=> De renaissance kan niet radicaal getoond worden in de stad.
1509: nederlaag
Paus, Frankrijk en RR tegen Veneti(want t machtig)
Veneti verliest veel grondgebied > dus beginnen heroveren.
!Intussen= debatten
1) na brand in het administratiegebouw:
reconstructie met architectuur die aansluit bij traditie en een extra verdieping voor
appartementen voor buitenlandse handelaars
hiernaast: Torre dell Orologio = poort en toren met een klok: binnendringen van nieuwe
elementen (het horloge) in de oude traditie.
2) brand op marktplein bij Rialtobrug
besluit: radicaal modern maken, de renaissance laten binnendringen. Maar men vindt dat
hij de stad niet begrijpt. De handelaars vinden het onaanvaardbaar, voor hen is de binding
met de tradities belangrijk. Ze willen continuteit om hun handelscontacten niet te
verliezen. Fra Giocondo = te radicaal modern
=> project afgekeurd
10.5 Jacopo Sansovino
Samen met Adrea Gritti, de doge van Veneti, zorgt hij, als stadsarchitect, dat er een nieuwe wind
door Veneti waait.
Het San Marco plein
Aantal nieuwe dingen op San Marco
- paar herbergen worden afgebroken
- De Munt en de bibliotheek worden gebouwd (triomfalistische architectuur, niets met
tradities te maken!)
- Nieuwe loggetta rond oude Campanile, met marmer
= Functie w veranderd
= Wil tonen dat Veneti het nieuwe Rome is, dus hij gebruikt klassieke architectuur
(doortrekt de hele lagune, ook forten enz worden aangepast)
= Radicale revisie van de stad: het plein dat lange tijd bezet werd door buitenlandse
handelaars wordt nu een plein voor de Venetiaanse aristocratie.
= Impact op privpalazzi: men krijgt mogelijkheid om grootse palazzi te bouwen: breuk in
schaal en materiaal (veel grotere constructie, faades van marmer)
Maar er blijft nog altijd weerstand (vb: scuola grande di santa maria della misericordia wordt niet
afgewerkt, blijft in baksteen omdat een belangrijke groep in Veneti het te decadent vindt).
10.6 Daniele Barbaro
1556
Hij zal een boek publiceren waarin hij de Venetiaanse weerstand voor het antieke betreurt, hij
bekritiseert de tegenwerking tegen het moderne. Hij schrijft ook commentaren bij Vitruvius.
Rialtobrug
* Palladio wou graag de hoofdarchitect van de Rialto-brug worden.
* Hij stelt een monumentale structuur voor, zeer antiquiserend, maar dat ging niet door omdat hij
geen kans kreeg tot grote radicalisatie. De brug is te belangrijk voor de handelaars.
* Het gekozen ontwerp is simpel en eenvoudig, een nederlaag voor de machthebbers.
* Barbaro ging daarna anderen overtuigen voor een groot project in hart van Veneti:
San Giorgio Maggiore, Veneti, 1570
* Barbaro ging anderen overtuigen voor een groot
project in hart van Veneti: San Giorgio Maggiore.
* Twee tempelfronten worden over elkaar heen
geschoven
* Interieur: even radicale doorsnijding van een
kolossale en een kleine orde
Il Redentore, Veneti, 1576
* Palladio had goede contacten met enkele religieuze orders die
buiten de macht van Veneti vielen waardoor hij toch zijn
radicalisatie kon verderzetten.
* Versterken beeld van Veneti.
De San Giorgio Maggiore, Il Redentore en Le Zitelle zijn drie strategische ingrepen gedaan door
Palladio en Gritti die het hele beeld van Veneti veranderd hebben.
BESLUIT
Veneti heeft vele talen opgenomen maar heeft het moeilijk met de absolute elementen van de
klassiek oudheid. Veneti laat zich niet transformeren. Er blijft weerstand tegen radicale
verandering maar toch enkele ingrepen zoals de San Giorgio maggiore
De voor- en achterkant van Il Redentore tonen de twee kanten, de twee spanningsvelden van
Veneti: de voorzijde is renaissance, de achterzijde is n en al Byzantijnse invloed.
11 Andrea Palladio
Achtergrond
Door oorlog: schade aan landbouwstructuur en wegvallen van aantal handelsroutes: ze moesten
zelf voorzien in voedselproductie
Het platteland was gevaarlijk (rovers..),de steden daarentegen waren gecontroleerd maar wel
werkloosheid (= gevaarlijk want iedereen zit dicht op elkaar).
=> Hinterland moest terug op orde worden gebracht, de landbouwinfrastructuur terug
efficint krijgen, slecht beeld moest veranderd worden, men moest de aristocratie naar
het platteland lokken
Met een nieuwe iconografie, die een idyllisch beeld van landschap toonde, probeerde men dit te
verwezelijken. Ook stelde de kerk het platteland als deugdzamer dan de stad voor.
De eerste aristocraten laten het model van palazzo uit de stad overplaatsen naar het platteland.
In deze context kan Palladio zich manifesteren.
Andrea Palladio
Andrea Palladio is geboren in 1508.
Vanaf zijn 16
de
in Veneti
Was geen schilder maar steenkapper: kon kleine architectonische dingen maken zoals
deurportalen, grafmonumenten.
Hij had niet de intellectuele vaardigheden om het tot architect te schoppen.
Zeer belangrijk voor hem was Gian Giorgio Trissino (1478-1550), een Italiaanse humanist die tot de
kringen van de deMedici en paux Leo X behoorde. Hij trekt met Palladio naar Rome en
introduceert hem daar in de literatuur (Palladio kende geen Latijn, kende zelf Vitruvius niet).
Een veelgebruikte techniek van hem is twee schalen, twee ordes, twee technieken radicaal laten
snijden.
Villa Pisani, Veneto, 1545
* Zijn tweede werk in het hinterland
* Inbrengen van de klassieke vormentaal.
* Zeer Romeins aandoend, duidelijke invloed van de Romeinse
Oudheid
* Grote loggia
* Economische infrastructuur
* Het complex is representatief naar de rivier toe,
landbouwmachine aan de achterkant (naar de velden toe):
representatieve voorgevel, functionele achtergevel.
* Dubbelhoge centrale hal door het hele gebouw.
Deze opvatting zal duidelijk de kracht worden van Palladios
werk. Hij ontwikkelt een type dat voldoet aan de vraag van
representatie (voor de aristocraten), maar ook aan de
behoefte van een efficinte landbouwmachine.
98 Andrea Palladio
Villa Emo, Veneto, 1560
* De trap fungeert als grote dorsvloer, het is een werkplek waar
graan gedorst wordt
maar de trap is ook een monumentale intrede tot de villa.
* Opnieuw een loggia vooraan, een monumentale voorzijde, de
achterzijde voor de boerderij
* Interieur: fresco's die de ideale landbouwwereld afbeelden.
Villa Badoer, Veneto, 1560
* Zelfde karakteristieken
* Een hoofdelement, de zijgevels herbergen de
landbouwinfrastructuur
* Absolute eenvoud aan de landbouwzijde, ontdaan van
alle tierlantijntjes
Palladio en zijn tijdgenoten
Lijkt wel op tijdgenoten qua stijl, ze gebruiken allemaal de klassieke ordes, een compromis tussen
de regels van Vitruvius en de praktijk van de gebouwde Romeinse gebuwen, maar hij is de eerste
die volgens een vast schema werkt.
Vanaf eind jaren 1540 maakt hij gebruik van standaardsysteem, zijn werk toont een
ontwerpsysteemn een soort gecontroleerd vocabularium van motieven, elementen.
= het schema en de structuur zijn bijna altijd hetzelfde, mits kleine verschillen
= hij denkt architectuur als geprefabriceerde elementen: neemt deze houding uit zijn ervaring als
steenkapper (met standaardmaten voor ramen,..). Bovendien bestudeerde Tricino literaire theorie
en hij zag een realtie tussen grammatica in de taal en structuren in architectuur
Zijn voorgangers waren veel minder systematisch, alle regels werden opnieuw ontwikkeld bij elke
opdracht.
Bovendien waren zijn gebouwen ook stukken goedkoper dan zijn tijdgenoten.
Villa Poiana, Veneto, 1560
* Sterke structuur zonder al teveel middelen (geen
zuilen), bescheiden, erg krachtig, erg uitgepuurd,
een bijna naakte gevel, telkens dezelfde elementen.
* Erg krachtig geometrie maar geometrie is ook het
enige dat er is.
* Het tempel is sterk vereenvoudigd.
* Centrale hal verduidelijkt door ramen.
* Bijzonder beperkte schaal.
* Villa ligt hoger: overziet alle velden
Andrea Palladio 99
Villa Saraceno
* Zeer uitgepuurd Palladio doet dit meer en meer
* Palladio biedt aan Barbaro en vrienden de kans om rationele
architectuur (dit is een revolutie in architectuur) te realiseren:
gestructureerd
* Barbaro schuift P naar voor als stadsarchitect
Villa Barbaro, Veneto, 1560
* Zeer uitgepuurd: Palladio doet dit meer en meer
* Luxeuze aanblik, toch efficint ingericht
* Kerk op grondgebied, gebaseerd op het Pantheon
=> klassieke architectuur evenaren
* Het entablement wordt abrupt doorbroken, zuilen
komen niet los van de muur
* In het interieur rijkere decoratie, die de nogal
sobere architectuur moet aanvullen.
* Aan de buitenkant worden klassieke elementen
gecombineerd met moderne (horloge).
Villa Malcontenta, Veneto, 1560
* Ligt zeer dicht bij Veneti.
* Representatieve, monumentale gevel gelegen aan
de rivier
* Achterzijde met hal kijkt uit op het
landbouwgebied achteraan
* Achterzijde: duidelijk zichtbaar: centrale
dubbelhoge hal, errond kleinere ruimtes.
* De trappen worden uitgepuurd, geen
monumentale leuningen.
100 Andrea Palladio
Villa Rotonda, Vincenza, 1570
* Wijkt als functie af: residentie voor
hooggeplaatste persoon in plaats van een
landbouwbedrijf
* Mathematische abstractie, compleet
symmetrisch, geen landbouwelementen maar
enkel pure representatie naar de vier richtingen.
* Hal is dubbelhoog, voor feesten
* Ook een balkon voor muzikanten
* De enige villa met een koepelstructuur:
atypisch voor de villabouw maar radicaal
* Villa gelegen op top van heuvel, kijkt uit op alle windrichtingen
* Elke gevel heeft centraal een tempelfront
* De Capra-broers zullen uiteindelijk het gebouw afwerken want Palladio stierf 4 jaar na de start
van de bouw.
* Een aantal kleine afwijkinge van de perfecte symmetrie om het grondplan toch een beetje
bruikbaar te maken.
Intussen is Palladio ook betrokken bij stedelijke projecten:
Palazzo Chiericati, Vincenza, 1560
Moeilijke structuur in gronplan want het was op een erg smal
perceel. Om op de eerste verdieping toch iets van uitstraling te
geven: publieke galerij op het plein waardoor een dubbeldiepe
balzaal mogelijk is.
Palazzo Porto, Vincenza, 1570
Het moest een gigantische structuur worden. Slechts twee traveen
werden afgewerkt maar toch al duidelijk kolossaal.
Andrea Palladio 101
Basilica Palladiana (Palazzo della Ragione), Vincenza, 1550
* De zetel van de magistratuur, het was een bakstenen
structuur. Palladio mag dit uitbreiden.
* Palladio transformeert het in een antieke basiliek door er
een scherm rond te plaatsen.
* Dorische en Ionische orde en ook twee ordes: n op
schaal van het gebouw en n op de schaal van de mens.
=> ongelooflijk effect op de lichtinval.
Teatro Olimpico
* Palladio bouwt dit theater voor een groep verlichte humanisten.
* Hij bouwt het als een klassiek theater in open lucht, een geschilderde hemel op het plafond
moest een open lucht voorstellen zoals destijds de theaters waren
* Een hele fictieve stad stond als decor, het moest een ideale stad voorstellen
I Quattro Libri dell'Architettura 1570
= de vier boeken over architectuur
= architecturaal testament
1
ste
boek: over klassieke ordes
4
de
: over restauratie Romeinse tempels
2
de
-3
de
: publicatie van al zijn werk: erg efficint en prachtig gellustreerd en hij is de eerste die dit
doet
Palladio toont dus zijn eigen architectuur. Ook grote vernieuwingen op vlak van communicatie:
= maatvoeringen op plannen zelf, alle plannen op zelfde schaal (vergelijk met zijn systematische
aanpak)
= Ongelooflijk succes, verspreid over heel Europa
Hierdoor had Palladio een erg grote invloed in Europa en Noord-Amerika, zelfs eeuwen na zijn
dood (bvb. Jefferson).
Na Palladio: Palladiaanse en neo-palladiaanse architectuur
102 Andrea Palladio
12 Michelangelo Buonarotti
12.1 Michelangelo (1475-1565)
Hij heeft lang geleefd.
=> In zijn werk kunnen we zien wat er veranderde in de kunst: de evolutie van hoog-
renaissance naar het begin van de barok.
Beweerde altijd dat hij geen architect was maar een schilder en vooral een beeldhouwer.
Zijn oevre is opgespannen tussen twee werken:
1497: Pita (moeder Maria beweent dode Jezus)
Michelangelo was slechts 21 jaar
Driehoekige structuur, compositie in perfecte driehoek: houdt alles stevig samen
Geen reele uitbeelding (Maria is 50 jaar) maar een schoonheidsideaal
HEROISCH
1564: Pita Rondanini
Identiek thema
Geen ideaal meer, maar een onmenselijk lijk
Weg met al die idealen van perfecte vorm, ideale schoonheid: troosteloos lijden
TRAGIEK
=> Michelangelo zal nieuwe categorien voorbij de idealen en het evenwicht van de renaissance
introduceren!
David
Vroeg werk, circa 1501-1504
Heleens genspireerd, ideale schoonheid
Toont kracht van de actie in rust (David en Goliath)
Ideaal van mannelijke schoonheid
Zeer gedetailleerd (spieren aders), anatomische kennis
Overmoedig, enorm groot (4m)
Mozes
10 jaar later dan David: 1515
Is onderdeel van het sculpturaal project voor de graftombe van Julius II
Tegelijk waakzaam en denkend, het gaat niet meer op de schoonheid.
Neo-platonisch concept van het lichaam = het lichaam als aardse gevanenis van onze ziel
Beeldhouwen is een lichaam bevrijden uit een blok materiaal.
Michelangelo Buonarotti 103
12.2 Architecturaal werk
Graftombe 1505-1506
Julius II sterft pas in 1507!
Bramante krijgt veel aandacht + geld van pauzen voor stpietrobasiliek
=> Het wordt slechts in verkleinde vorm uitgevoerd wegens te weinig interesse, geld en
aandacht in Rome. Een teleurgestelde Michelangelo keert daarna terug naar Firenze.
Sixtijnse kapel, Rome, 1508
* Michelangelo keert terug naar Rome
* 300 m fresco's = titanenwerk
* Michelangelo beeldhouwt veel liever dus werkt snel in de kapel, Hij
spreekt in brieven over het project, en over hoe fysiek bijzonder
zwaar het is .
* Het is een grandioos architecturaal project met slechts de
middelen van de schilderkunst a fresco, niet 3D: een architecturaal
kader waarin de schilderkunst zit.
* Vier kroonlijsten met figuren van naakte jonge mannen: zeer
gemanieerde houdingen, vrij gezochte poses, spel met de benen.
Het is een hulde aan het pontificaat.
* Sibillen: vrouwen met profetische gave, oorspronkelijk vrouwen uit de antieke Romeinse cultuur
maar dan ovegenomen door de kerk: verkondigers van de komst van de verlossers. Oorspronkelijk
heidens: grote vrijheid.
* Centraal deel: de negen eigenlijke taferelen: bijbelse taferelen: menselijkheid verstrikt in
dwalingen (dronkenschap, Noa, Adam en Eva in de tuin van Eden...). Het thema was opgelegd
door adviseurs van de paus want op dat moment werd het statuut van de paus in vraag gesteld
(10j later= Luther)
Moment van instabiliteit: drukt zich uit in de keuze van de taferelen.
Julius II komt te overlijden, wordt opgevolgd door Leo X, die Michelangelo naar Firenze stuurt om
daaro voor de Medici te werken (1516-1531).ca 1513).
Santangielo, Rome,
In opdracht voor medicipaus Leo X
Daarna zend de paus hem naar Firenze (thuisstad medici)
San Lorenzo, Firenze, 1520
De gevel van de San Lorenzo (gebouwd door Brunelleschi) werd
nooit afgewerkt. Michelangelo krijgt de opdracht voor de gevel.
Michelangelo gaat heel ver in zijn ontwerp van de gevel, bvb
een houten maquette en er bestaan zelf tekeningen van de
groeves. Hij maakt zelf verre reizen om zijn blokken te kiezen.
Maar zijn ontwerp wordt nooit uitgevoerd.
Sagristia Nuova (capella medicea), Firenze, 1525
* Naast de San Lorenzo
* Dit project werd wel voltooid
* Bewuste verstoringen in de sfeer van het
manirisme.
* Vitruvius zoals hij gedicteerd werd door Alberti,
maar Michelangelo voegt er afwijkingen aantoe. Hij
speelt met de goede regels van de architectuur en dat
nog wel in de stad waar die regels zijn opgesteld!
* De bezoeker herkent en apprecieert de afwijkingen. Vb.:
Hoek met valse deuren en nissen: in plaats van een deur en een nis beide in n beweging.
De nis loopt door in fronton, plooit zich er op open.
Pilaster steunt fronton: kapiteel ontbreekt
Normaal grote ordes met stuk muur met daarin raam,: hier bijna geen muur over
De sculptuur wordt maximaal ingezet.
* In het centrum:
tombe van Lorenzo (peinzend, staat voor reflectie): Aan zijn voeten: Aurora en de
Deemstering (tragiek en geluk): een oude man die terugkijkt op zijn leven (het einde van
de dag) en een jonge vrouw (ochtendgloren).
Giuliano (lijkt niet echt op Giuliano, met kordate blik van een soldaat) (staat voor het
actieve leven): aan zijn voeten de vrouwelijke nacht (uil) en de mannelijke dag.
Masker: in het midden van het toppunt van schoonheid en perfectie plaatst Michelangelo
een lelijk masker (ook in friezen).
Michelangelo stelt hen mooier voor om morele waarde van de Minetische kunst te tonen.
Biblioteca Medicea Laurenziana, Firenze, 1525
* Nieuwe bibliotheek in een klooster.
* De hoge vestibule contrasteert met de achterliggende lange zaal,
oorspronkelijk was er nog een derde (driehoekige ruimte gepland.
* Vestibule: binnenruimte, maar gevel lijkt van de buitenkant de zuilen
liggen achter het gevelvlak en steunen niet op de consoles, maar lijken
ervoor te hangen. De consoles lijken enkele decoratief gebruikt te zijn.
De vestibule lijkt binnenstebuiten gekeerd. De wand bevindt zich voor
nissen van zuil (normaal muur achter zuil)
De zijwanden: dubbelzuilen in nissen. De zijwanden bevatten
pilasters. Wat op het kapiteel lijkt, is eigenlijk een stuk afgesneden
entablement.
=> manieristisch, veel afwijkingen.
Trap: oorspronkelijk hout (plan van Michelangelo), uitgevoerd in steen: hier wordt alleen de
architectuur ingezet, sculpturelen ontbreken, slechts n autonome discipline.
Fortificaties Firenze
Vreemdsoortige verdedigingssystemen
Soort van formele agressiviteit. Ook verdriet.
Laatste Oordeel 1536, sixtijnse kapel
* In 1534 keert Michelangelo terug naar Rome, hij wordt daar door de
nieuwe paus ingezet voor * het Laatste Oordeel (de wand achter het
altaar van de Sixtijnse kapel).
Het onderwerp is niet maar zo toevallig: protestantse dreiging in
Europa, corruptie en blunders in Rome: het brengt een boodschap in
het hart van het Vaticaan.
* In tegenstelling tot het plafond zijn er geen architecturale of
sculpturele beelden: enkel schilderkunst.
* Een kolkende beweging rond centrale figuur (vertoornde God): wereld
is chaos geworden, rond hem een 100-tal figuren die uitverkoren zijn
om naar de hemel te gaan.
* Gigantisch kluwen, geen ordes meer, geen compositie, de val van de orde, chaos, apocaliptisch.
* Schuldbesef
* Mensen op wolken:mensen die naar beneden worden geduwd, verdoemenis
* In het centrum: Bartholomeus (werd gevild: was martelaar), met in zijn handen en scalpel en zijn
huid: aan de voeten van god meest gruwelijke scne! (= het verste een architect kan gaan).
=> De renaissance-wereld van helderheid, humanisme, rust is achtergelaten voor chaos!
40: Michelangelo neemt deel aan architectuur in Rome:
Palazzo Farnese, Rome, 1550
* Michelangelo werkt het af.
* Hij voegt een bouwwerk toe met centraal raam, hoge kaders,
classicisme, de complexiteit van de structuur stijgt met de hoogte.
Hij verstoort eveneens het regelmatig ritme van Sangallo door
centraal een andere vorm van raam te steken.
* Ook op de binnenkoer verstoort hij de rust van het vroegere
renaissanceproject.
San Pietro (Sint-Pietersbasiliek), Rome, 1560
* Michelangelo erft taak nadat de werf stilgevallen was door de dood van Raphallo.
* Michelangelo wordt op 72-jarige leeftijd hoofdarchitect, de paus begreep de ideologische
draagwijdt van Michelangelos projecten (hij was tegen ketters!).
* Michelangelo mocht grote wijzingen uitvoeren bij de Sint-Pieters, hij kreeg de vrijheid om af te
breken.
* Het plan van Bramante wordt ingepakt door een wand met veel uitstulpingen, die volt zit met
vreemde sculpturale werken.
* Achter de wand is het werk van zijn voorgangers nog zichtbaar.
* De koepel wordt na zijn dood licht gewijzigd uitgevoerd.
Campidoglio, Rome, 1540
* Michelangelo wordt ook gevraagd om de
Campidoglio aan te leggen: het centrum van het
bestuurlijk systeem.
* Hij creert spanning door het schuin plaatsen van
de volumes en door de combinatie van grote ordes
met kleine ordes.
In laatste 4 jaar van zijn leven werkt hij aan 2 projecten (meest omstreden):
Porta Pia, Rome, 1560
* Poort aan eind van lange straat, schakel in programma
stedelijke renovatie
* In veel van de decoratieve elementen staat de leegte
centraal
* Steeds groter wordende abstractie, Michelangelo trekt
zich terug uit de wereld van de vorm en de decoratie: erg
afwijkend decoratief schema.
* De Porte Pia is het eindpunt van een zeer lange as
* De poort staat binnen en kijkt naar binnen
* Geen enkel militair belang, enkel decorstuk
* De bovenbouw is te licht en zal neerstorten, er komt wel een reconstructie, maar geen tekening
van Michelangelo
* Zin voor abstractie, verstoring van de goede orden
Santa Maria degli Angeli, Rome, 1560
* Restauratie van de oude thermen
* In de laat 18de, vroeg 19de eeuw werd er decoratie
toegevoegd.
* Michelangelo is nauwelijks tussengekomen in de
structuur van de thermen
* Rome is teruggetrokken, Rome schermt zich af:
Michelangelo trekt zich terug, houdt zich op de
achtergrond. Een eenvoudige geste volstaat
= Michelangelo's reactie op de ondergang van
de renaissance
Michelangelo had de schilderkunst en de sculptuur al verlaten en verlaat nu ook de architectuur.
=> Het sluit het oevre van Michelangelo af.
13 De 17de eeuw in Rome en de
verspreiding van de Barok
In de loop van de tijd ontdekken veel heersers het effect van de dramatische barok; zo wordt de
stijl benut door het Vaticaan en ingeschakeld in de contrareformatie (strijd tegen protestantisme).
Door veel pracht en praal te gebruiken in de bouwstijl van de kerken proberen de katholieken
mensen te imponeren en zo terug te krijgen (vb: akoestiek: boodschap moet luid en duidelijk
hoorbaar zijn).
De Jezueten (Societas Jesu) in 1534 gesticht door de H. Ignatius van Loyola, zijn de voornaamste
dragers van de katholieke restauratie; hun voornaamste middel is de vorming van een katholieke
elite door de oprichting van hun colleges met de humaniorastudies.
= Kunsten vanaf nu onderworpen aan doelstelling rooms katholieke kerk
Vb: In de renaissance was het ideale een centraal grondplan maar nu moet het aan een aantal
verplichtingen voldoen, het moet een efficint grondplan zijn: er moeten veel mensen binnen
kunnen, de akoestiek moet ok zijn. Het grondplan wordt een Latijns kruis.
13.1 Het begin van de barok
Sixtus V en Fontana
Barok begint met pontificaat van Sixtus van (5j paus): verandert gelaat van Rome drastisch
Rome was nog resultaat van middeleeuwse stad met veranderingen van renaissance
= nog geen orde
= 1580 nog veel braakland want geen water op heuvels
Sixtus III verandert dit: groot project:
1) Hij zal nieuwe assen trekken: verbinden de zeven hoofdkerken (monumentale routes,
pelgrimstochten) en Sixtus plaatst telkens op het einde van de assen een facade, obelisk
vb piazza del populo
Stimuleert dat langs deze assen palazzi gebouwd worden.
2) Sixtus moet dus terug water naar de heuvels brengen
Fonteinen: soort gebouwen, niet op midden van plein (vb. Aqua Felice)
Transport van obelisk naar wat later Sint-Pietersplein wordt (door Fontana) om het plein daar te
organiseren: heel moeilijk, met enorme ondersteuningen:
=> En van de grootste ingenieursondernemingen tot dan
Sixtus moest al de positie bepalen, terwijl pas later alles errond wordt gebouwd: Sixtus moest ver
vooruitkijken om de verdere evoluties in te kunnen schatten.
Piazza del Populo
Sixtus plaatste er drie assen en een obelisk
Zo werd Rome toegankelijk langs de belangrijkste poort
Later kwamen er nog toevoegingen, maar allemaal volgens het plan van Sixtus.
De wereld van de barok is een complexe wereld: wetenschap en techniek is slechts een klein
aspect.
Vroege barok tot 1620
108 De 17de eeuw in Rome en de verspreiding van de Barok
Hoogbarok 1620-1670 (3 barokarchitecten van Rome sterven)
Sixtus projecten waren soms ook economisch-sociaal, zo had hij een plan om het Colosseum om
te bouwen tot spinnerij, maar door zijn dood is dit niet doorgegaan...
Alexander VII
De nieuwe paus Alexander VII werkt verder aan Sixtus project en werkt het Sint-Pietersplein af
rond de obelisk. Berninis ovale collonade werd gebouwd. De dorische zuilen van Bernini dragen
niets, puur architecturale betekenis, ze staan symbool voor de stabiliteit van het geloof (net
omdat het geloof niet meer stabiel was..., een retorische constructie).
Alexander monumentaliseert en theatraliseert de omgeving verder door twee symmetrische
kerken toe te voegen, ze vormen samen een theatraal schouwspel
=> technieken theater overgebracht op stedenbouw
=> theatro del San Pietro!
Veel veranderingen binnen kunst:
1) Kruisafname Jezus
Bronsino= Rubens=
Midden 16de eeuw begin 17de eeuw
Manirisme barok
Helder donker
Moment na actie(rust) moment van actie
Elegantie dood lichaam, zwaar, zakt uit
Apostelen leveren veel arbeid
Dramatisch
2) Plafondfrescos
Plafond van het Palazzo Farnese (rond 1600): kaderwerken waartussen individuele
schilderijen met taferelen worden geplaatst. Heel veel beweging maar in een sculpturaal
en architecturaal kader.
Palazzo Barberino: het plafond is geschilderd door Cortona in opdracht van Urbanus VIII
in het pauselijk paleis (30 jaar later). Het is n grote ruimte: figuren komen uit het kader
en gaan over in de architectuur.De figuren staan als het ware in de eigen ruimte.
Sint Agatiuskerk (1680): Het plafond bestaat uit valse perspectieven: invasie van alle
figuren. De fresco zet de ruimte van de kerk verder, de figuren lijken zich nog meer in
dezelfde ruimte als de touschouwer te bevinden.
=> Personages dringen binnen in de ruimte van de toeschouwers!
Belangrijk: de keuze van het moment van de afbeelding en de emotie errond.
De schilderijen van Rembrant tonen directe emotie, expressie:
betrekken van de toeschrouwer in het schrikken en de emoties
getuige van het moment, dramatisch, theatrale belichting
Judith, moment van de actie, werk van een vrouw, verkrachtingszaak
= Einde barok: absoluut theatrale architectuur
De 17de eeuw in Rome en de verspreiding van de Barok 109
13.2 Gian Lorenzo Bernini
1598 1680
Jonge kunstenaar, geen opleiding als architect, wel als schilder en beeldhouwer. Onder het
bewind van Urbanus XII (1626-1630), Bernini krijgt veel kansen, brengt veel vernieuwingen.
Ontvoering van Prosperina (1620)
* Bernini gaat een stap verder, prachtige details => hand grijpt in huid van vrouw (marmer!)
* Hij brengt beelden tot leven
* Moment van actie
David (1623)
* =Barok: In volle actie, blik van concentratie, emoties in het gelaat.
* <-> David van Michelangelo: hoogrenaissance = moment voor actie, rust; schoonheidsideaal in
het gelaat.
Longinus
* In de Sint-Pietersbasiliek
* Het beeld lijkt uit de nis te komen
* Overdreven drapering, versiering, beweging
= middel om de getormenteerdheid die in de figuur zit, weer te geven, het verlelt over de
ervaringen.
Portret (buste) van kardinaal Bordese
* Typische concentratie op details, geen perfecte kleding maar je ziet bijvoorbeeld wel de
spanning van de stof. De knopjes zoals ze echt ware (dus niet perfect).
* Het hoofd is gedraaid alsof het lijkt dat hij even beweegt: dynamiek, kleine bewegingen!
* De mond lichtjes geopend, blik afwijkend.
Buste minnares van Bernini
* Als je errond loopt beweegt het beeld precies mee.
* Natuurlijk (onopgemaakt, open bloes...)
=> Grote emoties
Bernini bereikt wat hij wil, met een minimum aan middelen: barok niet altijd overdreven theotraal
en overladen.
Baldacinno in Sint-Pietersbasiliek
* Voor boven het graf van Petrus
* Zijn eerste grote architectuuropdracht
* In opdracht van paus Urbanus VIII
* De compositie; hij heeft alle kunsten samen ingezet.
Extase van Theresa
* Ongeschoeid
* Ook grote emoties (zie je ook in kledij), theatraal.
* + nissen met toeschouwers (=opdrachtgevers): zitten in onze ruimte
Sant Andrea al Quirinale, Rome, 1660
* Kerk in opdracht voor Jezuetencollege
* Er is wenig plaats, ellipsvorming plan. Hoofdas op de korte as.
* Realiseert het bel composto (= het laten vervagen van de grenzen tussen de decoratie en de
architectuur).
* De schilderen beeldhouwkunst wordt samen met de architectuur ingezet.
* Altaar: bruine marme (aardse), plafond: bladgoud (hemelse)
* Andreas hangt aan kruis: zijn martelaarschap wordt afgebeeld op schilderij. Montage van twee
momenten: het martelaarschap en het op weg zijn naar de hemel: Andreas wordt door een
lichtbron boven uit het schilderij geprojecteerd door muur naar het beeldhouwwerk bovenaan van
Andreas.
13.3 Francesco Borromini
1599 - 1667
Hij komt uit metselaarstraditie
Borromini maakt veel complexere architectuur dan die van Bernini, maar goedkoop want gewone
witte muren. Hij is erg verschillend in vergelijking met Bernini (qua karakter en architectuur):
Bernini is eigenlijk een beeldhouwer, eenvoudige architectuur, zijn sterktepunt is de combinatie
met de schilder-en beeldhouwkunst.
San Giovanni in Laterano , Rome
* Restauratie van een oude basiliek (4de
eeuw) die op instorten stond.
* Borromine pakte de oude zuilen in met
nieuwe structuren
* Hij brengt zonlicht binnen via verborgen
ramen
* Eenvoudig qua middelen, ritmiek
De 17de eeuw in Rome en de verspreiding van de Barok 111
Sant Ivo Alla Sapienza, Rome, 1660
* Borromini moest kerk bouwen tussen een al gebouwde structuur, erg kleine ruimte
* De kerk is heel complex, krachtige impact, structuur binnen anders dan buiten,..
* Enorme beweeglijkheid: zie in- en uitstulpingen: deze structuur wordt ook in de koepel
doorgetrokken, wat technisch zeer moeilijk is
* Binnenin: twee driehoeken met cirkels erin maar de driehoeken zijn amper zichtbaar: een
combinatie van convexe en concave vormen met stukken driehoek.
* Traditioneel wordt de kleinste koepel gezet maar Borromini bouwt de koepl op het volledige
bouwplan: technisch erg moeilijk maar wel erg beweeglijk en vormelijk.
* Complex maar goedkoop.
13.4 Guarino Guarini
1624 1683
Mathematicus
Schreef tractaat
Bedenkt nieuwe, waanzinnige, geometrische structuur
Koepel van de Capella della Santissima Sindone
* Oprichten van een decor dat moetst vervoeren, dat de kracht van de wiskunde moest uitstralen.
* Het binnenbrangen van licht is erg belangrijk.
* Volledig opgericht in zwarte marmer.
* Nieuwe geometrische structuren.
* De openingen voor het licht zijn niet zichtbaar
* De structuur van de koepel loopt door in de structuur van het gebouw.
14 wetenschappers en
architectuur, of lart de bastir
De situatie in Europa:
Itali: een verzameling van staten
Frankrijk: een gecentraliseerde staat
Europa: verschillende heersers verschillende expressies in architectuur
(zelfs bijvoorbeeld in Itali alleen al)
De 17
de
eeuw was een eeuw vol oorlogen, slechts vier jaar was er vrede; maar in diezelfde eeuw
verspreidt de barok zich zelf tot in gebieden waar de renaissance nooit was doorgedrongen,
vooral dankzij het feit dat in de 200 jaar tussen de start van de renaissance en de start van de
barok, de communicaties en interacties binnen Europa sterk verbeterd waren.
14.1 Frankrijk
Franse architectuur Italiaanse architectuur
* 1 gecentraliseerde staat * verzameling van staten
* =staatsarchitectuur * schiereilanden met allemaal heersers
* er zijn regels (door Colbert) * dus expressies in architectuur
Henri IV (1553-1610)
Beaumont-koning vanwie architectuur en oorlog zijn tweelingobsessies waren.
Volgens hem had een monarch in de 17
de
eeuw een dubbele verplichting:
oorlogen winnen
grandioos (uit)bouwen
De koning van Zweden, Gustav Adolf (leider van de protestanten) was zijn voorbeeld:
transformeerde Stockholm naar een soort twee Rome en Zweden was een belangrijke militaire
macht.
wetenschappers en architectuur, of lart de bastir 113
Louis XIV (1638-1715)
jonge, ambitieuze koning
voert bevel over 395000 soldaten (1/4 van de mannen!)
gecentraliseerde staat (verschillend van Itali dat pas n natie was vanaf 1860, daardoor
bestonden er provinciale varianten van de barok)
zijn paleis, het paleis van Versailles, was het centrum van Frankrijk
Absolute monarch, ontleent rechtmatigheid rechtstreeks aan god
Er vond een hele transformatie plaats in Frankrijk, zelfs stedelijke ingrepen in Parijs die de stad
reorganiseren. Het paleis van Versailles werd het centrum van een gereorganiseerd territorium.
Hij wou het land reorganiseren op drastische wijze (niet enkel architecturaal, ook administratief),
en dit kon enkel door uniformiteit eenheid uitdrukken (vandaar ook het verschil met Itali):
geen plastische modellering zoals in Itali (minder variaties)
Frankrijk sowieso minder barok, meer klassiek
Er waren regels die geldden voor het hele Franse rijk
Frankrijk: staatsarchitectuur
lAcadmie Royale Architecture
Eerste minister Jean-Baptiste Colbert (1619-1683):
Hij neemt het initiatief om lAcadmie Royale Architecture (1671) op te richten, het kroonstuk op
de reeks van verschillende academien die al waren opgericht:
alles organiseren in n orgaan: alle artistieke en wetenschappelijke kunsten worden
onder 1 centraal gezag geplaatst => controle op de regels, staatsinstrument
een elite van academiciens opleiden
1ste directeur: Franois Blondel:
wiskundige, ingenieur
had veel veldslagen gewonnen
vele reizen ondernomen
ex-ambassadeur
gaf zelf ook lezingen/lessen
Het doel van de acadmie was de om de basisregels van het ontwerpen vast te leggen en de
principes verspreiden d.m.v. publieke lezingen (theoretisch en technisch).
114 wetenschappers en architectuur, of lart de bastir
De oostvleugel van het Louvre
Vanaf 1657: belangrijk project: de oostelijke uitbouw van het Louvre, de residentie van de koning
in Parijs. De eerste architect van de koning, Louis Le Vau stelt een ontwerp voor, maar Colbert is
niet te vinden voor dit project: hij vindt dat het niet aangepast is aan de moderne ambities van de
staat en hij vraagt andere voorstellen aan bij Franse en Italiaanse architecten. (wedstrijd)
Bernini maakt een ontwerp in 1664: er wordt een medaille geslagen met de oostgevel van het
project. Komt ook naar Parijs.
Gevel: genspireerd op Borromini, heel beweeglijk. Bij de start van de funderingen wordt de werf
echter stilgelegd. Er is ongenoegen bij de Fransen. De Franse staatsadministratie wil zlf voor de
bouw van zon monumentaal en cruciaal project instaan! Frankrijk wil niet meer afhankelijk zijn
van de Italiaanse architectuur.
In 1667 komt Le Petit Conseil samen, een groep bestaande uit Louis Le vau, Charles Le Brun (de
eerste schilder van de koning) en Claude Perrault. Die laatste was architecturaal onervaren, maar
was medicus (=> anatomisch onderzoek,) en kon goed Latijn en Grieks (=> kon boeken van
Vitrivius vertalen en verbeteren).
Deze groep zal het uiteindelijk uitgevoerde ontwerp voor de oostervleugel van het Louvre
ontwerpen.
= Totaal anders dan Bernini, heel veel licht binnen, fragiele constructie> nieuwe technieken
om te zorgen dat het niet instort
= Revoluties in praktijk vallen samen met revolutie in theorie (ontwerp Louvre+vert.
Vitrivius)
Conflict want Perrault is modern <-> klassieke architecten
Perrault verdedigde zijn ontwerp voor het Louvre als volgt:
We zijn misschien wel niet helemaal antiek, misschien wel gotisch (omwille van die zeer fijne
kolommen die toch al het gewicht dragen vond hij het beter dan de antieken, vandaar gotiek!),
maar we houden van openheid, lucht en daglicht.
Gotisch: efficintie van het structurele systeem, het overbrengen van zware massas.
Naast het ontwerp voor de oostvleugel van het Louvre, vertaalt en verbetert Perrault ook de
Vitrivius: Dix livres d'architecture de Vitruve.
=> revolutie in de wetenschappen valt samen met revolutie n de architectuur.
Bij de zuilen stelt Perrault de regels van Blondel in vraag:
Architectuurdebat
Aan de ene kant de anciens met o.a. Blondel en andere academisten, de klassieken. Tegenover
hen staan Perrault en zijn volgelingen, de modernen.
Blondel schreef Cours d'Architecture.
Een jaar voor de tweede editie van zijn vertaling van Vitruvius (1683) brengt Perrault een bundel
uit over de verhoudingen van de zuilen. Hij vond dat, omdat Frankrijk een dergelijk uniform
systeem had, er nood was aan een eenduidig proportiesysteem.
In 1674 liet Colbert in Rome de zuilen en de belangrijkste Romeinse monumenten exact opmeten,
maar door het opmeten bereikt men zijn doel niet (allemaal verschillende afmetingen); men heeft
de wetenschappelijke achtergrond van Perrault nodig.
Reactie van de twee partijen:
Blondel vindt het maar niets en wil er zich niets van aantrekken. Hij geloogt in absolute
schoonheid.
Perrault is gentrigeerd, hij heeft het over twee soorten schoonheid, nl. een positieve en een
arbitraire. De precieze proportie werd niet gegeven door god, maar is een puur product van
de fantasie, een gevolg van de consensus onder architecten, modes, evoluties...: een zware
aanval op het jarenlange gebruikte systeem!
=> afstappen van Platoonse ideen (die typisch zijn voor de renaissance).
Voor Perrault is er geen verschilover het denken over structuren uit de klassieke oudeheid en uit
de gotiek (vb. de ruimtelijke werking en de lichtinval volgens de gotiek maar het gebouw
optrekken volgens de klassieke ordes).
Staatsarchitectuur: de kennis van de klassieke ordees verenigen met de verticale werking van de
gotiek.
Acadmie des sciences: l'Observatoire, Parijs, 1670
* De trappenhal in dit observatorium getuigt van
een ongelooflijk meesterschap in het kappen van
stenen, vooral omdat het steeds om moeilijke
geometrische vormen gaat.
* Versobering van de architectuur en technisch
vernuft.
* Het observatorium is erg uitgepuurd, wat
teruggetrokken en geometrisch sterk.
Lhopitl des invalides, Parijs, 1670
* Een gigantisch complex voor gewonde en gepensioneerde
soldaten
* Naast het gebouw is ook een kerk en een Mausoleum
gebouwd
* De Franse staat neemt een programma over dat
toebehoorde aan de kerk, maakt het ook een teken van
macht.
* in Engeland zullen we een gelijkaardig complex aantreffen
(Greenwich hospital)
* Overstijgt het utilitaire maar het is een symbool van macht.
14.2 Engeland
Chistopher Wren
Grootste architect van zijn tijd in Engeland
Ook nauwelijks opleiding architect maar astronomie, anatomie, wiskunde
Lijkt dus op Perrault maar bouwt wel veel meer
Studiereis naar Parijs en Antwerpen, ontmoet Bernini, ziet wat er in Parijs op vlak van theorie is,
neemt na zijn ontmoeting ander standpunt in architectuur in.
Greenwich hospital, Greenwich, 1694
* Een gelijkaardig project als dat van in Frankrijk, gebouwd vanaf 1694
* Ook hier is er een duidelijke gotische invloed merkbaar
* Bij het ziekenhuis is er ook een observatorium gebouwd, zie de gelijkenis met Perrault!
Sheldonian Theater, Oxford, 1665
* Een ceremoniegebouw voor zijn school in Oxford
* Het exterieur is afkomstig van platenboeken
(Serlio, rond gebouw)
* Het interieur is bepaald door zijn wiskundige
achtergrond want er zijn enorme overspanningen:
ijzeren structuur, geen centrale kolom, trekstaven.
1666: Great Fire of London
De grootste brand die Londen heeft gehad en die veel van de historische stad heeft verwoest, zo
ook St Pauls Cathedral: Wren grijpt zijn kans om via een nieuw project voor St Pauls een
radicalisatie door te voeren.
Naast St Pauls zijn er ook nog een 80-tal kerken en ontelbaar veel huizen verwoest. In 1669 zal
Wren tot King Civil benoemd worden en zal daarbij aangesteld worden om:
de nieuwe St Pauls te ontwerpen
en daarbij nog eens 51 andere kerken te ontwerpen (in tijdspanne van 10 jaar)
Eind jaren 70 waren er al een 50-tal kerken in opbouw/bouw wat dus wijst op een enorme
bureaucratische machine. Wren stond aan het hoofd van the Office of Works.
St Paul's Cathedral (links)
St Stephen Walbrook (rechts)
Het is logisch dat er nood was aan een rationalisering voor die snelle bouw. Er was geen tijd en
geen plaats voor moeilijke systemen: rationalisering en een efficint systeem was nodig. De
bijbel, de mens of andere kosmische verhoudingen konden niet langer dienst doen als maatstaf
voor de bouw van kerken. Die stapeling van vormen en stijlen kon alleen maar zonder die oude
regels. De architectuur werd vrijgemaakt van die architectuurtaal, het werd niet meer geleid door
een absoluut en artificieel systeem! (Nu merk je duidelijk dat die studiereis van Wren naar
Antwerpen en het contact met de discussie in Frankrijk dat daarmee gepaard ging nu een grote
invloed speelt). Geometrie en mathematica vervangen de natuur...
Wren moest op zoek naar nieuw soort methode: een architecturaal systeem als soort
controlesysteem op visuele communicatie. Er was dus een systeem maar toch waren de kerken
allemaal verschillend. Hij ontwikkelt een taal die niet meer spreekt over absolute schoonheid
maar over een schoonheid die telkens opnieuw ontwikkeld wordt. De geometrie zal het arbritraire
systeem worden om de kerken te organiseren.
Londen wordt een artificieel landschap van vormelijke experimenten.
Belang van een architecturaal overdraagbaar systeem: efficint voor grootschalig bouwen,
verwereldlijking van het denken en doen.
Hij had ook een stedelijk plan maar dat werd afgekeurd. Het plan bevatte een orthogonaal grid,
lange boulevards, centrale plaatsen.
14.3 Besluit
De evolutie binnen het architecturaal denken hing nauw vast met de wil tot efficintie van een
gecentraliseerde staat: het loslaten van de humanistische taal en nu zijn het technici die uit de
wetenschap/administratie komen.
Het zal een transformatie worden van een architectonische praktijk in een wereldlijke
praktijk/techniek. De architectuur moet de symbolische waarden van vormen loslaten, de
betekenissen worden weggelaten, de architectuur is een door de mensen gecreerde vormentaal.
Deze gedachtengang zal verder lopen tot in de 18
de
eeuw; bijvoorbeeld in het tractaat: lart de
btir (1706) van Rondelet. Deze prijst uiteindelijk het boek van Perrault als het eerste boek dat
direct bruikbaar was door de bouwheren. Zo beweerde Perrault dat een weten dat niet productief
is, geen weten is. Een architectuurtraktaat wordt een handleiding (duidelijke, praktische
informatie), geen waardengebonden discussie.
= grote transformatie/revolutie van het weten. Het zal leiden tot specialisaties, de kennis wordt
opgesplitst. Allerlei nieuwe disciplines, zoals wiskunde, biologie, geschiedenis..., ontstand.
=> radicale omwenteling van wat kennis kan zijn: kennis moet productief zijn, moet onmiddellijk
relevant zijn => grote breuk.
15 Giambattista Piranesi
1720 1778
Werkt vanaf 1740 in Rome
Veelzijdige opleiding in Veneti (etser, architect,..)
Fascinatie voor verval
15.1 Piranesi als kunstenaar
1ste werk: Prima parte di Architettura e Prospettive
gravures van Romeinse architectuur gezien vanuit Venetiaans standpunt (meestal letterlijk een
gondel) op 12 stenen platen.
Ook zal hij fictieve/hypothetische reconstructies maken van grandioze bouwwerken.
Carceri dinvenzione
* Verschillende etsen van kerkers.
* Gefantaseerde, ondergrondse ruimtes
* Hele wereld lijkt getransformeerd in deze ruimtes, waar de mensen
een zielig, onmogelijk bestaan leiden.
* (later aan verdergewerkt, 1760, begin van Verlichting te bespeuren,
grote structuren toegevoegd, omvat duistere en bizarre ruimtes, de
werels is n grote gevangenis)
Vedute di Roma
In de lente van 1747 keert hij terug naar Rome wegens financile redenen. Daar wordt hij de agent
van een drukker en kan zo een winkel beginnen met zijn gravures. Studenten van Franse en Britse
vestigingen van de academie leren zo zijn werk kennen. => grote invloed op de Fransen.
Vedute di Roma = stadsgezichten, vb: corso in Rome (paleis met Franse academie)
Gravures waarin hij zowel het antieke Rome als projecten van het barokke Rome afbeeldt,
gerealiseerd onder paus Alexander VII.
Daarna evolueert zijn werk in fantasie-gravures waarin hij zijn architecturale ontwerpcapaciteiten
tentoonstelt. Hij ontwikkelt ook een archeologische interesse; archeologie was toen een relatief
nieuwe wetenschap.
Opere varie
Vanaf 1750 publiceerde de drukker Giovanni Bouchard de etsen van Piranesi in Opere varie di
Architettura Prospettive Grotteschi Antichita sul Gusto degli antichi Romani. Dit werk bevatte een
herziene editie van de Varie vedute di Roma (eerste deel, 34 etsen) aangevuld met getste
fantasien van antieke overblijfselen, de Grotteschi en twee enkele pagina's. Een portret van de
hand van Felize Polzani was er eveneens in opgenomen. Deze etsen maakten grote indruk op een
aantal jonge studenten aan de Franse Academie
Giambattista Piranesi 119
15.2 Piranesi als archeoloog
Archeologie sinds midden 18de eeuw. In tegenstelling tot zijn tijdgenoten toont Piranesi het
effect van de tijd op de monumenten.
Antichit romane, 1756
Bundel bestaande uit 4 volumes over Antichit Romane de tempo della prima Republica e dei
primi imperatori. Hierin ontleedt hij de karakteristieken van het Romeinse bouwen, hij wil wijzen
op de grootsheid van het Romeinse bouwen! Hij gaat op zoek naar allerlei plannen van Romeinse
gebouwen en probeert die thuis te brengen met wat hij kent om tot reconstructies te komen. In
zijn boek zal hij niet enkel exterieurbeelden weergeven, maar zoomt hij ook in op snedes, details
van funderingen, compositie van al die elementen los van de eigenlijke grootte.
wordt over heel Europa verkocht
2 van de 4 delen gaan over graftombes (kwamen niet voor in 10 boeken van Vitruvius)
=> hadden vreemde vormen, waren ontworpen om op te vallen, erg vrije vormen
Piranesi wil tonen dat Romeinse architectuur veel complexer is dan men dacht en wat de Via
Appia wel niet geweest kon zijn => grote rijkdom van vormen
Polemisch document, want hij overdrijft om statement te maken
Baseert zich ook op architectuur van circussen
Visuele communicatie= wanneer je prentje ziet weet je waarover het gaat (zei Bianchini, een
historicus)
Campo Mars
Project:
Bestudeert Marsveld van Rome
=reconstrueert het vanuit oogpunt van archeoloog
Stelt Rome voor als leeg plein op groot marmeren plan
(zoals ervoor alleen gemaakt was)
Niet louter archeologisch want ook gefantaseerde
elementen, levert commentaar (toont dat alleen
architecten mogen bouwen of zich bezig houden met
architectuur! Niet mensen die alleen boeken schreven)
Alles wat bijgebouwd is in renaissance en middeleeuwen
beeldt hij niet af
15.3 Piranesi als ingenieur
En deel van zijn vierdelig boek gaat over aquaducten (wat opvalt is dat dus drie delen niet over
de Romeinse monumenen gaat).
Gebaseerd op andere studies en op de Frontinus (= de Vitruvius van de aquaducten).
De muren van Rome dienden ook voor de watervoorziening.
Hij was bekend met de constructietechnieken (via zijn oom in Veneti) maar ook omdat zijn
mecenas een grote aannemer was en een grote bibliotheek met ingenieursboeken had.
Piranesi schenkt veel aandacht aan het technisch vernuft. Hij is niet bezig met de ordes en de
proporties maar met dingen die we niet zien, zoals bijvoorbeeld de funderingen.
Vandaar vindt hij de Griekse cultuur minderwaardig dan de Romeinse (in tegenstelling tot de
tendens in die tijd om de Griekse tempel als het summum van de Europese kunst te beschouwen).
Hij toont in zijn boeken grote, donkere ruimtes uit de klassieke oudheid die als technische ruimtes
tot stand kwamen (op hetzelfde moment dat hij bezig is met zijn Carceri d'Invenzione).
15.4 Piranesi als polemist
15.4.1 Marc Antoine Laugier (1713-1769)
Schreef Essai sur lArchitecture
Vertelt in zijn essay het verhaal van de primitieve mens die nog geen woning had. De mens zocht
eerst achter schaduw en vond deze in het bos. Toen het begon te regenen zocht deze mens achter
beschutting en vond deze in een grot. Maar daar was het te duister en te onfris voor hem.
Opnieuw buiten vond hij enkele takken waarmee hij het volgende bouwde:
- Zuilen
- Balken
- een puntdak
En dat was volgens hem de essentie van de architectuur. Alles wat niet noodzakelijk was, zoals
sokkels, bogen, ... mocht er niet bij een doorgedreven purificatie van de architectuur;
architectuur ontdaan van alles wat niet strikt noodzakelijk is.
Zijn verhaal kende een grote invloed in Europa, in Itali echter beschuldigde men hem van
plagiaat. Er zou voor hem al een Italiaan, nl. Carlo Lodoli, een werk geschreven hebben waarin hij:
- Vitruvius en zijn barokke volgelingen herziet
- Pleit voor gebouwen die solide, functioneel, structureel, ... moeten zijn en dat decoratie
slechts nodig is om het geheel leesbaar te maken, architectuur moet vorm aannemen van
wetenschappen
Voor deze theorie kan Laugier zich eerder aansluiten bij de Grieken, waar Lodoli vindt dat bij de
Egyptenaren (Romeinen) de ideologische basis ligt voor de wijsheid.
15.4.2 Piranesi als polemist
Della Magnificenza
Centrale thema: Piranesi wil de superioriteit van de Romeinen verdedigen.
Vergelijk de armzalige Griekse ordes met de rijke Romeinse ordes. Nadien zal er een hevig debat
losbarsten over wie de grondlegger is van de architectuur:
de Grieken volgens Engeland, Duitsland (Johan Joachim Winckelmann, een Duitse
archeoloog), de Romeinen volgens Piranesi.
Piranesi zal zijn stelling als volgt staven:
De Romeinen waren veel verder geavanceerd omdat zij rechtstreeks ontleenden van de Etrusken
en zij op hun beurt van de Egyptenaren. Volgens hem is de architectuur van de Grieken slechts
lege elegantie. Bovendien overtroffen de Romeinen de Grieken qua ingenieurs. Griekse
architectuur is volgens Piranesi slechts de transformatie van houten naar stenen bouwwerken.
Zelfs bouwwerken zoals de Cloaca Maxima en aquaducten plaatst hij op een dergelijk hoog
niveau. Piranesi gebruikt technisch vernuft van de Romeinen in zijn verdediging.
Mariette
Op een bepaald ogenblik wordt het archeologische werk van Piranesi aangevallen door de criticus
Mariette en hij antwoordde terug in een publicatie, naast het de tekst van Mariette commentaar,
veel meer commentaar dan Mariette zijn tekst. Hij antwoordt ook: aut cum hoc (een schets van
een hand), aut in hoc (een tekening van een theoretische zuil); ofwel de praktijk van de architect,
ofwel het getater van iedereen die zich met architectuur moeit? Het was dus een aanval vanuit de
hoek van de architecten op hen die meenden het beter te weten. Een deel ervan, Parere su
l'architettura genaamd, bevat kritiek in een soort van dialoog, de rigoristen (zij die zich moeien en
ook het zuilen+balk+puntdak principe steunden) beginnen het gesprek en beginnen zich sterk te
verdedigen. Dan komt de tegenpartij aan het woord en antwoord... Het is voor het inzetten van
de rijkdom van de architectuurgeschiedenis om een mooie, vrije architectuur te creeren.
15.5 Piranesi als architect
Met een enorm grafisch project zal hij zijn ideen over architectuur voorstellen. Het is plan van
hoe het monumentale Rome er toen had kunnen uitzien. Piranesi kende het groot marmeren plan
uit de Romeinse tijd heel goed en hij had ook al een aantal reconstructieplannen doe al
bestonden, gezien.
Zijn eigen plan, dat er marmeren uitziet, toont een enorme complexiteit aan vormen. Piranesi
moet veel zelf invullen, hij fantaseert veel. Het is amper een stad maar eigenlijk eerder een
verzameling monumentale gebouwen.
=> Hij toont dat architecten de traditie van de Romeinse architectuur kunnen voortzetten.
Piranesi zelf bouwt weinig:
Santa Maria del Priorato, Rome, 1765
* Rond die tijd zal Piranesi zijn ideologie omzetten in de praktijk, nl. in een
kerk voor de orde van Malta: de Santa Maria del Priorato. Dit project is
duidelijk ontleend aan de Romeinse (Etruskische Egyptische)
architectuur.
* In het interieur staat het altaar centraal. San Basilico zit op een bol die
opnieuw geplaatst is op drie sarcofagen (typische funeraire en Venetiaanse
architectuur). Merkwaardig is wat de decoratie ervan betreft: aan de
achterkant van het altaar stopt de decoratie:
voorzijde = gevoel = barok
achterzijde = rationalisatie!
15.6 Piranesi als handelaar
Piranesi verkocht boeken, etsen...
Hij zal zijn ervaringen als archeoloog inzetten om antiquair te worden. Hij verkoopt verzamelde
elementen. Hij herstelt bijvoorbeeld vazen en verkoopt ze dan aan Europese aristocraten. Hij was
de belangrijkste antiekhandelaar.
Paus stelt een wet in dat monumentale gebouwen en antieke elementen Rome niet mogen
verlaten. Maar Piranesi is mercantiel ingesteld: hij verstelt niet alleen vazen maar hij doet er ook
meer mee. Allerlei verschillende gevonden elementen combineert hij tot dingen die nooit bestaan
hebben. En die mochten Rome wel verlaten. Deze neo-antieke sculpturen werden verkocht voor
veel geld. De kandelaar die bedoeld was voor zijn graf, wordt door de Fransen naar het Louvre
gebracht.
15.7 Besluit
Claude Lorrain (1600-1682) maakte o.a. schilderijen van de omgeving van Rome. Het is duidelijk
dat deze werken heel idyllisch, pastoraal, bucolisch ... zijn: mens aanwezig tussen de goden en de
dieren, de mens leeft gelukzalig in overeenstemming me oude tradities.
Vergelijking met Piranesi: bij Piranesi is het totaal anders, bij hem geen lieflijk tafereeltje, maar
zware funderingen, dode bomen, kwaadaardige mensen als insecten, miezerig bestaan van de
mens...
=> een radicale visie van de realiteit achter de Verlichting
+1778,
Piranesi stierf na zijn terugkeer in Rome aan een nierkwaal. Hij werd begraven in de Santa Maria
del Priorato, de enige kerk die hij zelf had ontworpen, en onder zijn eigen grafmonument: een
reusachtige kandelaar in eclectische stijl. Deze kandelaar kwam later in Frankrijk terecht en werd
het centrale pronkstuk van de Salle du Candlabre in het Parijse Louvre. Toen na 1850 de vraag
naar etsen van Piranesi afnam en hij langzamerhand in de vergetelheid geraakte, werd deze
kandelaar overgebracht naar de opslagruimten van het Louvre.
16 Revolutionaire architectuur
16.1 Verlichting
Midden 18
de
eeuw: in Frankrijk Ancienne Rgime voor de revolutie
Barok verlaten, vreemde tijd
Periode van oorlogen, hongersnoden, politieke discussies, ... malheur tegenover de verlichting
Confrontatie tussen 2 werelden (dualiteit, wereld van contrasten):
aristocraten: rococo, uitwas barokperiode, vooral in het interieur
Geute: altaar van het goede geluk (naakte bol op naakte kubus):
symbolisch rationalisme, wereld van de metafysica
Verlichting
rationalisme/verlichting (natuur correctief): gekunstelde samenleving van de rococo
De verlichting is de naam die gebruikt wordt om een politieke en filosofische beweging aan te
duiden die de opvattingen over politiek, filosofie, wetenschap en religie binnen de westerse
wereld grondig wijzigde. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof.
Het is niet mogelijk om het exacte begin en einde ervan aan te duiden, maar ruwweg duurde de
verlichting van 1650 tot de Franse Revolutie (eind 18e eeuw).
Speelde zich vooral af in de hogere kringen. Veel aristocraten interesseerden zich voor de
beweging en traden op als beschermheren en -vrouwen van hen die in juridische of financile
moeilijkheden raakten.
Diderot
Franse schrijver en filosoof
Encyclopdie ou dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des mtiers
Het boegbeeld en grootste product van de Verlichting, 17 volumes tekst + 11 volumes illustraties
gepubliceerd tussen 1751 en 1772.
Ambitie was om het hele weten van de 18
de
eeuw samen te brengen.
Hele menselijke kennis in 3 delen=
Geheugen -> geschiedenis
Rede -> filosofie
Verbeelding -> kunsten
Belangrijke vraag: hoort architectuur bij de rede of de verbeelding?
De publicatie werd soms tegengehouden door de censor van de staat en de kerk, maar dankzij
bevriende mensen uit adelijke kring, zoals Madame de Pompadour de minnares van koning
Lodewijk XV kon het project van de Encyclopdie toch elke keer doorgaan.
Rousseau
Wint prijsvraag in 1750 die is uitgeschreven door de Academie van Dijon. De vraag was: Si le
progrs des sciences et des arts a contribu corrompre ou purer les murs? (Heeft de
vooruitgang van de wetenschap en de kunsten bijgedragen aan het corrumperen of aan het
zuiveren van de zeden?). Rousseau gaf hierop antwoord met zijn Discours sur les sciences et les
arts. Hierin stelde hij dat de vooruitgang van kunst en wetenschap niet gunstig was geweest voor
de mensheid (in West-Europa). De vooruitgang van kennis had regeringen sterker gemaakt en de
individuele vrijheid geknecht, bovendien nam de ongelijkheid sterk toe. Rousseau concludeerde
dat materile vooruitgang de mogelijkheid van oprechte vriendschap had ondermijnd en
vervangen door jaloezie, angst en wantrouwen. Hierin toonde hij zich voor het eerst een
tegenstander van de vooruitgang die zo door zijn vrienden van de Encyclopdie en de Verlichting
werd nagestreefd. => leidende gedachte: vooruitgang in de wetens,.. heeft zeden niet verbeterd
Ook in de architectuur ontstaat een generatie van idealisten die de politieke en sociale wereld
aftasten. Sleutelfiguur is Madame de Pompadour die een grote groep filosofen en grote denkers
rond zich had geschaard en zij oefende een grote invloed op het architecturaal klimaat aan het
hof. Ze slaagde erin haar jongere broer aan te stellen als directeur van de koninklijke gebouwen in
Frankrijk.
Ange-Jaques Gabril (1698-1782).
Een van de gebouwen die Madame de Pompadour
plande was le Petit Trianon, haar eigen residentie, in de
tuin van het paleis van Versailles. Het paviljoen werd
tussen 1762 en 1786 gebouwd door Ange-Jaques Gabril.
De vier gevels zijn allen verschillend van stijl, de
voorgevel heeft vier hoge Korintische zuilen.
Gabril was ook de architect die de Place de la Concorde
ontwierp, naar ideen van Madame de Pompadour.
16.2 Jacques Germain Soufflot (1713-1780)
Htel-Dieu, Lyon, 1750
In Lyon
Moderne architectuur
Zeer eenvoudig, erg uitgepuurd, enkel ritme =>
revolutionair
Met een ernome straatfaade, enkel onderbroken
door de koepel van de centrale kapel. Het getuigde
van een enorme architectuur.
Revolutionaire architectuur 125
Saint-Genevive, Parijs, 1760
Belangrijkste project 18de eeuw in Frankrijk
Eenvoudig volume
Filosofen+ architecten moeten zich buigen over nieuwe programmas (zoals bibliotheken, musea,
bedrijven, ...) voor de nieuwe samenleving.
Verlichting onstaat niet alleen uit verlangen naar rationaliteit maar brengt ook vernieuwing over
denken over gevoelens. De manier over hoe men over architectuur gaat nadenken verandert:
meer aandacht voor symbolische architectuur en gevoelens.
Zoals bijvoorbeeld het tractaat van Nicolas de Musire: hoe kan architectuur bijdragen om
emoties/gevoelens op te wekken?
= Fascinatie voor effecten die architectuur kan losmaken in de mens (dus niet enkel de juiste
verhouding, zijn belangrijk) vb; dmv licht op gebouw
16.3 Etienne Louis Boulle
Architect
Carrire in Parijs= lesgever en ontwerper voor stedelijke residenties voor aristocratie
(bijvoorbeeld: Hotel Alexandre, Parijs, 1765).
Neemt deel aan wedstrijden (mislukt)
Daarna wijdt hij zich alleen aan visionaire tekeningen, lesgeven en aan een boek. In dat boek legt
Boulle de nadruk op de emotionele effecten die worden bereikt door geometrische vormen en
eenvoudige volumes. Het combineren met bijzonder uitgepuurde decoraties.
Cenotaaf voor Newton, 1785
* Enorme bol
* Replica van het hemelgewelf (openingen die
sterrenhemel nabootsen)
* Als het uiten dag is, dan is het binnen nacht en
omgekeerd
* Gigantische schaal, representeert hele wereld:
symbool van de wereld wordt gebruikt voor de
grootste wetenschappen van die tijd
* Doorsnede: bezoeker komt via lange donkere gang in bol
Grootste emotie: verlangen naar onsterfelijkheid; dit komt terug in de begraafplaats of
piramide.
Idee van het sublieme: schoonheid die tegelijk angstaanjagend is
LICHT: cruciaal om ambities van Boulle te begrijpen (vaak alleen van boven)
Onderwerp: het sublieme zelf; streven naar een soort van schoonheid met karakteristieken als het
schrikwekkende, enorme schaal, licht en duister, ... karakteristieken die voorheen niet met
schoonheid gelinkt werden.
=> architectuur is spel geworden van schaal en licht!
=> rationaliteit van eenvoudige vormen en systeem van gevoelens
De invloed van Boulle vertaalt zich grootse projecten.
Het Panthon, Parijs, 1760
Soufflot bouwde het monument oorspronkelijk als een kerk gewijd
aan de Sainte-Genevive. Het is nu meer bekend als begraafplaats
van beroemde Fransen. Het ontwerp bestond uit een Grieks kruis
met een portiek van Corintische zuilen. De afmetingen waren enorm.
Gebouw van een enorme schaal; tijdgenoten van Boulle slaagden er
dus wel in dit te realiseren: overeenkomst Metropole (?) van Boulle
met Panthon
Aandacht voor publieke gebouwen
=> Uitdaging om adequate vormen te vinden voor onbestaande programmas
vb: musea
Bibliothque Royale, 1785
Bezoekers lopen op wanden met boeken
Midden: agora waar filosofen van gedachten kunnen wisselen
Dit soort architectuur zorgt niet alleen voor emoties maar ook
voor waarden zoals patriotisme!
Palais de justice, 1780
Nieuw programma en brengt ook waarden over
=> Zie het justitiepaleis in Brussel = ook grote schaal, op punt tussen boven- en onderstad,
centrale koepel, trappenpartijen
Boulle ontwikkelde ook projecten voor de restauratie van Versailles en interventies in Parijs,
bijvoorbeeld Place Louis XV, poging om grootse projecten in de stad te integreren.
Zowel Place de la Concorde (Gabril) en Place Louis XV waren van een enorme schaal.
16.4 Jacques Gondouin (1737-1818)
Die invloed van de grote schaal + classicisme zagen we terug bij een project van de architect
Jacques Gondouin (1737-1818):
lEcole de Chirurgie
Het had een colonnade, binnenplein en anatomsich theater + verwijzingen naar de grote
monumenten van de klassieke Oudheid (lijkt op Pantheon). Hij gebruikte licht zowel als een
emotionele als symbolische kracht.
Architecture parlante:
De architectuur moet de boodschap uitdragen van haar functie, ze moet leesbaar zijn voor
iedereen. Via organisatorische elementen moet men de functie overbrengen.
Men moet dus gebouwen ontwerpen waarvan de algemene vorm + de weinige decoratie
spreken over de functies van het gebouw.
16.5 Ledoux
Leerling van Boulle
ARCHITECTURE PARLANTE: hoe architectuur via eenvoudige vormen emoties (le sensation)
opwekt EN spreekt over haar functie! Directe communicatie!
(bij Boulle ook al voor een deel, oa stadspoort)
Bouwt ook voor aristocratie (militaire)
Htel Uzes, Parijs, 1770
* Sociale status wordt weergeven
* Binnenkoer voor koetsen
* Monumentale poort communiceerde met de stad: bewoners hebben hoge militaire rang
Chateau de Bnouville, Bnouville, 1775
Gigantische orde in midden die doorgaat over de drie
bouwlagen: was enkel voorbehouden voor de koning, niet voor
de priv-bouw. Het gebouw communiceert dus dat zijn bewoner
een belangrijke persoon is.
Htel Thlluson, Parijs, 1780
* Enorm programma (perceel) voor een priv-woning
* Monumentale poort, zoals klassieke triomfboog+zit
precies in de grond
* Op Piranesi genspireerd beeld
Koninklijke zoutziederij van Arc-et-Senans, Chaux, 1775
* Zout was enige middel om te conserveren en er werden veel belastingen op geheven -> moest
beschermd worden tegen diefstal, dus gesloten complex
* Ondergrondse zoutmijnen => water met enorm veel zout wordt opgevangen en dan laten
verdampen
* Terrein in halve cirkelvorm
* Ledoux maakt er niet alleen een modelfabriek, maar ook een modelstad van; hij ontwikkelt een
ideaal stadplan errond.
* Centraal in het project: de maximale efficintie van de directeurswoning met een monumentale
trap, representatie van de macht.
* Toegangsgebouw: zeer eenvoudig, uitgekristalliseerd: zout tegen muur! Precies een
zoutmijnstructuur
* Opslagruimtes van zout: afgesneden triomfboog en uitgepuurde architectuur.
Bouwt voor de koning en zijn belastingssysteem, maar door de revolutie in 1789 past hij zijn
project aan tot ideaalstad voor de nieuwe post-revolutie samenleving maar hij belandt toch in de
gevangenis. Daar schrijft hij een tractaat (L'Architecture considre sous le rapport de l'art, des
murs et de la lgislation ) over de nieuwe instituties die nodig zijn, en over imaginaire
architectuur, zowel qua vorm als qua functie (modern)
=> stelt zich anders voor dan hij is, als revolutionair
Imaginaire architectuur
Passifair: waar men ruzies/geschillen intern kunnen oplossen: kubus op sokkel
Eukema: huis van de seksuele opvoeding, gecontroleerd bordeel voor jonge mannen voor
ze in de samenlveing terecht komen, moralistisch (grondplan in vorm van penis)
Atelier voor mannen die banden rond vaten maken (beetje krankzinnige architectuur)
Woning sluiswachter= sluis ZELF
Woning veldwachter; bol staat voor moderne samenleving, wet is als een bol, geen
hirarchie meer, iedereen zit op dezelfde afstand van de wet (wet: in midden bol), namelijk
de schil
Typisch Ledoux= totaal vrijkomen van regels van architectuur (zie verzameling tolkantoren)
De architectuur van Ledoux en Boulle wordt vaak bestempeld als revolutionaire architectuur,
onder druk van de revolutie en bijkomende anarchie. Hun ideen zaten geworteld in het Ancien
Rgime.
Jeremy Benthams panopticon
Gevangenissen werden schrikwekkend gemaakt zodat men geen misdaden zou begaan ->
Newgate prison van Londen is erop gebaseerd
= Ontwikkelt architectonisch apparaat, noemt het panopticon=
Cirkelvormig gebouw maar in tegenstelling tot de architecture parlante is het niet gelijkend op
een gevangenis.
Centraal: toren waarin bewaker staat, met kleine raampjes <-> cellen met grote ramen, veel licht
(zijn heel zichtbaar in tegenstelling tot de bewaker) -> de bewaker kan iedereen zien.
Gevangene ziet eigenlijk niet eens of er een bewaker is maar gedraagt zich toch altijd alsof hij
gecontroleerd wordt => architectuur op zich is controleapparaat!!
Universeel inzetbaar! (bv bij ziekenhuizen,)
17 De schaduw van de Verlichting
17.1 Kritiek op de Verlichting
In de laatste 10 jaar van de 18de eeuw, kwam er meer kritiek op de Verlichting, de keerzijde ervan
werd aangetoond door mensen die op de rand van de maatschappij woonden.
Verlichting = rede + gevoelens, niet puur rationalistisch maar bevrijding + controle.
Achter de wereld van de verlichting zit nog een andere wereld.
Die marginale personen die protesteerden waren:
Alfons Franois: markies De Sade, schrijver
Charles Fourier: naar de marge gedreven door armoede
Jean-Jaques Lequeu: zag zichzelf als architect
Hen waren de institutionele middelen van expressie ontnomen of ze hadden ze zelfs nooit gehad.
Hun protest kwam er door private uitgaven, vaak verboden bvb. de pornografie van de Sade: zijn
subversie ligt in de manier hoe hij de ideen van de Encyclopdie radicaliseert.
Bij alledrie had de architectuur een belangrijk instrumentioneel karakter.
Beeld lAvenir (= woon- en werkplaats van de samenleving):
Charles Fourriers community waar gezin centraal stond, sociaal programma voor de nieuwe
maatschappij, productie is in handen van de samenleving, architectuur is een belangrijk aspect
van zijn theorie.
Belang van ruimtes voor de Sade - reconstructie van Salon dassemble uit de tekst Justine,
verhaal speelt zich af in een gecontroleerde ruimte waar een rijkelijk ervaren prostituee centraal
bij een altaar vertelt over haar seksuele escapades. De ruimte is een belangrijk aspect van de
persiviteit.
Verlichting:
Nieuwe instellingen, nieuwe functies dus nieuwe programmas in de architectuur: gevangenissen,
justitiepaleizen
Hele gedachten van de Verlichting wordt gevoerd tot extreme consequenties, tot wat die kunnen
leiden, door onze protestanten. Bij de Sade: veel retoriek, geen architecture parlante, geen
referentie aan de vorm (zoals Eukema) maar het werkte zoals de moderne instituties.
De schaduw van de Verlichting 131
17.2 Jean-Jaques Lequeu (1757-1825)
Ontwikkelde een architectuur die subversief is ten opzichte van zichzelf, hij vindt van zichzelf dat
hij denkt als een architect.
Zijn vader was schrijnwerker dus had Lequeu geen toegang tot de grote aristocratische
instellingen of de salons. Hij doorloopt een carrire in de Franse administratie. Hij was een zeer
goede tekenaar.
Lequeu was gefrusteerd en geobsedeerd (omwille van de miskenning van zijn genie).
We zien hier een heel andere situatie dan de grote figuren van de architectuur: Lequeu is een
marginale figuur. We kennen hem omdat hij in 1825 al zijn tekeningen deponeerde in de
Bibliothque Nationale en daarna van het toneel verdween.
Lequeu had kritiek op Ledoux die de hele tijd voor aristocratie werkt en snelsnel een traktaat
schrijft vol met tekeningen om zich te redden van de guillotine.
Lequeu was een voorstander van de klassieke orden en protesteerde tegen Ledoux en Boulle, hij
maakte ironisch bedoelde projecten naar werken van Boulle. Zijn belangrijkste wijze van
aanvallen bestond uit tekeningen bij gebrek aan literair talent.
Hij wou een terugkeer naar de absolute natuurlijkheid van het leven en stelt daarmee codes op
voor Libertijnse architectuur.
Belangrijk:
de ambiguteit in zijn talrijke zelfportretten: Lequeu voyer, femme, ...
plastische obsessie van een geesteszieke
doordringend narcissisme
constant bezig met namen en geuren
reinheidsideaal
de vele naamsveranderingen: op zijn eigen graftombe zette hij bijvoorbeeld JJ Dequeu
=> aristocratisering van zijn naam: ambities en frustraties!
Hij satiriseerde verschillende projecten en de vrijmetselarij
Transformaties van gezichten: sensatie!
Hij ontwikkelt een parallelle encyclopdie over zijn eigen kunnen: het tekenen. Hij past analyses
van machines toe op de mens.
Volgens hem was de consequentie van de rationele/wetenschappelijke methode uiteindelijk de
dood van de vorst.
Hij vertaalt de analytische aanpak van de kennis en past ze toe op wat ontbreekt in de
encyclopdie, bvb. het vrouwelijk geslachtsorgaan. Maar die studies waren slechts inleidingen op
de meer serieuzere toepassingen: architectuur. Zo schreef hij zelf een traktaat larchitecture
civile, maar dat werd nooit gedrukt of gepubliceerd.
In zijn architectuale projecten blijven seksuele connotaties voortwerken.
132 De schaduw van de Verlichting
Lequeu beeldt een gebouw altijd af als een gezicht: frontaal voorgesteld in aanzicht en/of
doorsnede.
Hij had ook commentaar op de architecture parlante, bvb. met zijn koeienstal. Lequeu maakte in
zijn architectuur vaak gebruik van niet-architecturale middelen, veel elementen uit het
biologische leven (bvb. kapsel/haardos op gebouw).
Le Rendez-vous de Bellevue:
Wel opgebouwd met de architecturale middelen, maar een assemblage van architecturale
elementen waarvan het geheel toch niet voor architectuur kan doorgaan. Zo heeft hij geen
rekening gehouden met de schaal van de elementen en de goede verhoudingen, en er is een
totale afwezigheid van symmetrie.
Architectuur is onderworpen aan diezelfde blik waar hij al de rest al aan had onderworpen.
Lequeu benaderde architecturale vormen als niet-architecturaal zijnde, het resultaat overschrijdt
alle regels van de architectuur.
Conclusie
Revanche van Leque, de wraak van de tekenaar: hij blaast alle regels van de architectuur op! Hij
ondermijnt de instituties en de debatten over architectuur, wat juist zorgt voor een bevrijding van
de architectuur. Hij heft alle regels van de architectuur op, totaal vrijkomen van alle normen!
De schaduw van de Verlichting 133
18 Durand en transformatie van
het archictuuronderwijs
18.1 Revolutionair Frankrijk 1790
1789: bestorming van de Bastille ( 14 Juli )
Val van het Ancien Rgime in Frankrijk, komst van een nieuwe tijd
= Democratische regering , nieuwe republikeins Frankrijk, rechten voor de burger.
De feodaliteit (koning en clerus aan de macht) verdwijnt en in de plaats komt er burgerlijk bestuur
Belangrijke moderne waarden verschijnen in alle velden van de samenleving:
Taal verandert, vous ( u ) wordt weggelaten
Iedereen is citoyen ( aristocratie afschaffen )
Nieuwe kalender: tellen vanaf het jaar 1
Geen dialecten, universele taal => gelijkheid en vrijheid
Unitair decimaal meetsystemen; wordt gerationaliseerd ( niet meer verbonden met
connotaties zoals duim, voet,...)
Ontwerpproces verandert radicaal in de architectuur enniet alleen meer opdracht van
aristocraten en de koning
Groeiend belang van de wetenschappen (veel nieuwe disciplines: geven aanleiding tot
ontstaan van nieuwe figuur: de ingenieur (veel flexibeler))
Veel nieuwe gebouwtypes moeten in korte periode gerealiseerd
Architectuur: wordt gezien als onderdeel van het bouwen van een nieuwe natie.
-> Vrijheid en gelijkheid
Feesten na de revolutie:
- Symbolische betekenis geven aan nieuwe natie
- 14 Juli 1790: Fte de la rvolution
17000 Dlgues wordt verzamelt om bestorming te vieren
Barometer van de politieke opinies
St-Genevive:
Na revolutie: wordt gedesacretiseerd en veranderd: crypte voor grote figuren (Voltaire,
rousseau)
Van kerk naar Pantheon (Quincy)
Eerste ontwerp geweigerd: doorsnede dmv piramide, wegnemen koepel
134 Durand en transformatie van het archictuuronderwijs
18.2 Durand
18.2.1 l'cole polytechnique
In 1795 wordt l'cole polytechnique opgericht: school voor ingenieurs. Ze werden ook opgeleid in
de klassieke architectuur maar niet de verhoudingen etc... Voor een ingenieur zijn de discussies
over de verhoudingen niet relevant, de ingenieur wil een systeem om er effecint mee te kunnen
werken.
Die efficintie is nodig want de nieuwe staat had veel nieuwe gebouwen en structuren nodg
(graanopslagplaatsen, gerechtshoven...) in een zeer korte periode.
De architectuur is een medium om de waarde van de samenleving in gebouwde vorm om te
zetten. De ingenieur is de agent van de burgerlijke, de sociale utiliteit.
Vandaar een brede vorming, ook architectuur.
18.2.2 Durand
Architectuuronderwijs fel veranderd. Durand was verantwoordelijk voor de opleiding aan l'cole
polytechnique.
Hij Had gestudeerd bij Leroi (?). Die had als eerste een catalogus van gebouwen naar typologie
opgesteld: heel nieuwe verhouding ten opzichte van geschiedenis (soort duidelijk schema). Uit
het naast elkaar stellen van n type en de evolutie ervan, kan je gemakkelijk dingen besluiten.
Durand deed mee aan de tweede Grand Prix de Rome, reisde rond in Itali.
Hij bereidde rond 1790 een publicatie voor, maar nooit uitgevoerd. Genspireerd door onder
andere Boulle en Piranesi maakte hij allemaal kleine schetsen
=> In die schetsen hele referentiekader te zien
Recueil et Parallle
Zijn grootste impact was aan l'cole polytechnique, waar hij les gaf.
Publiceert Recueil et Parallle des difices en tout genre, anciens et modernes (1800)
Verzameling en vergelijking van alle mogelijke gebouwen, zowel antiek als modern.
Gebaseerd op het werk van Leroi.
Visuele vergelijking van typologin is mogelijk, hele geschiedenis door elkaar
geschoven. In andere platen wordt er varnauwd tot kortere periodes.
Wat Durand eigenlijk doet is op geavanceerde polytechnische schaal ingenieurs
opleiden. Die moesten een rudimentaire kennis van de architectuurgeschiedenis
hebben om het efficint te kunnen toepassen.
Durand zoekt naar een ontwerpproces om de klassieke architectuur efficint in te zetten.
Vitruvius wordt aan de kant geschoven. Hij beseft dat niet de klassieke architectuur met al zijn
ordes en regels de essentie is maar wel het ontwerpproces.
Dit gebeurt parallel met de nieuwe eisen van het beroep architect en ingenieur.
Durand heeft het over twee doelstellingen: efficintie en nuttigheid, in tegenstelling tot de
wereld van de technische traktaten zoals bvb. Rondelet met zijn 'Trait thorique et pratique de
l'art de btir '.
Pratique:praktisch, zoals in de klassieke oudheid
L'art de btir: de kunst van het bouwen, architectuur
Volgens Durand is de architectuur een structureel probleem, wetenschappelijk en praktisch.
Durand en transformatie van het archictuuronderwijs 135
Precis des lecons
Publiceert ook Precis des lecons d'architecture donnes l'ecole polythechnique
Hij opent met te zeggen dat architectuur de samenleving dient, een openbaar nut heeft, dat
architectuur gericht is op geschiktheid en economie.
Methode uitgewerkt waarbinnen zijn studenten moeten werken: combineren van mogelijke
topologische elementen, zowat automatisch en erg efficint kan men zo een plan ontwikkelen.
Het is een catalogus van oplossingen. Durand haalt de architectuur uit elkaar in al zijn elementen
en stelt een analytische methode voor waarbij studenten die elementen vlot kunnen toepassen.
=> Handboek waarbij je dus snel grote gebouwen kan realiseren (zoals justitiepaleizen..)
Zijn leerlingen worden geen toparchitecten maar maken wel goede dingen die echter niet blijven
hangen als je er voorbijloopt. Durand leidt geen genin of poten op maar produceert efficinte,
hoog-opgeleide arbeiders. Maar dankzij de catalogus is er toch wa nuance.
Zijn ideen zijn ook toepasbaar op grotere schaal (zoals bvb. de straat).
In de architectuur gebeurt wat een eeuw eerder in de wetenschap al gebeurd (de mens analytisch
afbeelden: enkel bloedvaten, enkel als spiersysteem...)
Wel grote invloed! Op onderwijsinstellingen in Europa en later in Amerika
De courante producties voor de Staat zijn niet speciaal maar zeker ook niet slecht (bvb. l'Esquirol;
een hospitaal). En vooral, ze worden in geen tijd gerealiseerd.
Durand leert zijn studenten ook om hun architectuur aan te passen aan de plaatselijke
gewoontes.
18.2.3 Besluit
Leroi: wetenschappelijke aanpak van de geschiedenis, het verleden kan in en voor de samenleving
ingezet worden.
Durand: geeft de architectuur nieuwe taken. De doelstelling van architectuur valt samen met het
nut van het gebouw. De architectuur wordt ontdaan van zijn nutteloze ballast, wordt
omgeschakeld tot een efficint, snel inzetbaar en gemakkelijk aan te leren procec. Architectuur is
een wereldlijke organisatie.
= onderwijs voor bedienden en technici.
136 Durand en transformatie van het archictuuronderwijs
19 Het spektakel van de
moderniteit
19.1 De opkomst van het ijzer
Overgaan van handarbeid in kleine werkplaatsen naar mechanische productie in grootschalige
industrile productieketens, tijdens de industrile revolutie.
Begin industrile revolutie in Engeland: de eerste fabrieken aangedreven door stoom, ontstaan
samen met het kapitalisme
Hogere productie: meer winst => meer machines, grotere afzetmarkten en grotere
arbeidsconcentraties
Door de schaalvergroting groeien kleine provinciesteden uit tot grote industrile
centrums.
Enorm transportsysteem nodog (spoorlijnen, bruggen, wegen) om de arbeiders en de
producten te vervoereN
Transformatie naar industrie is dus verbonden met toenemende arbeiders en toenemend
transport hiervoor => nood om bruggen enzo te bouwen voor goed transport
Bruggen:
1799: eerste ijzeren brug in centrum Engeland
Op 20j is de kennis van de ingenieurs fel toegenomen: betere en grotere bruggen, bvb.: Telford
met zijn brug over de Thames: een brug met een overspanning van 180m maar niet gerealiseerd
omdat de mensen niet geloofden dat het kon blijven staan.
In 1830 zijn er 30 000 bruggen in Engeland, in 1850 zijn het er al 50 000
Viaduct de Garabit
* 1880: ontworpen door Gustave Eiffel
* Ongelooflijk licht
* Rechtstreekse verbinding tussen Parijs en Marseille
* Grote paraboolboog, scharniert boven de grootste
overspanning.
* Een systeem van pilonen (verticale elementen) die een
horizontaal systeem dragen.
*Geen steen
Het spektakel van de moderniteit 137
Forth Bridge
* 1882, door Sir Benjamin Baker
* In Edinburgh, Schotland, over de monding van de Forth
* 1600m overspanning
* Op artificile eilandjes wordt de brug ondersteund door
enorme piloonconstructies (90m hoog)
* De pilonen wordt deel van een balk, beide zijden houden
elkaar in evenwicht. Het is een soort horizontale
Eiffeltoren.
* Grote fascinatie door de hele bevolking (er zijn veel
foto's, waren nodig voor de sponsering)
Andere experimenten
* Brooklyn Bridge, New York: stenen pijlers, ertussen
kabels => hangbrug. Er zijn verschillende niveaus voor
metro, trein..
* Veel gebeurd ook over water: kanalen bouwen bij valleien, scheepsliften, bruggen voor schepen
=> ongebreideld geloof in de nieuwe technieken.
Invloed op de architectuur
Al die enorme structuren hebben grote invloed op de architect
1794: introductie ijzeren constructies in de architectuur
Vb. George IV, liet Royal Pavilion bouwen (door John Mash)
Gebruik van heel veel ijzer en invloed van kolonies: veel exotische elementen (palmbomen in
keuken)
Engeland had in die tijd veel kolonies, wat een invloed had op de architectuur, en kon zo ook aan
veel goedkope grondstoffen geraken.
Er ontstaat in midden 19
de
E een volledige ijzerindustrie in Amerika=
Volledige gebouwen uit gietijzer, hele wijken waar er heel veel gietijer gebruikt wordt.
138 Het spektakel van de moderniteit
Bibliotheek Sainte Genevive, Parijs, 1845
* Werd gebouwd om de rijke collectie onder te brengen van een klooster dat in 1789 opgeheven
was.
* Het was een publieke bibliotheek, een nieuwe instelling, die veel belang kreeg van de Saint-
Simoniens (?): een groep denkers, ingenieurs, dokters... die begaan waren met de onwikkeling
van de Franse samenleving. Elk moment in de Europese architectuurgeschiedenis wordt het
centrum van het hoogste culturele element (in de klassieke oudheid waren dat de thermen, in de
middeleeuwen de kathedraal). Op dat moment was de bibliotheek de hoogste belichaming van
het intellectuele
=> bibliotheek niet alleen utilitair maar ook erg symbolisch.
* Gebouwd door Labrouste vanaf 1842.
* Wanden met boeken, tafels in midden; overspannen door ijzeren constructie
maximaliseren van ruimte, minimaliseren scheidingswanden, veel ijzer
=> triomf van een nieuwe tijd, een nieuwe architectuur.
ook nieuwe technieken voor verlichting (gas), verwarming, verluchting...
nieuwe functie gaat samen met nieuwe constructiemiddel
indicatie materiaal wordt decoratie van gebouw
kan door de draagstructuur van het gebouw kijken
* Gevel: kent klassieke Griekse architectuur
* Namen van grote denkers in faade geschreven
* Inkomhal: klassieke benadering met uitgepuurde orde, met voorzichtige aankondiging van
nieuwe materiaal
* Erg licht
* Fantastische details
* radicaal nieuwe elemeten maar ook referenties aan antieke elementen (bvb. thermen).
19.2 Stations
Vanaf 1830: enorme toename spoorwegen dus ook nood aan stations: een nieuw gebouwtype, er
moesten er enorm veel van gebouwd worden.
Bij de eerste stations: aan de kant waar de treinen toekomen: de taal van de ingenieurs
de gevel: het werk van een architect.
* Bvb.: Euston Station, London, 1835
Dualiteit: enorm afdak (waar treinen toekomen) representatief neo-Grieks gebouw om
reiziger op te vangen
* In de 19de eeuw ontstaan een aantal neo-stijlen, onder andere neo-Grieks
* Saint Pancras Station, London, 1863
Schaalvergroting: enorme overspanning met ervoor neogotisch/victoriaans stationsgebouw
(met in het gebouw een hotel).
* Kings Cross station, London, 1852
Waarheid achter de moderne faade wordt getoond, de twee hallen worden duidelijk
getoond in de gevel.
* Gare de lest, Parijs, 1849
Gesofisticeerde integratie van de hal en neo-renaissance (bogen, groot rosas,)
Paleisachtige structuur die reizigers ontvangt.Een neo-renaissancistisch palazzo als gevel.
Ontworpen door Duquesney,.
* Er is een spanning tussen de moderniteit en de Victoriaanse stijl: hoe kan een treinhal in de
gevel weergegeven worden? Deze vier voorbeelden tonen de problematiek/discussie in die tijd: in
Euston en Saint Pancras is er in ieder geval niets van te zien, in King's cross en Gare de l'est zoekt
men naar een meer harmonische oplossing.
* Ander voorbeel: Antwerpen, Centraal Station
19.3 besluit
De nieuwe technieken en materialen dringen de samenleving binnen: immanente aanwezigheid
maar toch met een enorme impact.
Voor het bevoorraden van de bevolking (die langzaamaan gigantisch wordt) zijn er enorme hallen
nodig: enorm lichte structuren.
Vanaf 1870 niet alleen in de steden maar dringt het ook door in een cultuur waar het eigenlijk niet
hoort (bvb. de serres van Laken).
Bvb. Lift van Santa Justa door Raoul Mesnier (1900) in Lissabon
=> Voorbeelden van nieuwe mogelijkheden & technieken
Wereldtentoonstellingen: vanaf vroege 19de eeuw, eerst Europa dan ook Amerika: in enorme
hallen worden de nieuwe producten getoond
Crystal Palace, London, 1851
* Ontworpen door sir John Paxton, voor de eerste
wereldtentoonstelling
*Niet vernieuwend op technisch vlak, maar
organisatorisch!
* Opgericht in minder dan 9 maanden, volledig in ijzer
en glas: dankzij een soort van bandwerk,
gestandardiseerd proces, het hele gebouw is een
gigantische productielijn die met het gebouw meeloopt
=> radicale vernieuwing
* Nauwelijks verfraaiing van de structuur maar wel erg
licht en transparant.
Om de nieuwe producten aan de man te krijgen zijn er nieuwe gebouwen nodig: bouw van grote
warenhuizen in steden (bon march..)
In Parijs ontstaan passages: overdekte straten, consumptie moet comfortabel kunnen gebeuren -
> voorlopers van shoppingmalls
Jaren 1870-1880: twee gebouwen die de skuline van Parijs veranderen, die tonen wat er
veranderd, wat er gebeurd:
* de Sacr coeur, Parijs, 1900
Paul Abadie
Op de top van de Mont Martre.
Geloof als compensatie voor het ongebrijdeld consumptisme en
materialisme.
Eclecticistische, christelijke kerk, een mengvorm van historicerende
stijlen
=> verwijst naar het verleden, naar de idealen van het verleden
* De Eiffeltoren, Parijs, 1889
Gustave Eiffel
Was een belangrijk deel van de wereldtentoonstelliing
Gewijd aan en symbool van het vooruitgangsgeloof
Zonder gebruik van de klassieke taal, enkel de taal van de ingenieur
Galeries de machines (Duterre)
Inbrengen van systemen voor bruggen in gebouwen
Geen brede stevige basis meer, maar eeb 3-scharnierboog
Nieuwe machines van de nieuwe tijd tentoonstellen (op de
wereldtentoonstelliing)
Katholieke kerk doet inhaaloperatie:
Nieuwe materiaal in kerkenbouw: hoopt zo de arbeiders die ontkerstenen terug naar de
kerk te krijgen
Ijzer in kerkenbouw: vereenzelving van arbeiders met die kerk
1854: St
e
Eugne: klassiek referentiesysteem maar volledig uit ijzer
1890: Notre Dame du travail: kerk volledig in industrile constructiewijze
Noord-Frankrijk: kerk volledig uit ijzer
20 De ontwikkeling van de
moderne metropool
20.1 Stadsplanning
Stedenbouw: vanaf de moderniteit heeft de moderne stedenbouwer in feite niets meer te maken
met architectuur. Tot aan de renaissance was stedenbouw hetzelfde als architectuur.
Voorbeelden van ontwikkeling van vroege moderne steden:
1) Lissabon: in 1755 wordt door een zware aardbeving, brand en tsunami grote deel van de
stad verwoest. Eerste minister Pombal, een verlicht politicus met een burgerlijk
programma, leidt de reconstructie. Hij zorgt voor de opbouw van het hoofdplein van
Lissabon (handelsplaats = plazza del commerzo)
2) Parijs: in 1853 wordt veel gesloopt. Haussman realiseert enorme stelsels van brede
boulevards die dwars door de stad lope. Het zijn efficiente verbindingen voor de burgers.
Sommige buurten waren proletarisch en moeilijk te controleren daarom liet men de
boulevards erdoor lopen (zo werden snelle troepenverplaatsingen door die buurten
mogelijk). Ze liepen niet uit op belangrijke gebouwen waardoor aanvallen bemoeilijkt
werden. Ook duurde het bij brede boulevards veel langer om barricades over de hele
breedte aan te leggen. = het antwoord van Haussman, hij was politieprefect, op de groei
van de stad en op de episodes van instabiliteit en revoluties in Parijs. Parijs transformeert
op 15 jaar tijd tot een moderne stad, met infrastructuur voor de gegoede burgerij.
=> De moderne stedenbouwer in Lissabon is een eerste minister, een verlicht politicus en in Parijs
een politieprefect.
Barcelona: in 50 schrijft Cerda een traktaat dat het eerste is dat over moderne stedenbouw gaat.
Hij schrijft: stedenbouw, dat zijn operaties van kennis ten dienste van een organisatiesysteem. Hij
is idealist.
In Barcelona begint men zo op veel grotere schaal te werken. Een egalitair systeem, zoals een
grid, is ideaal. De andere systemen houden de speculatie teveel in de hand. Een egalitair systeem
laat toe dat de stad overal gelijk uitbreidt.
Het zorgt voor grote uitbreiding van de stad. Typische bouwblokken: vierkant met afgesneden
hoek. Hij denkt stad als systeem: herleidbaar tot het oneindige en overal inzetbaar.
Groei van de steden zorgt voor betere woningen voor de burgerij en fascinatie voor de schaal, de
nieuwe structuur, de nieuwe industrile complexen.
Parc des Buttes-Chaumont: In Parijs, was vroeger een steengroeve en werd nu ontwikkeld tot een
landschapspark (met nieuwe technieken): omkering natuur en de stad: vroeger omringde de
natuur de stad, nu omgekeerd (het park ligt in de stad).
Nieuwe plaatsen zijn gemaakt voor de massa niet van het individu, de mens ervaart het gevoel
zich te verliezen in de massa van de stad. Maar daartegenover het terugkomen tot schaal van
ontmoeting tussen individu (cafs,passages, ...)
De ontwikkeling van de moderne metropool 143
20.2 De wolkenkrabber
Nieuw gebouwtype: De wolkenkrabber (ontstaan in VS)
Essentie: het terrein maximaal bezetten en de grondoppervlakte zoveel mogelijk
vermenigvuldigen. Een vaste kern voor transport met errond zo groot mogelijke platforms.
Chicago
Bijzondere ontwikkeling want ook slachtoffer van een ramp (enorme brand in 1871), daarna
wereldtentoonstelling en opnieuw opbouwen.
Er wordt heel snel uitgebreid vanuit het centrum. Chicago wordt bedacht op territoriaal vlak.
Het transportsysteem organiseert de stad (bvb. elevated = metro in de lucht) met in het midden
een kern met een gigantisch zakencentrum en een aantal andere grote gebouwen.
Stad met grootste culturele ambities (drukt zich ook uit in architectuur)
=> Chicago: uitspreiding en wolkenkrabbers.
20.2.1 Burnham & Root
Daniel Burnham: 1846 1912
John Wellborn Root: 1850 1891
Monadnock Building, Chicago, 1890
* 1890: het begin van de Chicago School
* Bijna geen decoratie
* Massieve constructie
* ijzeren draagstructuur met dragende baksteenmuren
die naar boven toe verjongen.
* Ritme van de ramen, erg beheersd.
* Soort sokkel+bovenaan bekroning
* Ongelooflijke beheersing van de baksteen
* Het heeft enorme kracht
* Zware hoekconstructies voor steun
* Het zal een atypisch gebouw blijven
Daarna ijzeren constructies die de draagstructuren zullen vormen: skeletbouw.
Veel anders want een

ijzeren skelet waaraan de gevel opgehangen wordt.
Een hele traditie van het denken over vormentaal van de architectuur wordt door de ingenieurs op
zij gezet.
Reliance building, Chicago, 1895
* Door Burnham
* Stalen skelet waaraan panelen opgehangen worden.
* Bijna alleen glas, enorm open structuur, enkel de vloerplaten krijgen
decoratieve elementen
* Glazen vliesgevel.
144 De ontwikkeling van de moderne metropool
Flatiron building, New York, 1900
* Wordt een icoon
* Op een onmogelijk perceel, het is niet orthogonaal
* Gevel is geen resultaat meer van tectonische logica
* Men beweerde dat het zou instorten omdat het zo smal was, maar de
driehoekvorm geeft steun
* Stalen skeletstructuur met daaraan stenen platen
* Heeft een sokkel (eigenlijk meerdere), schacht en kroon (eigenlijk
meerdere).
Smaak van Manhattan (+allemaal wolkenkrabbers in stijlen) is veel traditioneler dan die van
Chicago
20.2.2 Sullivan
Louis Sullivan: 1856 1924
In Chicago: figuren zoals Sullivan
Neemt historische dimensie in zijn gebouwen op: aantal referenties naar Romaanse architectuur.
Maar zoekt niet naar historiserende referenties maar naar architectuur die over de geschiedenis
heengaat
Wainwright Building, St. Louis, 1890
* Vegetatieve decoratie, erg fijne detaillering.
* Enorme kroonlijst: volledig bezet met terracotta
* De sokkel is vrij horizontaal, de schakt heel verticaal
* Natuur bezet het hele gebouw: moet mediren tussen de enorme
schaal van het gebouw en de schaal van de individuele mens.
* Enorm raffinement, erg uitgepuurd, geen historicerende decoratie.
Carson, Pirie, Scott store, Chicago, 1900
* Warenhuis
* Droge bovenbouw
* Erg uitgewerkte decoratie in de sokkel.
20.2.3 Verdere ontwikkeling
Ondertussen wordt er heel veel gebouwd in de VS. Meestal is het veeleer decoreren van de huid
met als gevolg heel veel verschillende stijlen: neo-gotisch, medivaal, neo-barok...
Er is geen tektonische samenhang nodig. Erg krankzinnige maar fascinerende toestanden
ontstaan.
Zo ontwikkelt de wolkenkrabber zich in het begin van de 20ste eeuw.
Als in 1922 in Chicago een internationale wedstrijd voor de Chicago Tribune wordt uigeschreven, is
de clash tussen twee culturen duidelijk zichtbaar:
VS: wolkenkrabber die willekeurig bekleed kan worden
Europa: wou de essentie van de wolkenkrabber accepteren maar wou er ook zeker mee verder
werken
Een neo-gotisch ding wint (van de hand van Raymond Wood).
20.2.4 Summum
In de jaren 20 zal de wolkenkrabber enorm groeien. De decoratie blijft ingezet worden om de
enorme schaal (die steeds toeneemt) verteerbaar te maken;
Chrysler Building, New York, 1930
* William van Alen (1883 1954)
* Het is een publicitair gebouw
* Wolkenkrabber die zichzelf tooit met elementen van de auto-industrie
(dak reflecteert zoals dak van auto)
* Heel veel luxe (jaren van welvaart.
Op dat moment: economie in Amerika groeit.
=> De wolkenkrabber heeft maar n ambitie: de grootste zijn.
Empire state building, New York, 1930
* Lange tijd grootste wolkenkrabber
* Bijna alles van detaillering verdwijnt, enkel de grote telt. Het enige
decoratieve schema is de eigen naam.
De Amerikaanse steden worden op dat moment een nieuw Babylon. Er is maar n Europeaan,
maar n iemand die de essentie van de wolkenkrabber opmerkt: Le Corbusier:
De ware betekenis, de armoede is dat groeien het enigste is dat een wolkenkrabber kan doen.
=> Ils sont trop bas
146 De ontwikkeling van de moderne metropool
Begin van de jaren 30 worden complexen met meerdere torens ontwikkeld, zoals bvb. Rockefeller
center (Hood, 1940). De compositie en het afbouwen naar boven toe is de enige afwerking.
Onderaand worden enorme infrastructuren voorzien, weelderige lobbies. De lobbies worden het
alternatief van de stad, de stad wordt achtergelaten als vervuilde, gevaarlijke canyons. De lobbies
worden semi-publieke hallen.
Lever House, New York, 1950
* Ontworpen door Bunshaft. (Gordan Bunshaft: 1909-1990)
* Glasvliesgevel
* Bunshaft ontdoet het van alles en maakt het een soort van glazen doos
(eerste volledig in glas!)
* Het gebouw toont zich als een spiegelende monoliet.
Seagram Building, New York, 1957
* Door Mies Van der Rohe (Ludwig Mies van der Rohe: 1886
1969)
* Donker, behandeld glas (bronzige kleur)
* Volledig bekleedt met brons (oermateriaal)
* Zwijgend, monolitisch glazen blok
* Door precisie onimiteerbaar
* Bij Park Avenue (was toen duurste grond van de wereld)
* Het gebouw trekt zich terug van Park Avenue, Mies debouwd slechts
25% van zijn grond! Daar waar de prijs per m het hoogst is, daar laat hij
grond vrij. Dat was nog nooit gebeurd in de geschiedenis van de
wolkenkrabber. Het is een enorme gest van verspilling.
Besluit
Sindsdien verliest de wolkenkrabber zijn als rol als hoogste of meest gedecoreerde ebouw. Het
enige wat overblijft is platte spielerei. De architect wordt een nar in de handen van de corporaties.
Ondertussen speelt zich buiten de stad een enorme bezetting van het territorium af. Een
landschap met grote assen en met errond individuele woningen en supermarkten ontstaat.
21 Los Angeles en het Case Study
House Program
21.1 Los Angeles
21.1.1 Ontstaan:
1873: kleine stad, weinig speciaals.
30j later enorm gegroeid, een wegennet werd ontwikkeld over 30-50km
De bevolking groeit in een gebied waar er weinig water is: enorme infrastructuren (aquaducten)
om water aan te voer. Toen het ontwerp om water 400km ver te hale klaar was, kocht men de
grond voor geen geld op, en eenmaal het aquaduct er was, werd de grond voor veel meer geld
verkocht => enorme fortuinen/oplichtingen.
Er werd ook olie gevonden => iedereen die stukje grond had begon te graven en had een pomp in
hun tuintje.
=> Los Angelos werd een boomtown.
Tegen 1920 waren de grote spoorwegen al tot veel verder doorgebroken (80-90km).
1. Los Angelos had een goed spoorwegennet: investeerders kochten stukken grond op,
legden er een spoorlijn aan en verkochten dan de percelen: grote fortuinen (rond 1900).
2. De autobandenproducenten zorgden dat de spoorlijnen verdwenen waardoor iedereen
een auto moest kopen (rond 1920).
=> tegen 1940 gigantische snelwegen, enorm veel wegen.
Investeerders ontwikkelden het gebied tussen die wegen: ze kochten grond op en zetten er
infrastructuren in fuctie van de auto.
=> er wordt niet meer gewerkt in de hoogte maar men spreidt zich uit in alle richtingen.
Steeds meer nieuwe speculaties in LA
San Francisco Valley wordt getransorfmeerd van citrusvruchtenplantage naar grote vlakte met
laagbouw. En later worden ook de heuvels bezet door een dens verkavelingsnet.
25: ook ontwikkeling van filmindustrie (Goldwyn-mayer studios)
= veel acteurs maar ook architectuur wordt voortgebracht
Architectuur lijkt op decors (Aztekentempel, haciendas van Zorro), overal
vreemdsoortige gebouwen;
Enorme paleizen wordt gebouwd: operas
Westwood: veel groen, allerlei stijlen, boulevards
148 Los Angeles en het Case Study House Program
21.1.2 Europese architecten gaan naar Californi
Los Angelos groeit erg snel en veel Europeanen worden dan ook aangetrokken door de
mogelijkheden.
Schindler
* Geboren in Wenen, Rudolph Schindler, 1887 1953
* Gefascineerd door Wright: gaat zijn projecten superviseren
* 1922: Schindler bouwt zijn eigen woning:
Precies prefab betonnen gebouw, wat Japans van inspiratie (rijstpapieren deuren). Erg
gebricoleerde woning.
* 1925: Lovell Beach house: betonnen, gebricoleerde woning vlak bij het strand.
Albert Frey
* Geboren in Zuricht, 1903 1998
* Eerste architect die in de VS toekomt n met Le Corbusier heeft samengewerkt
* Nieuwe moderne architectuur!
* Vooral in Palm Springs gewerkt (eigenlijk woestijn), grote bijdrage voor moderne architectuur in
die omgeveing.
Richard Neutra
* 1892 1970
* 1929: Lovell Health house: met dit huis raakte de architectuur uit Los Angelos bekend in Europa.
* Invloeden van Le Corbusier: modernisme!
Vanaf de jaren 1890 ontwikkelt het modernisme zich simultaan in Europa en de VS maar er is toch
een verschil. In Amerika: in het modernisme ontbreekt het utopische, het dromen, de idealen.
Enkel de vorm wordt gehouden. Er wordt modieus omgegaan met de moderniteit, in grote villa-
projecten.
* Heel grote interieurs
* Hebben alles weg van filmsets
Los Angeles en het Case Study House Program 149
21.2 Case study houses
Na WOII verwachting dat de moderne architectuur nu het bouwen gaat beheersen. De ambitie, de
verwachting ontstaat dat moderne architectuur een antwoord kan bieden op het
woningvraagstuk.
John Entenza: had tijdschrift arts & architecture opgekocht en volledig vernieuwd om het
modernisme te verspreiden.
Lichte structuren: staat voor het ideaal van het Amerikaanse leven, gezet in prachtige
landschappen.
Iconen komen tot stand:
Kaufmann Desert House van Neutra (Palm Springs, 1946)
Typisch moderne woning, in glas en staal
gepubliceerd in l'Architecture d'Aujourd'hui.
21.2.1 Case Study houes
= Groots project om kleine moderne woningen massaal te zetten. Veel bekende architecten
ontwerpen en bouwen een modelwoning.
Entenza start en leidt het project.
Charles en Ray Eames
* Charles Eames: 1907-1978, Ray Eames: 1912-1988
* Entenza house (1949) (linker foto)
* Eames house (1949) (rechter foto)
Japanse sfeer, erg complex
Maakten buitenmeubilair (+verzamelen) ook speelgoed
Craig Ellwood
Feelgood-architecture in de jaren 50 en 60 in Californi
Elegante, simpele, minimale structuren (kan niet gebouwd wordt op plaatsen waar het veel
regent)
=>worden ook iconen van de Californische stijl
Modelwoning: minimale structuur, heel transparant, enige zware, vaste element in zijn werken is
de haard
(was erg populair, getrouwd met een filmster, eigen naam...).
Hunt House
Pierre Koenig
1925 2004
* Bailey House (1958)
Auto staat centraal: toegang van woning via carport
Ongelooflijke transparantie (buiten bad-en
slaapkamer)
En wand die het huis afscheidt van de straat, n
blok voor de kamer, de rest
* Case Study House 22 (Stahl House) (1960)
Meest iconische woning, van deze woning wordt een soort manifest gemaakt.
Grote overkragingen, panorama op Los Angelos
Voorkant is gesloten, voor de rest grote transparantie
Dramatische foto's, nachtelijke foto's: verlichting van de stad als behangpapier.
Van hieruit ontwikkelt zich een hele architectuur waarbij het gaat om experiment: een mix van
ingenieusiteit en science-fictio.
Soriano
* Koopt onmogelijk terrein, bouwt huisje en kabelbaantje ernaartoe
* Science-fictionfantasie en inventief
* Schulman fotografeert dit ook
Case Study Houses
De Case Study Houses zijn eigenlijk op heel klassieke manier gebouwd, met hout enz, maar doet
wel modern aan. Het gaat om presentatie. Op het vlak van beeldvorming zijn ze wel innovatief
maar de bouwwijze is erg klassiek.
(vergelijk met Buckminster Fller, die in 1946 al veel innovatievere constructies metnieuwe
materialen ontwierp.)
Het is erg traditioneel, ook qua mentaliteit (vrouwen die bloemschikken, aanbieden van een
drankje...), eg rustige familiale sfeer, erg traditioneel keurslijf.
Los Angeles en het Case Study House Program 151
21.2.2 Industrie
Gesofisticeerde technologin waren door de oorlog ontstaan. Een apparaat dat snel ontwikkeld
was en waar vooral Amerikaanse vrouwen tewerk werden gesteld.
Zo snel heel veel noodwoningen: prefab. Dit idee wordt verder ontwikkeld: Lustron House:
gemailleerd plaatstaal.
=> net zoals de auto wordt de woning een massproduct.
De utopie van een eigen woning met tuintje wordt gerealiseerd maar het is niet bepaald
vooruitstrevend (neo-koloniale stijl). =>enorme ontwikkeling.
Het ideaal van de Case Study Houses is gepasseerd door de Amerikaanse industrie, die zelf geen
idealen heeft. Het resultaat is een modale woning, die op industrile wijze en schaal opgeleverd
wordt (35 woningen per dag).
De woningen worden erg populair.
Van de idealen van de Europeanen, de dromen, blijft er amper iets over.
Een aantal kunstenaars zullen deze nieuwe wooncondities registreren en willen het latent,
verontrustend karakter tonen (zelfs eerder kunstenaars dan architecten).
Los Angelos wordt de scne van raciale conflicten, apartheid: rellen/riots.
=> de ideen verdwijnen in de jaren60.
Frank Gary (?) zal dat verschil registreren. Nauwelijks vijf jaar na het Case Study House van Koenig
zet hij een bunkerachtige woning.
=> Form follows fear
Ook ommuurde woningen, omheiningen...
=> Uitzichtloze situatie.
22 De machine age en hoe ermee
om te gaan
22.1 Modernisme
modernistische architectuur: rond 1900 beseft men dat de neo-stijlen tegengesteld is aan wat er
in de maatschappij gebeurt.
Verleden was voorbij, de historische stromingen vindt men irrelevant voor de huidige
ontwikkeling van de architectuur.
Nieuwe visie op geschiedenis
Cultus van het soevereine individu: vrije creatieve leven; Nietzsche: bermensch
Henri Bergson (Frans filosoof) : geloof dat er een creatieve drang in de mens bestaat om vanuit
get niets op te bouwen. Ongeremde zelfontplooiing.
Eclecticisme: laatste opflakkering van alle vorige stijlen
Impact van de industrie: producten dringen binnen in het dagelijkse leven van de burgers
Vb: auto, telefoon, daarna vliegtuigen (eerste vlucht in 1903)
Eerst gietijzer, dan smeedijzer, dan staal
Nieuwe bouwmaterialen & technologie
Architectuur imiteert de machines, maar vooral metaforisch, oppervlakkig, niet de ideen of het
concept.
=> Nieuwe architectuur: elementaire vormen imiteren.
Rond 1900 is de nieuwe technologie klaar voor een nieuwe architectuur (zie de rest van de
geschiedenis, daar was het omgekeerd).
Vers une architecture
* van Le Corbusier: een huis is " une machine habiter
* cover: geen architecturaal icoon, maar dek van een stoomschip
* ooit waren Griekse tempels het voorbeeld van bouwen, nu is de auto daar het equivalent van
* Engelse vertaling: ander prentje, zijn behoudsgezinder Towards aan new architecture.
Rationele & functionele architectuur: de modernisten
Imiteren de geometrische principes van de grote gebouwen van Parijs
Architectuur die mensen beter kon maken, de modernistische doctrini overtuigt de mensen dat
de architectuur de morele en sociale redding is.
In de 20
e
eeuw: er is een continu debat omdat er meerdere moderne architecturen waren (zeer
complex)
Tegengestelde richting: Mumford <-> Le Corbusier
De machine age en hoe ermee om te gaan 153
Eugne Viollet-le-Duc
Behoud & restauratie van grote kathedralen
Actieve restaurateur van middeleeuwse en gotische bouwwerken
Notre Dame de Paris
Transformeert runes van kastelen tot volwaardige kastelen
Hij blijft de principes van de gotiek verdedigen maar gebruikt nieuwe materialen en nieuwe
technieken. Architecten nemen de principes in plaats van de vormentaal over. Er ontstaat een
nieuw referentiekader, dat via goedkope en gellustreerde boeken verspreid kan worden.
Moderne architectuur wordt ook benvloed door een morele ambitie: de nieuwe architectuur zal
leiden tot een nieuwe, betere wereld.
Maar de effecten van de industrialisatie zijn niet altijd posief, bijvoorbeeld lelijke/slecht gemaakte
producten, arbeiders zijn moderene slaven...
=> Veel verschillende reacties.
Engeland
Pugin: Oplossing: terugtrekking, keren de nieuwe architectuur de rug toe. Er is geloof in neo-
gotiek & catholicisme.
Vb: houses of parliament: creren van nieuwe, goede samenleving
Ruskin: geen katholiek maar moralistisch medievalist, pleit voor behoud van kwaliteit van het
vroegere bouwen. Middeleeuwse gebouwen zijn het summum van de menselijke bouwkunst, het
menselijke vakmanshap.
William Morris: is een socialist, hij wil de wereld veranderen.Morris is anti-industrieel (wou
handwerk) en tegen het historicisme.
Zoeken naar nieuwe vormen, genspireerd door onder andere de botanica, (modernist) die met de
hand (oude samenleving) kunnen vervaardigd wordt. Kon de machine niet accepteren, kon niet
met de machine omgaan.
Geen van deze Britten zet de volgende logische stap: accepteer de machine, leer het ontwerp
kennen en grijp de macht erover om betere, nieuwe producten te maken.
In Duitsland lukt dit wel. Muthesius richt in 1907 de DWB, Deutsche Werkbund, op. Het doel is een
samenwerking tot stand te brengen tussen de industrie, de kunst en de handel. En zo produceert
in het begin van de 20ste eeuw de industrie dingen die qua kwaliteit en schoonheid evenwaardig
zijn als handgemaakte producten.
=> De architect dringt binnen in de wereld van de machine en beheerst het.
154 De machine age en hoe ermee om te gaan
22.2 Art Nouveau
Duitsland: die kunst in Industrie und Handel
Behrens gaat voor industrie werken, ontwerpt bvb. elektrische waterkoker
Maakt producten met een kwaliteit zoals vroegere handgemaakte producten
De ontdekkingen in de natuur, het onderzoek naar de natuur en nieuwe representatietechnieken
hebben een grote impact op de Art Nouveau.
Winkeltje in Parijs, Victor Horta had een ontwerp gemaakt maar werd nooit uitgevoerd
22.2.1 Victor Horta
1861-1947
lart nouveau!
Inspiratie van biomorfe vormen+industrile invloeden
Huizen vol met licht, nieuwe ruimtes, moderne materialen
Rond 1892: Victor Horta is de eerste Art Nouveau-architect.
Htel Tassel, Brussel, 1892
* Omverwerpen van de principes van de burgerlijke woonhuizen, van de
typische structuur van de een 19de eeuwse woning: deur in het midden,
laag en bescheiden. Ook zit er in de opeenvolging van de verdiepingen iets
raars:
*Ijzeren structuur zichtbaar
*Invloed van biomorfe vormen
* Zuilen zijn benvloed vanuit botanica, plooit zich open over het ijzer
* Binnen: zeer open, de architectuur plooit zich open in alle richtingen,
overal valt licht binnen
* Tonen van nieuwe structuur, draagstructuur in ijzer
* Radicaal
* Beschildering van wanden als een plant
* Werkt met ruimte ondanks smal perceel -> plaatsen van spiegels
* Niet alleen nieuwe vormen maar het is vooral ook een kwestie van de
ettiquette van het burgerlijk wonen achter te laten.
* Niet alleen nieuwe vormen maar ook nieuwe materialen.
Htel Max Hallet, Brussel, 1902
* Eenvoud van de faade
* Tuingevel: bijna plantstructuur, als eenknop, plooit zich
open; niet op een banale kitscherige manier. Een
industrieel ding zit op de meest representatieve plaats: in
de grote centrale hal.
Hotel Van Eetvelde, Brussel, 1895
* Van Eetvelde was een belangrijke administrateur in Belgisch
Congo.Hij was een erg liberale bourgeoisie, stond dicht bij de anarchie
en een aantal sociale stromingen. Hij stond open voor nieuwe
experimenten.
* Bescheiden deur, de gevel erg Amerikaans:: voor de gevel
elementen uit de industrie.
* Binnen: tonen van de ijzeren constructie
* Als je binnenkomt: schuine toegang: geen orthogonale maar
diagonale werking.
* Dan een halve trap op: n groot ontvangstsalon, op twee niveaus.
* En grote, ongelooflijk lichte ruimte (lichtpunt tussen twee
gebouwen).
* De ruimte plooit zich open in alle richtingen (bvb. glazen deuren naar andere ruimtes).
Horta vormt structuren om tot betekenisvolle, nieuwe architectuur (hij laat bijvoorbeeld de
klinknagelszien).
Kleuterschooltje, Brussel, 1895
* Geen perfecte symmetrie, historische stijlen worden opgegeven maar het vakmanschap wordt
behouden.
* Nieuwe vormentaal
* Luifel: Een hoge deur op de schaal van de gevel. De luifel is lager: intieme ruimte, bijna op
schaal van de kleuter. Steen tot zover het kan en dan neemt het ijzer het over (samengesteld uit
industrile elemeten/profielen).
* Lichte constructie met grote overspanning.
* Met elementen uit de industrie een structuur maken die eruit ziet als een bloem maar dat
motief is er niet opgeplakt.
*Erg slim, erg spontaan.
Maison du peuple, Brussel, 1895
* Zetel van de Belgische Werkliedenpartij.
* Monument van de nieuwe tijd & de nieuwe arbeider
* Opgericht in ijzer
* Details, biomorfe vorm
* Tonen van draagstructuren
* Opbouw als minerale structuur
* De gevel is indrukwekkend, monumentaal maar niet
bourgeois.
* Gietijzeren vorm plooit zich open, maar dat is nodig om de balk te dragen.
* Extreem raffinement.
Eigen woning, Brussel, 1898
* De draagstructuur is een radiator
* Wanden en plafond bekleed met gemailleerde baksteen: licht
maximaal weerkaatsen
* Gevel: industrile elementen voor het balkon: erg licht (en dus minder
structuur die het licht tegen houdt). Het balkon is opgehangen aan het
stenen balkon erboven.
* Centraal staan naast de stenen elementen de nieuwe elementen van de
moderniteit (bijvoorbeeld verlichtingssystemen).
Art nouveau gaat niet over een overdaad aan decoratie maar is daarentegen erg beheersd.
22.2.2 Hector Guimard
1867-1942
Rond 1900: opening Parijse metro
Toegangen ontwerpen voor metro
Invloed van de plantvormen
Plantvormen & stucwerk van de rococo: minder radicaal dan van.Horta: het gaat hier om
decoratie.
22.2.3 Henri Van de Velde
Begonnen als schilder
Reageert op een andere manier op context van zijn tijd
Sterk benvloed door Engelse architecten (bvb. Morris).
Creert stijl van de elegantie
Zijn droom: de lijn die continu doorloopt; continuteit in alles
Wil grootstad terug aangenaam maken
Ontwierp meubels, juwelen, bestek, inrichting van winkels
Bloemenwerf, Ukkel, 1895
* Eigen woning
* Van De Velde ontwerpt bijna alles zelf (zelfs het
bestek).
* Elegantie van de metropolitane wereld.
* Niet zo radicaal als Horta, alles is verenigd in een
elegante constructie.
Rond WOI zijn bij Van De Velde zijn iden in crisis.
Bibliotheek Universiteit Gent, Gent, 1933
* Na WOI
*Een van zijn laatste werken
* Tonen van moderniteit.
keuze type gebouw: toren
niet meer streven naar elegantie
*De hele toren is in zichtbeton, met klinkbekisting (eigenlijk iets dat
alleen voor industrile gebouwen gebruikt werd, hier nu in een
cultuurgebouw).
* Oorspronkelijk waren er ook rubberen vloeren gepland.
* Na lang de moderniteit verborgen te hebben, laat hij nu de lelijkheid
van de nieuwe materialen radicaal zien.
* Moderniteit is nieuwe vormen en nieuwe materialen en technieken. Die twee zaken zijn niet
meer los te koppelen.
* De wil om zich te omringen met de moderniteit maar ook de realiteit ervan accepteren.
= Horta
= Van De Veld (maar pas op het einde van zijn leven).
23 Het Wenen van Adolf Loos
23.1 Wiener Sezession
Aan het begin van de 20ste eeuw is Oostenrijk-Hongarije een enorm multi-etnisch rijk, met zo'n
vijftig miljoen inwoners.
Na 1860, liberalen aan de macht, transformatie van de stad
van hoogburgerlijke stadsstructuur: de Ringstrasse
Errond komen burgerlijke gebouwen (bvb. het parlement) en nieuwe woonprojecten, volgens
aan.R.-paleizen
Knooppunt van intellectuele & artistieke ontwikkeling: Freud, Mahler, Witgenstein, Klimt, ->
verzetten zich tegen gevestigde wet & culturele waarden
Reageren tegen de liberalen
1861: liberalen stellen commissie aan om te oordelen over schone kunsten-> conservatief
=> Klimt organiseert een groep om de commissie binnen te dringen, lukt niet!
1894: de Wiener Secession wodt opgericht: een vereniging van kunstenaars die protesteren tegen
de conservatieve opvattingen van de politieke macht. De nieuwe kunsten kwamen te weinig aan
bod.
=> grote breuken
23.1.1 Otto Wagner
1841-1918
Belangrijkste Architectuurprof in Wenen.
Voorstander van nieuwe materialen voor nieuwe stad
Vb.: Majolicahuis: hijwilt nieuwe ornamentele vormen ontwikkelen en nieuw materialen
(tegeltjes). Appartementsgebouw met florale motieven. Bekleding met tegels: regen kan de vuile
muren poetsen
Rationele structuur van het nieuwe materiaal. Ambitie om nieuwe materialen te verenigen met
publieke infrastructuur.
OPMERKING: Typisch eind 19de, begin 20ste eeuw: metrostations en andere publieke
infrastructuren krijgen veel aandacht
Postspaarbank, Wenen, 1902
Licht wordt binnengebracht, de machines worden getoond,
machinale vormentaal.
Wagner ontwerpt op alle mogelijke schalen.
Het Wenen van Adolf Loos 159
23.1.2 Josef Hoffmann
1870-1956
1903: Hij richt de Wiener Werkstatte op (een soort van atelier).
Moderne architectuur met sobere gevelvlakken
Sanatorium, Wenen, 1905
* Opdracht van Weense psychiaters
* Even modern op medisch vlak als op vlak van
vormgeving
* Enorme zorg voor detaillering.
* Hij ontwerpt (samen met de Wiener Werkstatte alles!
Gebouw, bekleding, lampen,
Palais Stoclet, Brussel, 1910
* Eenvoudig van vormen, het heeft niets te maken met
machine-esthetiek.
* Erg geraffineerd, veel details (bronzen randen aan de
gevels, bekleed met marmer...)
* Er werd zes jaar aan gewerkt door een hele ploeg
kunstenaars: willen het volledig vormgeven (vb. een
muurschildering van Klimt).
* Magnum Opus van de Wiener Werkstatte
* Interieur: uitdrukking van de ambitie van de groep om
alles vorm te geven zoals zij het willen
* Vormgeving van alle elementen: zo elegant en kwalitatief mogelijk
23.2 Adolf Loos
1870-1933
Loos = een duivel in een wijwatervat.
Rond 1900: nauwelijks belangrijk als architect maar wel erg arctief als criticus en polemist
Hij is een beetje een outsider:
Niet in Wenen gestudeerd ( technische school in Dresden)
Na zijn studies vertrekt naar de VS, hij werkt onder andere in Chicago en reist door
Amerika: hij komt in contact met de grote gebouwen van de Amerikaanse cultuur.
=> onder indruk van grote industrile structuren
Terug in Wenen is Loos actief in de modernistische groep rond de Wiener Secession. Hij is kritisch:
Hij vergelijkt wat zich in Wenen voordoet (appartementen gebouwd in de vorm van paleizen) met
stedenaanzichten gebouwd met hout en canvas (ergens in Rusland, om Katerina te doen geloven
dat het gebied niet verwaarsloosd was).
Loos had veel impact.
Karl Kraus
April 1899: Karl Krauss richt Die Fackel op
Kraus is voor de litteraire kritiek zoals wat Loos doet voor architectuur en design.
Hij is tegen het literaire estheticisme. Achter schoonheid van taal een leegte van inhoud
Verontwaardigd: verwarring tussen dingen die verschillende principile doelstellingen hebben: Er
is een verschil tussen kunst, architectuur en ontwerpen.
Adolf Loos en ik, hij letterlijk, ik figuurlijk, hebben niets anders gedaan dan aangetoond dat er
onderscheid is tussen een urne en een pispot. Hierdoor krijgt de cultuur pas speling. Andere
gebruiken een urne als pispot of een pispot als urne.
urne: ter nagedachtenis: is symbolisch dus decoreren.
WC: dat decoreren is ridicuul, de inhoud heeft niets te maken met symboliek.
Voor Loos moeten gebruiksvoorwerpen gewoon goede gebruiksvoorwerpen zijn. En kunst mag e
kan kunst zijn maar gebruiksvoorwerpen is iets anders dan kunst.
Loos schrijft veel artikels, verdedigt bijvoorbeeld de eenvoud van de Engelse gentleman, de
Amerikaanse arbeider...
Die Neue Freie Presse:
-> schrijft artikels: controversieel, grappig tegen Oostenrijkse cultuur; artikel over schoenen:
Weense Eng mode
April 1900: publiceert in ander dagblad: kritiek op art nouveau & Van de Velde
-> verhaal van man die alles heeft en ontbreekt toch iets. Kunst.?
1903: Das Andere
-> ter bevordering van de invoering van de Westerse cultuur
-> schrijft over van alles ivm stijl, sociaal gedrag; wil correcte, moderne wijze ervoor aanduiden
-> eenvoud van het oude gepleisterde huis burgerlijke smuk
Caf Museum, Wenen, 1899
* Inrichten van de gelijkvloersverdieping
* Verandert binnenin haast niets
Villa Karma (?), ?, 1904
* Rond een bestaande constructie zet hij een nieuwe constructie, in de
tussenruimte zet hij nieuwe dingen
* Loos haalt de kracht uit de materialen zelf: dat is de enige vorm van
decoratie (de patronen in het marmer, hout...)
* Dorische zuil.
American Bar, Wenen, 1907
* Confrontatie tussen midden-Europese architectuur van
toen (marmer bvb.) en nieuwe invloeden van Amerika
(Amerikaanse vlag als lichtbak).
* Houten panelen langs de muren, leren zetels, spiegels (om
ruimte veel groter gevoel te geven).
Das Looshouse, Wenen, 1909
* Goldman & Salatsch Building
* Opgericht tegenover de residentie van de keizer
* Wil statement voor de faade.
* Hij krijgt veel kritiek op de faade, Hij wordt verplicht
bloembakken aan te hangen. Loos had de verplichte
decoraties niet laten uitvoeren.
* Gevel leidt tot een groot debat: voor 2000 man verdedigt hij zijn gebouw in een lezing. Hij zegt
daarbij een aantal interessante dingen:
Weense huizen moeten er terug statig en serieus uitzien. Gedaan met grappenmakerij
in de architectuur
De schoonheid van het paleis zit hem in de eenvoudige aangrenzende bebouwing
Vroeger was er n die sprak en de rest zwijgt. Nu schreeuwt iedereen door elkaar.
Bouwaanvragen dienen om luxe te beperken, behalve voor enkele speciale gebouwen.
=> Geen stilistisch principe van eenvoud maar functioneel, logisch
Ornament und Verbrechen, 1908
* is heel bekend geworden
* = Ornament en misdaad
* Het is een aanval op het ornament. Hij zegt eigenlijk dat het ornament een enorme schade
brengt aan de mens. Ornament is verspilde moeite, verspilde tijd en verspild geld.
* Het is geen formeel betoog maar in essentie zegt hij dat ornamenten niet bijdragen tot de
functie. Bovendien zijn ornamenten modieus en kunnen dus uit de mode geraken, waarna het
vernieuwd moet worden.
In zijn tekst Architectur houdt Loos een pleidooi voor de eenvoud van de Oostenrijkse
architectuur en om dat om te zetten naar de nieuwe tijd.
Als Loos platte daken introduceert is dat niet om formele redenen maar om op elk niveau
terassen te creeren.
Bij Loos vertelt de buitenkant over de zakelijkheid, het is een neutraal ding (witgepleisterde
muren). Net zoals de mens leeft in de metropolitane wereld. Het interieur is helemaal anders: de
mens moet er zich goed voelen. Tapijten, zetels...: niet zo eenvoudig. Het lijkt radicaal anders dan
de witte muren. De interieuren zijn naar binnen gericht. De ramen zijn bijvoorbeeld niet bedoeld
om naar buiten tekijken maar om licht binnen te brengen. Ook is de hoogte van de plafonds bij
hem afhankelijk van de functie van de kamer.
Haus Steiner, Wenen, 1910
* Radicaliteit van vlakken
* Twee jaar later: experimenteert met terrasbouw; nu technisch mogelijk in Wenen
* Naakte, zakelijke gevels interieur: moet aangenaam zijn om in te leven, je thuis voelen
(tapijt)
Haus Moller, Wenen, 1926
* Ramen: geen zicht naar buiten, licht naar binnen brengen
* Raumplan: niveauverschillen
* Gebruik van spiegels
* Muziekkamer bezet met houten panelen
Villa Muller, Praag, 1930
* Erg belangrijk
* Witte kubus op een helling, een wat verborgen toegang.
* Buitenzijde: grootstedelijk schild, naar binnen toe gericht
* Binnen:
Ingang betegeld met glas, smal
Via een klein trapje dat wegdraait kom je boven in de grote ruimte
Kwaliteit door vorm en materialen in de ruimte
Het salon is dubbelhoog, de eetruimte heeft een lager plafong en kijkt uit over het salon
=> enorme transparantie, de architectuur is verschillend op elk niveau
* De ornamentering is het bekledingsmateriaal zelf
* Wat voor Loos belangrijk is, is dat elke activiteit een eigen plek heeft, in functie van de impact,
grootte, relevantie... (in tegenstelling tot burgerhuizen: alle ruimtes ongeveer gelijk).
Besluit
Loos had een grote impact op het ontstaan van de moderne architectuur, via teksten en
gebouwen.
Zijn werk is een meditatie over de limieten van de creativiteit. Ornament is volgens hem een
verloren vorm van creativiteit. Waarvoor gebruik ik mijn creativiteit? We moeten de schoonheid
vinden in de logica van hoe dingen in elkaar zitten.
De schoonheid van gebouwen: neutrale gevel, schoonheid van de materialen in het interieur, de
schoonheid van hoe de ruimtes in elkaar zitten...
23.3 Ludwig Wittgenstein
1889-1951
Hij gaat nog verder: Wat gezegd kan worden, moet helder gezegd worden. Wat niet gezegd kan
worden, daar moet over gezwegen worden.
Wittgenstein House, 1928
* Wittgenhuis ontwerpt een huis voor zijn zus
* Soort van naakte witte huid, maar klassieker. Een klassieker ritme, het verraad zijn schaal niet.
*Weinig ornament (een beetje relif in pilasters)
* Alles herleidt tot een minimum
* Witte vlakken, deurvlakken en zwarte vloeren
* Amper decoratie (wel in kleine dingen, bijvoorbeeld in de hoekradiator), enkele antieke
meubels.
* Een paleis in eenvoud.
De les, het idee is het besef dat je de mens meer kan bevrijden door hem dingen te ontnemen dan
hem onophoudelijke dingen te geven. Een staat die hoger is dan toegeven aan de impulsen van
de kapitalistische maatschappij. De mens wordt niet vrijer door hem te overladen met allerlei
dingen.
24 Ludwig Mies van de Rohe
24.1 Achtergrond in Duitsland
form follows function
Louis Sullivan
Basislijn voor functionalisme
vorm ontstaat uit mystieke afgod?
Hans Poelzig
architectuur bestaat exclusief uit krachtige emoties
Taut
Moderne architecten worden gedreven door de nieuwe iden van de filosofie, architectuur als
spiritueel medium.
Om Mies te begrijpen: twee stappen:
1) 1910-1920: Duits expressionisme
krachtige, utopische voorbeelden tonen.
Het kristal is d vorm van het expressionisme: is magisch, vebrergt niets, zeer modern
Vb. 1914 boek Glasarchitektur van Scheerbart (dichter, profeet van de architectuur?)
Vb. Bauhaus: opgericht in 1919, heeft kristallijne lichtvormen
Vb. Crystal palace van Paxton
24.1.1 Bruno Taut
1880-1938, Duitsland
Glaspaviljoen, Keulen, 1914
* tentoonstelling in Keulen
* gebouw volledig uit glas
* transparant en licht
Alpine Architectur, 1917
* tekeningen over kristallijnstructuren met commentaar
* architectuur die organisch lijkt door kristalvorm
* Hij ontwerpt ook blokjes van gekleurd glas voor kinderen om huisjes te bouwen.
Ludwig Mies van de Rohe 165
24.1.2 Hans Poelzig
Schauspielhaus 1912
* Complete transparantie
* Sterke vormen
* Sterk baksteenvolume
*Interieur is soort van gigantisch kristal
* Verborgen licht => mystiek
Lobbys
* project voor enorme feestzaal
* ontwerp voor jaarbeurs 28?
* voor industrie: chemische fabriek 12?
* watertoren: helemaal transparant 11
24.1.3 Max Berg
Jahrhunderthalle, Polen, 1912
* combinatie expressie en nieuwe mogelijkheden betonconstructie
* enorme zaal, maar veel licht en een ijle structuur
Chilehaus, Hamburg
* zeer expressieve vorm
* combinatie glas & baksteen
kerk van Barti (niet gebouwdd)
* stervormig grondplan
* beton & mystiek
Massieve, expressieve volumes in architectuur
24.2 Relatie tussen vormgeving en industrie
24.2.1 Herman Muthesius
Ideen van de Engelse arts ands crafts in Duitsland invoeren maar met modificaties: pleit voor
acceptatie van machine als legitiem werkinstrument
24.2.2 Deutsche Werkbund, 1907
Groep vooruitziende industrilen, kunstenaars, architecten. De beste vertegenwoordigers van de
industrie, kunst en handel samenbrengen om hogere kwaliteit van de industrile productie te
verwezenlijken.Ze accepteren de machine om objecten te produceren en ze gaan het industrieel
proces beheersen als een ontwerpproces.
24.2.3 Peter Behrens
De drie belangrijkste architecten van de 20ste eeuw (Gropius, Le Corbusier en Mies van de Rohe)
komen uit zijn studio.
AEG: enorm bedrijf waar Behrens ontwerpverantwoordelijke wordt: Behrens krijgt zeggenschap
over alles wat ze gebruiken en produceren.
Ontwerpt niet alleen voorwerpen, maar ook gebouwen voor AEG
AEG Turbinenfabrik, Berlijn, 1909
* enorme fabriekshal
* driescharnierboog
*Lijkt op een spoorwegstation, tentoonstellingshal.
=> Behrens transformeert een fabriekshal in een
nobel architecturaal monument: het is zowel
een fabriekshal/treinhal maar het heeft ook iets
van een tempel.
=> Een soort classicisme maar dan zonder
rechtstreekse verwijzingen.
Villa Mertens (?), 1909
* Neoschinkeliaanse villa waarin Behrens een aantal interventies doet (weinig bekend):
* Afsluiten van het terras: klassieke zuilen uit marmer: het klassieke wordt vertaald naar het
hedendaagse
* De trap naar de badkamer: kwaliteit!, witte vlakken (lijnen hebben een klassieke basis),
marmeren balustrade
24.3 Mies van de Rohe
1886-1969, Duitsland, VS
24.3.1 Prille begin
1886, Aken als Ludwig Mies
Vader is steenkapper
Wijzigt zijn naam: voegt naam van zijn moeder (Rohe) toe
Opleiding als metser in de vakschool
Verlaat Aken en trekt naar Berlijn op 19-jarige leeftijd
Werkt voor Behrens als meubelontwerper (?) van 1908 - 1911
Mies van der Rohe had geen architecturale opleiding, maar had onder paar goede architecten
gewerkt en een paar goede boeken gelezen.
1906, Potsdam
* Eerst architecturale opdracht
* Op het eerste zicht een vrij klassiek gebouw, maar langs de
tuinkant minder: het steunt op soort sokkel
* Behrens had eerder iets gelijkaardig gedaan, combinatie van een
sobere en een klassieke vorm
Haus perls, 1911
* Basisstructuur: klassiek
* Gebaseerd op Schinkel
1912: Opdracht van Hollandes mecenassen aan verschillende grote architecten voor een villa (met
maquette op de site op schaal 1:1).
Gropius zegt erover: We zijn op zoek naar iets helemaal anders.
Het wordt nooit gebouwd.
24.3.2 Vooroorlogse periode
Wat is er tussen 1919 en 1921 gebeurd:
De naoorlogse periode in Berlijn: ongelooflijk artistiek klimaat; opkomst van Dada, gaat naar
tentoonstelling en komt in contact met expressionisten en dadasten
Glas Hochhaus
Mies had in de oorlog tijd gehad om na te denken: komt met totaal anders
soort ontwerp af voor een Hochhaus: helemaal in glas
Hij benadert de wolkenkrabber als readymade
Hij herleidt het tot zijn essentie in tegenstelling tot de wolkenkrabbers in
Amerika
Mies aanvaardt wolkenkrabber als technische vorm, waar de architect
nieuwe artistieke antwoorden moet op bieden.
Hij vindt dat deze gebouwen om zeep geholpen worden door de decoratie
maar dat ze meer kunnen worden dan hun gewone techniciteit. Net zoals
andere Duitse architecten heeft Mies respect voor het technisch kunnen
maar kritiek op de decoratie.
Op dat moment is er in Duitsland veel ambitie om wolkenkrabbers te zetten maar er wordt weinig
gebouwd (door het moeilijke economische klimaat).
Men gaat op zoek naar een alternatief voor de valse monmentaliteit van de wolkenkrabbers.
Zijn Glas Hochhaus wordt in het tijdschrift Fruhlicht van Bruno Taut getoond: teken dat zijn
architectuur nauw aansluit bij die van Taut.
1
ste
dada-tentoonstelling: Bader(?) wijst Mies naar een beeld van de Flatironbuilding van Burnham
Ambitie: we moeten iets doen met de slanke vorm van de wolkenkrabbers in New York en de
dada-kunst van Duitsland: soort ingenieurkunst zonder allerlei vooroordelen over de vorm
(maar geen louter technische structuur volledig zonder decoraties).
Gevoed door de kunsttheoretici gaan architecten op zoek naar een abstrahering van de klassieke
monumentaliteit.
Eenvoudige geometrische vormen want die kunnen krachtige emotes opwekken.
Mies vervangt in de wolkenkrabber massa door glas en doet daarmee drie dingen:
Toont skelet: monumentaliseert het
Gebruikt de kristalfiguur (kristal was belangrijk in de Duitse Avant-Garde).
Het bouwterrein kan maximaal bezet worden.
Hochhaus wordt op cover van G getoond
Foto van hoofden: zit zeer dicht tegen de karakterisering van Mies zijn wolkenkrabbers = huid en
beenderen
Pure vorm is de natuurlijke vorm: profiel van mens en schedel (pure vorm en structuur)
OPMERKING: De media was belangrijk voor de carrire van Mies. Tot dan toe had hij drie
shinkeliaanse villas gebouwd (wordt niet hierdoor bekend). Er is een verschil tussen de bouwende
Mies en de mediatieke Mies.
1922
2
e
wolkenkrabber
Brohaus, 1923
3
e
wolkenkrabber
1923: betonnen villa
1924: Brick House: ruimtes gevormd op abstracte wijze (~Doesburg)
1922-24: niets van gebouwd!
1927-1929: bouwt een aantal dingen
Mies gaat de villa-typologie radicaal, fundamenteel herdenken. Deuren worden openingen: de
axialiteit verdwijnt. Alles wordt opeblazen, uit elkaar gehaald. (Met als gevolg dat de bourgeoisie
haar mondaine avonden anders zal moeten gaan organiseren.)
Weissenhof Siedlung, Stuttgart, 1927
Appartementsgebouw Weissenhof Siedlung
Na de oorlog is er een groot woningtekort, opdracht toegewezen aan avant-gardistische
architecten (dit is waar ze goed in waren).
-> Uitdenken van woningen voor grote groepen mensen
Op dat moment: progressieve Weimarrepubliek maar erg arm.
De tentoonstelling is bedoeld om de mogelijkheden van de techniek te tonen. Ze laten zien wat
de architectuur kan
* Mies maakt een appartementsgebouw met een minimum aan middelen, potenties van de
moderne bouwtechnologie tonen: maximum uit het minimum halen.
* Op technisch vlak is het niet spectaculair, interieur en ruimtelijkheid vindt hij belangrijk. Het
gaat om de ruimtelijke impressies die mogelijk gemaakt worden.
* Plaatst vlakken in de ruimte als inrichting (zie ook de kunst op dat moment)
* Dit was voor een tentoonstelling om de mensen te stimuleren om modern te bouwen
* Toont in tijdschrift hoe nieuwe ruimtes kunnen ontstaan door deze structuur
* Niet spectaculair op technisch vlak maar herinterpreteren in plaats van vernieuwen, hervormen
van de burgerlijke typologin.
Haus Esters en Haus Lange, Duitsland, 1930
* Ze werden lang beschouwd als mineurwerk van Mies, bekeken als werken die niet pasten binnen
de radicaliteit van andere Miesprojecten. Men vindt het te traditioneel.
Slechts enkele interieursfotos in tijdschriften waar meubels werden bijgezet en muren
weggehaald om het een modernere look te geven.
Men steekt het op clint maar die was eigenlijk een grote bouwheer die wist wat hij wou.
* Wel mooie baksteenstructuur, men zegt dat het tektonisch gezien de kracht van Mies van der
Rohe toont. In de kritiek wordt het geloofd voor de rationele baksteenarchitectuur.
De principes van een baksteenconstructie zijn: geen grote onderbrekingen, muren boven elkaar
plaatsn en ruimtes in verhouding met de structuur. Maar Mies breekt hier volledig mee:
bijvoorbeeld een boekenkast over bijna de volledig lengte van de muur: ogenschijnlijk een
dragende wand maar is volledig uitgehold. Het hele huis zit vol met balken (350 balke, 50ton staal,
212 pagina's berekeningen.
Werd gezien als logische baksteenconstructie maar is het dus niet
* Mies zoekt naar nieuwe ruimtelijke organisaties, maar de vorm sluit aan bij het hoog-burgerlijk,
vooruitstrevend gezin. Ruimtes schuiven uit elkaar, doorzichten worden mogelijk. Het is een fusie
van modernistische elementen in verband met ruimte met de uitgepuurde, classicistische vormen
van Schinkel. Geen klassiek interieur, een erg subtiel spel, heel veel doorzichten, kadreren van de
natuur... De trap is ook typisch Schinkel.
* Toont zijn techniek niet maar het sublieme resultaat
* Het is een complexe hybride, baksteen als camouflage voor een hele complexe structuur.
Villa Tugendhat, Tjechi, 1930
* Ligt op steile helling
* Beton en staalstructuur
* Raampartijen kunnen naar beneden geschoven wordt
*De structuur bestaat uit een aantal vaste wanden maar
de binnenruimte wordt georganiseerd door twee vlakken:
houten ronde wand en een vlakke onix wand
* Het is ook niet enkel functionalistisch (eerst gepland in
baksteen).
* Luxueuze versie van de principes van de Weissenhof
Siedlung.
* Heel veel doorzichten.
* Aan de tuinzijde: n groot open valk, de ramen verdwijnen in de muur eronder.
* In tegenstelling tot de rationalisering bij de andere architecten neemt Mies hier afstand tot de
techniek. Er is weinig techniek zichtbaar, enkel het sublieme, enkel het plezier die de techniek kan
bieden, wordt getoond.
Barcelonapavillioen, Barcelona, 1929
* Dit is het meest iconische werk van Mies van der Rohe.
* Duitse paviljoen op de wereldtentoonstellingin Barcelona in 1928-1929 (afgebroken in 1930)
* Gebouwd als representatie maar niet uitgedrukt in producten van het land maar waartoe
Duitsland toen in staat was om te bouwen: absoluut atypisch voor een pavillioen op een
wereldtentoonstelliing. Het gebouw stelt zichzelf tentoon, het is gewijd aan de radicalisering van
de ruimtelijke ervaring.
Het heeft wel een politieke en economische functie: de Weimarrepubliek wil geest geven aan
nieuwe tijd en wil doordringen op de Spaanse en Amerikaanse markt
* Het wordt een icoon van de modernistische beweging maar het is daarentegen wel erg atypisch
modernistisch:
Er worden vier soorten steen (waarvan twee marmer) en vier soorten glas gebruikt.
Is het een skeletstructuur of met dragende wanden? Het hele gebouw is een
dubbelzinnige constructie tussen de twee in.
De structuur is amper zichtbaar, quasi weg (kruisprofielen).
Zogezegd een perfecte modulering, logische zuiverheid van de tegels als basis van het
gebouw maar in realiteit past het grid zich aan de constructie aan (de tegels zijn
verschillend in grootte).
* Toch een erg canonisch gebouw
* Pure radicalisering van de ruimtelijke ervaring
* Bijna niemand had het gezien, het Barcelonapavillioen had een kort reel leven maar een erg
lang mediatiek leven.
* Er wordt wel een reconstructie gemaakt
* Het verschijnt in een boek van Hitchcock over de moderne beweging in Europa en op een
tentoonstelling in New York over architectuur in Europa sinds 1920: From modern movement to
the international style. (in het Museum of Modern Art).
=> Mies wordt bekend in de VS.
24.3.3 Mies Van der Rohe in de VS
Gevolg: veel uitnodigingen om naar Amerika te gaan maar hij accepteert die pas in 1937 als zijn
persoonlijke en professionele situatie onder het Nazi-regime onhoudbaar wordt.
Hij gaat in op uitnodiging van directeur Museum of Modern Art; bouwt vakantiewoning voor
Helen Rieser, gebaseerd op de Tugendhatvilla
Mies wordt geconfronteerd met prachtige Amerikaanse natuur.
Illinois Instute of Technology
* In 1938 wordt hij de directeur van het department of architecture van het IIT.
* Hij organiseert de hele campus: maakt structuur waarop hij alle blokken van de campus plaatst
* Grammaticale behandeling, zakelijk, zegt: ik werk aan architectuur als taal, je kan pas echt iets
mooi maken als je de taal volledig onder de knie hebt
* Het programma wordt deels door hem, deels door anderen ingevuld.
Farnsworth House, Illinois, 1950
* Gebouw wordt n met natuur
* Een beetje verhoogd
* De structuur is erg zichtbaar, hij neemt de meest assertieve Amerikaanse I-ligger
* In het midden een vaste kern voor de keuken en de badkamer.
* Een vloeren dakvlak, voor de rest alles in glas
* Mies laat de hoeken maximaal vrij
* Farnsworth voelde zich er niet goed in, zevoelde zich bekeken omdat alles in glas was.
* De natuur is het decor, bijna de wand, van het huis.
Mies van de Rohe zal zijn Glas Hochhaus in de VS via andere projecten realiseren: erg transparant
(ander glas dan nu), gezuurd en helder glas, open ruimtes, travertijn...
Seagram Building, New York, 1957
* Donker, behandeld glas (bronzige kleur)
* Volledig bekleedt met brons (oermateriaal)
* In het interieur veel travertijn en brons
* Zwijgend, monolitisch glazen blok
* Door precisie onimiteerbaar
* Bij Park Avenue (was toen duurste grond van de wereld)
* Het gebouw trekt zich terug van Park Avenue, Mies debouwd slechts
25% van zijn grond! Daar waar de prijs per m het hoogst is, daar laat hij
grond vrij. Dat was nog nooit gebeurd in de geschiedenis van de
wolkenkrabber. Het is een enorme gest van verspilling.
Toronto Dominion Centee, 1969, Toronto
*Tekenen zich duidelijk af van hun omgeving, compositie van twee
torens met een plat, laag gebouw.
* Erg verschillend met andere stedelijke ruimtes, veel rust, andere
kwaliteit.
* Interieur: opnieuw de kristalfiguur die terugkeert, glasstructuur.
De carrire van mies bestaat uit twee delen, met zijn immigratie naar de VS als scharnierpunt. In
de jaren 50 bechrijven de critici Mies' verblijf in de VS als peioratief. Hij kreeg veel kritiek, onder
andere van de postmodernisten.
Crown Hall, Illinois, 1955
* IIt campus: vakgroep architectuur
* Hele binnenruimte vrij
* Structuur wordt naar buiten gebracht
* 4 portieken dragen de structuur
* Trap zoals bij Farnsworth house
* Dit zou het einde zijn van Mies, men zegt dat dit het einde
is van de evolutie naar gezond verstand, zachtheid...
Neue Nationalgalerie, Berlijn?
* Laatste werk
* Open gooien (vroeger werk, bvb. de baksteenvilla's) monolitisch volume
* Toont het verlangen naar een architectuur die primitief en modern zou zijn. Zoals de evolutie
van solide en taktiele massa's (zoals de Egyptische piramides) naar de optische structuur van het
modernisme.
24.3.4 Conclusie
Wat er eigenlijk gebeurt bij Mies zijn torens (en dat in tegenstelling tot de andere wolkenkrabbers
in de VS) is een rationalisering, een vereenvoudiging tot n simpele, geometrische vorm. Maar
het zijn glazen torens, erg transparant.
=> massa an transparantie tegelijk
=> metafysisch potentieel.
Je moet steunen op de materile verworvenheden maar je moet komen tot de ruimtelijke
beslissingen die je genomen hebt.
Vat zijn werk in Amerika samen in drie woorden: Vergeistigung des technologisches (To
spiritualize the technological)
Spiritualeit van de technologie
-> ruimtelijke uitvoering van geestelijke beslissingen;
-> gebruikt wat de technologie hem aanbiedt op kritische kunstige manier
De tijd van de eerste technologische oorlog is voorbij, nu is het de tijd van geest.
Mies ziet mogelijkh om materialisme en idealisme samen te brengen; op kritische artistieke
manier voegt hij aan de I-liggerconstructie een idealisme toe.
Hij streeft naar geest, hij haalt het uit het isolement van de avant-gardisten en de expressionisten
en plaatst het in het hart van de Amerikaanse steden, temidden van het Amerikaanse groot-
kapitalisme.
Een paar boeken die hij gelezen heeft:
Meister Eckhart: Duitse Mysticus uit de 14de eeuw.
Thomas van Acquino
Augstino: Mies zal hem drie keer citeren: schoonheid is de straal van de waarheid.
Het project heeft te maken met metafysische en technologische ambities.
Zijn torens zijn donker, monolieten, zonder beeld, in tegenstelling tot het modernisme: cultuur
van beelden, modes...
1927: de ambitie van de architectuur is zichtbarmachen
licht werpen op de dingen, tonen
zichtbaar maken datgene wat onzichtbaar geworden is door er teveel beelden over te
leggen
Wil om de moderne technologie dezelfde waarde te geven als de klassieke architectuur.
Technologie vervangt niet de kunst, maar krijgt een metafysische betekenis. Van het I-profiel een
culturele steunpijler maken.
Kunst creren uit technologie; overstijgen van industrile materialiteit.
Het is veel meer dan de tektonische of technische elementen tonen. Bvb. de hoek van een IIT-
gebouw: Mies toont de staalstructuur in een hoek die hij binnen niet kan tonen. Eigenlijk is het
een bekleding. Hij toont wat erachter zit, de fundamenten.
Crown Hall en de Neue Statsgalerie: een enorm dak waaronder een glazen doos zit. Aanwezigheid
van een duidelijke strucuur.
Omarming van de Amerikaanse consumptie? Zachtheid?
Voor Mies van der Rohe zijn praktische dingen de onderbouw. Praktische zaken bepalen de basis
van de cultuur, de waarden bepalen de grootte van de cultuur. Materialisme en idealisme
convergeren tot architectuur, technologie en kunst leiden tot ware bouwkunst.
Hij ziet dit als een mogelijkheid maar ook als een gevaar.
Hij gelooft in het beschavinspotentieel maar ervaart de geestelijke degeneratie ervan.
Mies wil bolwerken ertegen opzetten. (?)
Mies blijft volhouden dat architectuur dient maar dat dat niet louter bereikt wordt door
functionele, economische, logische... elementen. Kunst is belangrijk. De technologie staat ten
dienste van de kunst. Mies zal de industrie overnemen en naar zijn hand zetten, de industrile
productie zo inzetten dat banale elementen groter worder dan.
25 Gloassarium
ABACUS
Stenen dekplaat van een kapiteel die het entablement ondersteunt
ADOBE
(Spaans-Arabisch) Bouwsteen van in de zon gedroogde, ongebakken klei.
ADYTON
Binnenruimte in een Griekse tempel waar alleen de priester toegang had.
176 Gloassarium
Cimaas
Fronton (of timpaan)
Geison
Kroonlijst
Fries
Architraaf
Abacus
Kapiteel
Zuil
Akroterion
Entablement
AEDICULA
Decoratieve omlijsting , bijv. voor een beeld, bestaande uit twee zuilen
of pilasters, een hoofdgestel en een fronton.
AKROTERION
Plint op de hoek en de top van een tympanon (= ~fronton), vaak voorzien van
een beeld of ornament; ook dit gehele ornament.
ALTERNEREND (ook: GEBONDEN) STELSEL
Afwisselend gebruik van pijlers en zuilen in de arcaden van het middenschip in Romaanse
kerk.
AMBULATORIUM OF DEAMBULATORIUM
Kooromgang: wandelgang om de apsis heen die de koorzijbeuken van een kerkgebouw met
elkaar verbindt, gang die toelaat om in een kathedraal om het koor heen te wandelen (en zo
naar de straalkapellen te gaan).
ANTE (IN ANTIS)
Versterkte muurbeindiging, gelijkend op een pilaster, meestal aan weerszijden van een
porticus geplaatst.
ANTEFIX
Opstaand ornament langs de dakrand dat de naden tussen de
dakpannen aan het oog onttrekt.
APSIDIOOL
Kleine apsis, vaak als uitbouw (apsis- of straalkapel) van een grotere apsis of kooromgang.
APSIS
Halfronde of veelhoekige uitbouw van een (kerk)gebouw, met name als beindiging van het
koor of van een kapel, die aan de binnenkant van een gebouw zichtbaar is als een inspringing
en aan de buitenkant als een uitstulping.
Gloassarium 177
ARCADE
reeks bogen op zuilen of pijlers, bv tussen middenschip en zijbeuken in een kerk
reeks bogen met daarachter gelegen overdekte galerij
ARCHITRAAF
het onderste element, rechtstreeks op de zuilen rustend,
van de drie elementen waaruit een entablement is
opgebouwd
lijstwerk van een deur- of vensterkozijn
ARCHITRAAFBOUW
Bouwwijze die is gebaseerd op het Griekse stelsel van zuilen en architraaf (waarbij de
krachten loodrecht naar beneden worden overgebracht) in tegenstelling tot de Romeinse
boogbouw.
ARCHIVOLT
Boogomlijsting, in de Romaanse en gotische bouwkunst? vaak meervoudig
uitgevoerd.
AXIALE PLATTEGROND
Langs een lengteas (longitudinaal, i.t.t. centraal) opgezette plattegrond.
ATRIUM
onoverdekte binnenhof van een Romeins huis
open voorhof van een vroegchristelijke kerk
B ASILICA
in de Romeinse arch. een grote zaal, omgeven door colonnades, voor bijeenkomsten
en rechtspraak
in de middeleeuwen en latere perioden een driebeukige kerk, waarvan het
middenschip met de lichtbeuk boven de daken van de zijbeuken uitsteekt
B ELVEDRE
Kleine uitkijktoren of dakpaviljoen.
178 Gloassarium
BLINDE ARCADE
Arcade die rust tegen een muur, die de openingen vult..
BOOGBOUW (of ARCADEBOUW)
Bouwwijze die gebaseerd is op boogoverspanningen (i.t.t. architraafbouw)
BRISE-SOLEIL
Vaste zonwering, vaak in beton. Gebruikt bij gevels met veel glas.
CAMPANILE
Italiaanse benaming voor een meestal vrijstaande klokkentoren (vb. toren van Pisa).
CASSETTEN
Verdiepte vierkante of veelhoekige panelen in plafonds, gewelven en boogwelfvlakken van
bogen.
CANNELURE
Schaduwgroeve in een zuil.
CELLA (of NAOS)
Voornaamste binnenruimte van een tempel, waar het beeld van de godheid stond.
CHEVET
Franse benaming voor het oosteinde van een kerk met apsis en ambulatorium.
CLERESTORIUM (of LICHTBEUK)
Bovenste vensterpartij in het middenschip of transept van een
kerkgebouw, boven de dakaanzet van de zijbeuken gelegen.
CLOISONN
Gedecoreerd met figuren waarvan de omtrekken door smalle metaalranden zijn aangegeven.
COLLEGIALE KERK
Kerk, bestuurd door een collegiaal kapittel, waarvan de leden (kanunniken) geen deel
uitmaken van het bestuur van een bisdom.
Gloassarium 179
COLONNET
In de Romaanse en gotische bouwkunst: smalle zuil of halfzuil. Hoog opgaande colonnetten
die bogen of ribben dragen worden schalken genoemd.
CONCHA
Gewelfschelp, door een halve koepel bekroonde apsis.
CORONA
Uitkragende rand van een kroonlijst die aan de onderkant een waterhol vormt.
CORTILE
Binnenhof van een Italiaans palazzo.
COTTAGE ORN
Kleine, rustieke villa, vaak met rieten dak, die voortkomt uit de 18
e
-
eeuwse pittoreske beweging.
DECORATED STYLE
Fase van de Engelse gotiek in de 13
e
en 14
e
eeuw, volgend op het Early
English, gekenmerkt door rijke ornamentatie.
DIPTEROS
Griekse tempel, geheel omringd door een dubbele colonnade of pteron.
DONJON
Verdedigbare woontoren van een burcht.
DRIEPAS, VIERPAS
In de gotische architectuur, waarbij een raam of boog verdeeld is in drie of vier lobben, als van
een klaverblad, die van elkaar gescheiden zijn door toten.
EARLY ENGLISH
Vroegste fase van de Engelse Gotiek (ca. 1175-1245).
ECHINUS
Rond of ovaal kussen onder de abacus van een Dorische kapiteel.
180 Gloassarium
EIERLIJST
Bol lijstwerk met decoratie van afwisselend eivormen en pijlpunten
E MPIRESTIJL
Eclectische vorm van Franse neoclassicisme ten tijde van
Napoleon I, gekenmerkt door Romeinse en Egyptische
ornamentiek.
ENTABLEMENT (of HOOFDGESTEL)
Bovenste gedeelte van een zuilenorde, bestaande uit architraaf, fries en kroonlijst.
ENTASIS
Lichte bolling van het profiel van een zuil.
EXEDRA
Apsis of grote nis, o.a. de plaats van de bisschopszetel.
FASCIAE
Geleding van een Ionische of Corinthische architraaf, bestaande uit twee of drie onversierde
horizontale banden.
FLAMBOYANT
Decoratieve laatgotische stijl, gekenmerkt door ojiefbogen en vloeiende lijnen.
FRIES
Middelste gedeelte van een entablement tussen de architraaf en de kroonlijst, soms
gedecoreerd met figurenrelif.
FRONTON
Bekroning van een gevel, ingang, of venster in de vorm van een driehoek of
boogsegment, of een variatie daarop.
Gloassarium 181
GARGOUILLE
Waterspuwer in de vorm van een demonische dierfiguur aan (Franse)
gotische kathedralen.
GEOMTRIC(AL) STYLE
Vroege fase van de Engelse decorated style, gekenmerkt door geometrisch maaswerk.
GEORGIAN STYLE
Engelse bouwstijl tijdens de regeerperiode van George I, II en
III, gekenmerkt door een sober palladiaans classicisme.
GETRAPT KOOR
Koor waarvan de aansluiting wordt geflankeerd door trapsgewijze geordende kapellen.
GEWELF
Gebogen metselwerkconstructie om een ruimte te overspannen.
G RAATGEWELF (= kruisgewelf)
Gewelf dat ontstaat uit twee tongewelven die elkaar loodrecht
doorsnijden.
GUTTAE
Kleine wigvormige uitsteeksels onder de mutules en trigliefen van een Dorisch hoofdgestel.
182 Gloassarium
HALFZUILEN
Niet vrijstaande, gedeeltelijk uit een wand naar voren komende zuilen.
HALL
Grote zaal, hoofdvertrek van het Engelse kasteel en het latere landhuis.
HALLENKERK
Gotisch kerktype, waarbij midden- en zijbeuk even hoog zijn.
HERME
Taps(=kegelvormig, conisch) toelopende kolom of pilaster die uitloopt in een kop of
buste
HEXASTYLE
Term waarmee een porticus met een front van zes zuilen wordt
aangeduid.
(KWART)HOL
Hol profiel van een lijst, dat (ongeveer) een kwart cirkel te zien geeft .
IMPOSTBLOK
Stenen blok op een kapiteel, met name bekend uit de Byzantijnse en Romaans architectuur,
dat de last van de erop rustende arcade draagt.
IN ANTIS
Term waarmee een porticus wordt aangeduid die in n lijn ligt met
de flankerende muurdelen (=anten).
KEPERMOTIEF
Ornamentaal zigzag- of visgraatpatroon.
KOLOSSALE ORDE
Zuilen- of pilasterorde die over meer dan n verdieping doorloopt.
Gloassarium 183
KOOR
Oosteinde van een kerk waar zich het hoofdaltaar bevindt, vaak ook de voorzetting van het
schip oostelijk van de kruising.
KOOROMGANG
Zie ambulatorium.
KRAAGSTEEN
Uit het muurwerk kragend element waarop andere bouwdelen rusten
(verwant aan de console).
KROONLIJST
Lijstwerk dat een entablement bekroont.
KRUINRIB (of NOKRIB)
Doorlopende langsrib in de nok van een ribgewelf.
KRUISGANG
Gang, vaak in de vorm van een arcade, die een kloosterhof omsluit.
KRUISING (of VIERING)
Plaats waar het transept en het schip elkaar kruisen.
K RUISRIBGEWELF
Gewelf met vierhoekige of vierkante plattegrond, waarvan de
gewelfkappen steunen op een stelsel van diagonale, dwars- en
langsribben. Deze gewelfvorm is de basis van de gotische bouwwijze.
LANCETSTIJL
Benaming van de vroege Gotiek in Engeland en Frankrijk, gekenmerkt
door het gebruik van lancetvensters.
LANCETVENSTER
Smal spitsboogvenster, veel gebruikt in de vroege gotiek.
184 Gloassarium
LIRNENGEWELF
Veeldelig ribgewelf gekenmerkt door lirnen, dwz decoratieve
tertiaire ribben die niet aan de sluitsteen of aan een van de dragers
ontspringen.
LITURGISCH OOSTEN
Plaats van het altaar die niet oost-west georinteerd is.
LOGGIA
Open galerij of veranda, vaak voorzien van een arcade.
LUCHTBOOG
Uitwendige stenen schoor in de vorm van een halve boog die de zijwaartse druk van een
gewelf afleidt naar een steunbeer. (zie bv Duomo van Milaan Dak).
LUNET
Steekkap, die ontstaat door de haakse doorsnijding van een tongewelf door een lager
tongewelf en wordt beindigd door een halfronde opening.
MAASWERK = TRACERING
Decoratief stenen vlechtwerk als verdeling van met name gotische vensters.
MAJOLICA
Type kleurig geglazuurd aardewerk.
M EGARON
Vierkant of rechthoekig vertrek met een portaal aan de voorzijde, een
centrale stookplaats en vier kolommen die het dak dragen. Van oorsprong
Myceens.
METOOP
Vierkant paneel tussen twee trigliefen als onderdeel van een Dorisch fries.
MINARET
Hoge, slanke toren met balkons, meestal bij een moskee.
Gloassarium 185
MIRADOR
Spaans type belvedre, vaak begroeid en voorzien van een sierlijke bekroning.
M ODILLON
Console gebruikt ter ondersteuning van een Corinthische of
composiete kroonlijst.
MOZARABISCHE STIJL
Menstijl van vroeg-romaanse en Moorse elementen, ontwikkeld door
Christenen in Spanje, 9
e
tot 11
e
eeuw.
MUDJAR
Spaanse christelijke architectuur in Moorse stijl, voornamelijk gebouwd door Moorse
architecten.
MUURPIJLERKERK
Regionaal gotisch kerktype met inwendige steunberen.
MUTULE
Vlakke stenen plaat aan de onderkant van een Dorische kroonlijst, n boven elke metoop en
triglief.
NARTHEX
Grote voorhal aan de westzijde van een kerk.
NEOCLASSICISME
Tweede fase van het classicisme, opgekomen in de 18
e
eeuw onder invloed van archeologische
studies van o.a. Piranesi en Winckelmann, waarin min streefde naar een strenge en
monumentale navolging van klassieke en renaissancevoorbeelden en daarmee tevens
reageerde op de overdrijvingen van de barok.
NYMFEUM
Kunstmatige grot of tuinpaviljoen, gewijd aan de nimfen.
186 Gloassarium
OCTOGOON
Achthoekig bouwlichaam, bv als centrale ruimte of als opbouw van een toren of koepel.
OCULUS
Ronde gewelfopening of rond venster.
OJIEF
Laatgotisch boogprofiel met in en uitzwenkende contour, S-vormig.
OPISTHODOMOS
Ruimte of open portaal aan de achterkant van een Griekse tempel, soms gebruikt als
schatkamer.
PALLADIANISME
Classicisme in de stijl van Palladio, dat vooral in Engeland veel invloed had.
PASTAS
Loggias op het zuiden van een Grieks huis.
PAVILJOEN
tuinhuis of kleine villa
vooruitspringend, meestal afzonderlijk overkapt onderdeel van een groot gebouw,
geplaatst in de hoeken of het midden van de gevel.
PENDENTIEF
Boldriehoek of holle gewelfzwik die de hoeken van een vierkante of
veelhoekige ruimte verbindt met een ronde koepel.
P ERIPTEROS
Benaming voor een (Griekse) tempel die wordt omsloten door een enkele
colonnade (pteron).
Gloassarium 187
PERISTYLE
Colonnade die een binnenhof of tempel ontsluit.
PERPENDICULAR STYLE
Richting in de Engelse gotiek vanaf de 14
e
eeuw, gekenmerkt door
een decoratief traliewerk van verticale traceringen, in latere fases
vaak in combinatie met waaiergewelven.
PIANO NOBILE
Voornaamste verdieping van een gebouw, hoger dan de overige verdiepingen en rustend op
een kelder- of benedenverdieping.
PITTORESKE STIJL
(=movement) Van origine Engelse stroming, met name in de architectuur van landhuizen,
waarin de (romantische) aanblik van gebouwen en hun plaatsing in het landschap veel
aandacht kregen.
PIJLER
Zware gemetselde kolom met een vierkante, rechthoekige of ronde doorsnede.
PILASTER
Licht uit de wand naar voren komende decoratieve kolom, in de vorm van een
vlakke zuil. (zie ook halfzuil)
PILIER CANTONN
Een pijler waarop colonnetten bevestigd zijn vanaf de grond tot aan het gewelf.
PILOTIS
Kolommen of pijlers die het gebouw dragen zodat dit los komt van de grond. (zie Villa Savoye
le Corbusier).
PLASTICITEIT
Ruimtelijk effect van een bouw- of beeldhouwwerk.
PLATERESCO
(Sp. Platero = edelsmid) met ornamenten overladen renaissancestijl in het 16
e
-eeuwse Spanje.
188 Gloassarium
POLYCHROOM
Veelkleurig.
PORTAAL
Voorname ingangspartij of voorhal van een gebouw, met name van een kerk.
PORTE-COCHRE
Koetspoort
PORTICUS
Zuilenfront: door zuilen ondersteunde uitbouw van een tempel of
ander gebouw, meestal bekroond met een tympanon.
PRESBYTERIUM
Priesterkoor, in een kleine kerk het gehele koor.
PRODIGY HOUSE
Benaming voor een extravagant eind 16
e
-eeuws Engels landhuistype.
PRONAOS
Voorhal van een tempel, direct achter de porticus gelegen.
PROPYLON
Klassiek vrijstaand poortgebouw (dikwijls als toegang tot een heiligdom,
op foto tot de Akropolis).
PROSTYLE
Een enkele colonnade aan de voorzijde.
PTERON
Buitenste colonnade, met name rondom een tempel.
PUTTO
Geschilderd of gebeeldhouwd naakt engeltje of jongetje.
Gloassarium 189
P YLOON
zware poorttoren bij een Egyptische tempel
toren of mast van een hangbrug
vrijstaande decoratieve post, bijvoorbeeld bij een poort of brug
QUADRANGLE
Vierkante binnenhof met de gebouwen daaromheen, met name van
Engelse colleges.
QUADRATURA
Illusionistische architectuurschildering.
QUADRIGA (of VIERSPAN)
Beeldengroep van een wagen getrokken door vier paarden.
QUATTROCENTO, CINQUECENTO
= 15
e
en 16
e
eeuw (Italiaans)
RAYONNANT
Late fase van de Franse hoge gotiek, gekenmerkt door verfijning van de
architecturale elementen en radiale traceringen van de vensters en
roosventers.
RGENCE STYLE
Vroege rococo stijl in Frankrijk (ca. 1710-1730) genoemd naar Philippe dOrlans.
REGENCY STYLE
Engelse neoclassicistische stijl tijdens het bewind van George IV (1811-1830).
RETABEL (of ALTAARSTUK)
Beschilderde of gebeeldhouwde achteropbouw van een altaar.
RETROCHOIR
Achterkoor: ruimte achter het priesterkoor in Engelse kathedralen.
190 Gloassarium
ROLWERK
16
e
eeuwse type decoratie in Frankrijk, de Nederlanden en Engeland, gekenmerkt door
onderling vervlochten stenen banden die enigszins op leren riemen lijken.
ROTONDE of ROTUNDA
Rond gebouw of bouwwerk, meestal overkoepeld.
RUNDBOGENSTIL
Door rondbogen gekenmerkte Duitse neo-romaanse stijl, die o.m. in de
Verenigde Staten werk overgenomen.
RUSTICA
Metselwerk (of stucwerk als imitatie van metselwerk) van grote steenblokken gescheiden
door diepe groeven.
SALA TERRENA
Gelijkvloers gelegen vertrek met toegang tot de tuin, vaak gedecoreerd met natuurmotieven
of ingericht als grot.
SALOMONSZUIL
Schroefsgewijs gewonden of getorste zuil.
SCAENA FRONS
Monumentale toneelachterwand in een Romeins theater.
SCHALK
Tegen muur of pijler geplaatste smalle halfzuil (colonnet) die zich voortzet in gewelfribben,
gordel- of scheibogen en archivolten, en deze mede ondersteunt.
SCHEIBOOG
Een van de bogen die in een kerk met middenschip en de zijbeuken van elkaar scheiden.
SCHIP
Hoofdbeuk van een kerk, gelegen ten westen van de kruising en
meestal geflankeerd door zijbeuken.
Gloassarium 191
SEDILIA
Uit steen gehouwen zitplaatsen voor de geestelijken tegen de zuidwand van het koor.
SERLIANA (of VENETIAANS VENSTER)
Travee-indeling waarbij een boogoverspanning geflankeerd wordt door
twee smallere architraafoverspanningen; door S.Serlio (16
e
eeuw)
ontleend aan hellenistische en Romeinse voorbeelden.
SGRAFFITO
In een pleisterlaag gekraste kleurige decoratie.
SHINGLE STYLE
Dakspaanstijl: Amerikaanse landhuis- en woonhuisstijl, gekenmerkt door het veelvuldig
gebruik van houten dakspannen (shingles), vaak ook tegen verticale wanden.
SOKKEL
Massieve onderbouw of voetstuk.
SOLARIUM
in de Romeinse en middeleeuwse bouwkunst een zonnig bovenvertrek
opkamer naast het verhoogde dais- of hoofdeinde van een Engelse hall
STEREOTOMIE
Deel van de stereometrie dat elkaar snijdende lichaamsdelen behandelt, in de bouwkunst met
name van belang voor de constructie van gewelven.
STILE FLOREALE
Italiaanse benaming voor Art Nouveau of Jugendstil.
STEUNBEER
Contrefort, massieve schoor- of schraagpijler die het muurwerk
versterkt en de zijwaartse druk van een gewelf naar beneden afleidt.
192 Gloassarium
STOA
Griekse overdekte zuilengalerij.
STRAALKAPEL
Een van de kapellen die in een krans rond de apsis van een kerkgebouw zijn gegroepeerd.
STYLOBAAT
Verhoogde vloer of stoep waarop een tempel of colonnade rust.
TAMBOER
Cilindervormige onderbouw van een koepel.
T ANDLIJST
Horizontale lijst van vierkante blokjes als onderdeel van een
Ionische kroonlijst.
TAS-DE-CHARGE
(Fr. kraagsteen) met name in de gotiek, constructie van een
bovenbouw (vaak een gewelf) op kraagstenen en overstekende
dekplaten van zuilen en pijlers.
TERRACE
In de Engelse woningbouw vanaf de 18
e
eeuw, een rij gelijkvormige huizen die als een
samenhangend geheel zijn ontworpen, soms gebogen (crescent) of cirkelvormig (circus).
THOLOS
Cirkelvormig gebouw, met name een ronde Griekse tempel
TIERCERON
Secundaire gewelfrib die vanaf een van de gewelfdragers naar de kruin
van een gewelf loopt.
Gloassarium 193
TIMPAAN
Boogveld boven een deuropening, met name in de Romaanse en
gotische bouwkunst.
TONGEWELF
Eenvoudig gewelf, meestal halfcirkelvormig in doorsnede.
TOOT (of NEUS)
Vooruitspringend gebeeldhouwd ornament aan de onderzijde van een boog, met namin
gotische architectuur.
TORUS
Bolle halfronde sierlijst, met name aan de voet van een Ionische zuil.
TRACERING
Zie maaswerk.
TRAVEE
Afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten in de lengterichting van het gebouw
(bijvoorbeeld zuilen), gebruikt als maat om de ruimte in te delen.
TRAVERTIJN
Type Italiaanse crmekleurige marmerachtige kalksteen, zeer geschikt om te polijsten.
TRIBUNE
apsis van een basilica
verdieping met open galerij boven de zijbeuk van een kerk
TRIFORIUM
Smalle, doorlopende en van een arcade voorziene gang in een
kerkgebouw, gelegen in het muurvlak tussen de scheibogen en de
lichtbeuk.
194 Gloassarium
TRIGLIEF
Met verticale groeven gedecoreerd blok tussen de metopen van het Dorisch fries.
TROMP
Gewelfdeel in de vorm van een halve holle kegel, diagonaal geplaatst in een binnenhoek van
een vierkante ruimte om de overgang naar een ronde of veelhoekige opbouw mogelijk te
maken.
TROMPE-LOEIL
Illusionistische schildering.
TYMPANON
Driehoekig gevelveld, omsloten door een kroonlijst, boven de porticus van een tempel (zie
ook fronton).
VEDUTA
Afbeelding van een stadspanorama, vooral populair in het 18
e
eeuwse
Veneti.
VIERDELING, ZESDELIG GEWELF
(kruisrib)gewelf waarvan elke travee bestaat uit vier, resp. zes gewelfkappen.
VOLUUT
Spiraalvormig ornament op de hoeken van een Ionisch of Corinthisch kapiteel.
WESTWERK (of WESTBOUW)
Westzijde van een Karolingische of Romaanse kerk, opgebouwd uit twee
verdiepingen, geflankeerd door torens en met een bovenzaal die naar het
schip toe open is.
WIMPERG (of WIMBERG)
Siergevel: spitse, vaak rijk gedecoreerde bekroning van een gotisch portaal
of venster
Gloassarium 195
26 Tijdslijn
en Stijl Architect Tijd Werk
ca.75B.C -
ca.25 B.C.
Romeinen Marcus (Pollio) Vitruvius -50 - De architectura
1245 - 1302 Renaissance Arnolfo di Cambio 1280 - Kathedraal Firenze (zonder koepel), Firenze
1377 - 1446 Renaissance Filippo Bruneleschi 1430 - Koepel Dome, Firenze
- Vondelingen tehuis, Firenze
- San Lorenzo, Firenze
- Pazzi-kapel, Firenze
- Sancto Spirito, Firenze
Ca.1400 -
1469
Renaissance Antonio Averlino (Filarete) 1450 - Hospedale Majore, Milaan
- Trattato d Architectura
1404 - 1472 Renaissance Leone Battista Alberti 1450 - San Francesco, Rimini
- Santa Maria Novella, Firenze
- San Sebastiano, Mantua
- Sant Andrea, Mantua
- Pallazo Rucellai, Firenze
- schrijn (Rucellai kapel), Firenze
- De Re Aedificatoria
- De pictura
1409 - 1464 Renaissance Bernardo Rossellino 1460 - Pienza: hoofd piazza
1420 - 1479 Renaissance Luciano Laurana 1460 - Pallazo da Montefeltro, Urbino
1444 - 1514 Renaissance Donato Bramante 1485 - Tempietto, Rome
- Santa Maria della Pace, Rome
- Cortile del Belvdre, Rome
- Santa Maria della Grazie, Milaan
- Ontwerp Sint-Pieters basiliek, Rome
1439 - 1502 Renaissance Francesco di Giorgio
Martini
1485 - Madonna del Calcinaio, Urbino
- Trattati dell'architettura civile e militare
- San Bernadino, Urbino
- Rocca di Sassocorvaro, Urbino
1443 - 1516 Renaissance Guiliano da Sangallo 1485 - Santa Maria delle Carceri, Prato
- Villa Medici, Poggio
1440 - 1504 Renaissance
Veneti
Mauro Codussi 1485 - Palazzo Loredan, Veneti
- San Michele all isola, Veneti
1452 - 1519 Renaissance -
Humanisme
Leonardo da Vinci 1500 - schilder, denker, uitvinder,
Veneti
Pietro Lombardo 1500 - Santa Maria dei Miracoli, Veneti
- Scuola di San Marco, Veneti
- Scuola grande San Giovanni di Evengelista,
Veneti
Veneti
Tullio Lombardo - Scuola grande San Giovanni di Evengelista,
Veneti
- San Salvador kerk, Veneti
1481 - 1536 Renaissance Baldassare Perruzi 1510 - Villa Farnesina, Rome
1483 - 1520 Manirisme Rafaello Sanzio (Rafal) 1520 - Stanze van het Vaticaan, Rome
- Villa Madama, Rome
196 Tijdslijn
1475 - 1554 Renaissance Sebastiano Serlio 1520 - Chteau de Ancy-le-Franc, Frankrijk
- Regole Generalid di Architectura
1485 - 1546 Renaissance Antonio da Sangallo
(de jongere)
1530 - Palazzo Farnese, Rome
1454 - 1534 Renaissance Benedikt Ried 1530 - St.-Nikolaus-Kirche, Thjechi
1475 - 1564 Humanisme Michelangeolo Buonarotti 1530 - Sixtijnse Kapel, Rome
- Gevel San Lorenzo, Firenze
- Sagrestia Nuova, Firenze
- Bibliotheca Laurenziana, Firenze
- Piazza del Campodoglio, Rome
- Palazzo Farnese, Rome
- Sint Pieters Basiliek, Rome
- Santa Maria degli Angeli, Rome
- Porta Pia, Rome
1492 - 1546 Renaissance Giulio Romano 1540 - Palazzo del T, Mantua
- Palazzo Ducalo, Urbino
Veneti
Jacopo Sansovino 1540 - Palazzo Corner della Ca Grande, Veneti
- Loggetta di Sansovino, Veneti
- Bibliotheek San Marco, Veneti
- Villa Garzoni, Toscane
Veneti
Ontwikkeling
Veneto
Andrea Palladio 1560 - Villa Pisani, Veneto
- Basilica Vincenza, Vincenza
- Villa Malcontenta, Veneto
- Villa Badoer, Veneto
- Villa Emo, Veneto
- Villa Barbaro, Veneto
- Palazzo Chiericati, Vincenza
- Villa Pojana, Veneto
- San Giogio Maggiore, Veneti
- Villa Rotonda, Veneto
- ontwerp Rialtobrug, Veneti
- Palazzo Porto, Vincenza
- Il Redentore, Veneti
- Teatro Olimpico, Vincenza
1520 - 1575 Renaissance Cornelis Flors 1560 - Stadhuis Antwerpen
- Veelderij nieuwe inventien van Antycksche
sepultueren
1507 - 1573 Barok Giacomo Barozzi
da Vignola
1560 - Villa Giulia, Rome
- Palazzo Farnese, Rome
- Il Ges, Rome
1510 - 1585 Renaissance Jacques Androuet du
Cerceau
1560 - Livre d'Architecture les plus excellents
bastiments de France
1514 - 1570 Renaissance Philibert Delorme 1560 - Chteau d'Anet, Frankrijk
- Nouvelles inventions pour bien bastir et
petits frais
- Le premier tome de l'Architecture
1510 - 1578 Barok Pierre Lescot 1560 - Cour Carr, Louvre, Parijs
1511 - 1574 Renaissance Giorgio Vasari 1570 - Corridor, Veneti
- Vite de' pi eccellenti: overzichtswerk
kunstgeschiedenis
1533 - 1602 Barok Giacomo della Porta 1580 - Faade il Ges, Rome
- Koepel Sint-Pietersbasiliek, Rome
Tijdslijn 197
1527 - 1606 Renaissance Hans Vredeman de Vries 1580 - Hortorum viridariorumque... formae (van
belang voor de tuinarchitectuur)
- vestigingsbouwinginieur
1530 - 1597 Renaissance Juan de Herrera 1580 - l'Escorial, Madrid
1536 - 1614 Renaissance Robert Smythson 1580 - Hardwick Hall, Derbyshire
1543 - 1607 Barok Domenico Fontana 1590 - restaureren van de Zuilen van Trajanus en
Marcus Aurelius, Rome
- Verplaatsen obelisken, Rome
1556 - 1629 Barok Carlo Maderno 1600 - Faade Santa Susanna, Rome
- Hoofdarchitect Sint Pieters Basiliek, Rome
1552 - 1616 Renaissance Vincenzo Scamozzi 1600 - Assistent Palladio
- L'Idea della Architettura Universale
- Teatro Olimpico (i.s.m. Palladio)
1573 - 1652 Renaissance Inigo Jones 1620 - Queens House, Londen
- Queens Chapel, Londen
- Whitehall Palace, Londen
- Saint Pauls Cathedral (old), Londen
1596 - 1657 Renaissance Jacob Van Campen 1630 - Mauritshuis, Den Haag
- Stadsschouwburg, Amsterdam
1598 - 1682 Renaissance Baldassare Longhena 1640 - Santa Maria della Salute, Veneti
1599 - 1667 Barok Franceso Borromini 1640 - San Carlo alle Quattro Fontana, Rome
- Sant'Ivo Della Sapienza, Rome
- Faade: San Filippo Neri, Rome
- San Giovanni in Laterano, Rome
1613 - 1700 Barok Andr Le Ntre 1660 - Tuin van Chteau de Vaux-le-Vicomte,
Frankrijk
- Tuin van Versailles, Versailles
1611 - 1691 Barok Carlo Rainaldi 1660 - faade: S. Andrea della Valle, Rome
1618 - 1686 Franois Blondel 1660 - Cours d'Architecture
1598 - 1666 Rococo Franois Mansart 1660 - Kasteel van Maisons-Lafitte, Frankrijk
- Maison Bourbon, Sainte Denis Chapel, Fr.
1598 - 1680 Barok Gianlorenzo Bernini 1660 - baldakijn Sint-Pieters basiliek, Rome
- Cornaro Kapel: Santa Maria della Vittoria,
Rome
- Piazza Navona, Rome
- Sint Pietersplein (collonade), Rome
- Sant Andrea al Quirinale, Rome
- Santa Maria dell Assunzione, Rome
- Scala Regia (verbinding pauselijke
vertrekken), Rome
- ontwerp Louvre, Parijs
- Extase Santa Theresa, Rome
1612 - 1670 Barok Louis Le Vau 1660 - Htel Lambert, Frankrijk
- Chteau de Vaux-le-Vicomte, Frankrijk
- Versailles: tuingevel, Versailles
1596 - 1669 Barok Pietro da Cortona 1660 - Sante Luca e Martina, Rome
- Santa Maria della Pace (gevel), Rome
Frankrijk
Claude Perrault 1670 - L Observatoire, Parijs
- Oostelijke colonnade Louvre, Parijs
1634 - 1714 Barok Carlo Fontana 1680 - Sant Marcello al Corso, Rome
198 Tijdslijn
Engeland
Christopher Wren 1680 - Sheldonian Theatre, Oxford
- Royal Observatory, Greenwich
- Saint Pauls Cathedral, Londen
- St Stephen Walbrook, Londen
- Royal hospital, Greenwich
1624 - 1683 Barok Guarino Guarini 1680 - Koepel: Cappella della Sacra Sidone, Turijn
- San Lorenzo, Turijn
1633 - 1707 Renaissance Sbastien le Prestre de
Vauban
1680 - Militaire bouwwerken, Frankrijk
1642 - 1709 Barok Andrea Pozzo 1690 - Dome Gsu, Rome
- Sant Ignazio, Rome
- Perspectiva pictorium et architectorum
1651 - 1722 ? Jean Louis de Cordemoy 1690 - Nouveau Trait de toute l'architecture
1646 - 1708 Vroeg Barok Jules Hardouin-Mansart 1690 - Afwerking Versailles, Versailles
- Place Vendme, Parijs
- Interieur: kapel Versailles, Versailles
- Dme des Invalides, Parijs
1676 - 1736 Barok Filippo Juvarra 1710 - Trappenhuis van Palazza Madamma, Turijn
- Basiliek van Superga, Turijn
1656 - 1723 Barok Johann Fisher von Erlach 1710 - Karlskirche, Wenen
- Keizerlijke bibliotheek Hofburg, Wenen
- Entwurff Einer Historischen Architectur
1664 - 1726 Rococo John Vanbrugh 1710 - Castle Howard, Engeland
- Blenheim Palace, Woodstock
1661 - 1736 Rococo Nicholas Hawksmoor 1710 - Blenheim Palace, Woodstock
- Castle Howard, Engeland
- Saint George in the East, Londen
- Saint George's church, Londen
1677- 1723 Symbolisme Johann Santini Aichel 1720 - Church of Saint Jan Nepomuck, Tjechi
1678 - 1743 Barok Balthasar Johann
Neumann
1730 - Vierzenheiligen, Duitsland
- Residentie Wrzburg, Wrzbrug
1685 - 1748 Classicisme William Kent 1730 - Holkham Hall, Engeland
- Berkeley Square, Londen
1700 - 1773 Barok naar neo-
classicisme
Luigi Vanvitelli 1750 - facade: Palazzo Poli, Rome
1698 - 1782 Neo-classicisme Ange Jacques Gabriel 1760 - Place de la Concorde, Parijs
- Petit Trianon, Versailles
1690 - 1761 Modernisme Carlo Lodoli 1760 - Saggio sopra larchitettura
1713 - 1780 Neo-classicisme Jaques Germain Soufflot 1760 - Panthon (Ste. Genevive), Parijs
1713 - 1769 Structuralisme Marc-Antoine Laugier 1760 - Essai sur l Architecture
1720 - 1778 Neo-classicisme Giovann Battista Piranesi 1770 - Santa Maria del Priorato, Rome
- Piazza dei Cavalieri di Malta
- Della maginifizenza d arch Romani
- Carceri d invenzione
- Campo Marzio
- Vedute di Roma
- Antiquita Romano
1737 - 1818 Neo-classicisme Jacques Gondouin 1770 - School voor Chirurgie, Parijs
Tijdslijn 199
1736 - 1806 Neo-classicisme Claude Nicolas Ledoux 1780 - Htel d Uzs, Parijs
- Htel Guimard, Parijs
- Koninklijke Zoutziederijen van Arc-et-
Senans, Frankrijk
- Htel de Thlusson, Parijs
- ontwerp voor Chaux
- Barrire de la Villette
1728 - 1799 Neo-classicisme Etienne Louis Boulle 1780 - Htel Alexandre, Parijs
- Cenotaaf voor Newton
- la Bibliothque royale
- Basilique Mtropolo
1725 - 1798 Neo-classicisme Francesco Milizia 1780 - Memorie di architetti antichi e moderni
1741 - 1825 Neo-classicisme Georges Dance The
Younger
1780 - New Gate Prison, Londen
- Common Council Chamber, Guildhall,
Londen
1728 - 1792 Classicisme Robert Adam 1780 - Syon House, Londen
- Culzean Castle, Schotland
Ca.1748 - 1832 Neo-classicisme Jeremy Bentham 1790 - Panopticon
1743 - 1826 Neo-classicisme Thomas Jefferson 1790 - Monticello, Virginia
- Virginia State Capitol, Virginia
- University of Virginia, Virginia
1772 - 1800 Neo-classicisme Friedrich Gilly 1800 - ontwerp Frederick II monument
- Greek Revival mausoleum
1757 - 1826 Verlichting Jean Jacques Lequeu 1800 - Architecture Civile
1760 - 1834 Neo-classicisme Jean-Nicholas Louis
Durand
1800 - Prcis des leons d'architecture donnes
l'cole polytechnique
- Monuments de la Grece
- Le recueil et parallele
1753 - 1837 Neo-classicisme
Engeland
Sir John Soane 1800 - Bank of England, Londen
- The Dome (Sir John Soanes museum),
Londen
1757 - 1834 Modernisme Sir Thomas Telford 1800 - Shrewsbury Canal, Engeland
- Menai suspension bridge, Engeland
1764 - 1838 Napoleon Charles Percier 1820 - Chteau de Malmaison, Parijs
- Rue de Rivoli, Parijs
- Arc du Carrousel, Parijs
1752 - 1835 Modernisme John Nash 1820 - Royal Pavilion, Engeland
- Regent street en Park, Londen
- Buckingham Palace, Londen
1755 - 1849 Archeoloog Antoine-Chrysostome
Quatremre de Quincy
1830 - Dictionnaire historique de l'Architecture
1781 - 1841 Neo-classicisme Karl Friedrich Schinkel 1830 - Schauspielhaus, Berlijn
- Altes museum, Berlijn
- Schloss Charlotenhof, Potsdam
- Bauakademie, Berlijn
1781 - 1876 Modernisme Sir Robert Smirke 1830 - Faade British Museum, Londen
1792 - 1870 Modernisme Philip Hardwick 1840 - Euston Station, Londen
1812 - 1852 Neo Gotiek Augustus Welby
Northmore Pugin
1850 - Houses of parliament, Londen
1795 - 1860 Neo Gotiek Charles Barry 1850 - House Of Parliament, Londen
- Reform Club, Londen
200 Tijdslijn
1790 - 1849 Modernisme Franois-Alexandre
Duquesney
1850 - Gare de lEst, Parijs
1809 - 1891 Georges Eugne
Haussmann
1850 - Transformatie Parijs
1803 - 1879 Renaissance stijl Gottfried Semper 1850 - Semper Opera House , Dresden
- Die Vier elemente der Baukunst
1801 - 1876 Modernisme Henry Labrouste 1850 - Bibliothque Ste. Genevive, Parijs
1819 - 1900 Victoriaanse
Gotiek
John Ruskin 1850 - The seven Lamps of Architecture
- The Stones of Venice
1799 - 1883 Modernisme Lewis Cubitt 1850 - Kings Cross station, Londen
1803 - 1865 Modernisme Sir Joseph Paxton 1850 - Crystal Palace, Londen
1818 - 1895 Art - Nouveau Alphonse Balat 1870 - Koninklijke Serres, Laken
1825 - 1898 cole des
Beaux-Arts
Charles Garnier 1870 - Opera Parijs, Parijs
1814 - 1879 Neo Gotiek Eugne
Viollet-le-Duc.
1870 - restaureren Notre Dame, Parijs
- restaureren kasteel van Pierrefonds, Fr.
1815 - 1876 Ildefonso Cerd 1870 - Teora General de la Urbanizacin
- uitbreiding Barcelona
1817 - 1879 Neo-classicisme Joseph Poelaert 1870 - Justitiepaleis, Brussel
1832 - 1923 Modernisme Gustave Eiffel 1880 - Ponte Maria Pia, Porto
- Viaduct de Garabit, Frankrijk
- Eiffeltoren, Parijs
1873 - 1926 Modernisme Washington Roebling 1880 - Brooklyn Bridge, New York
1834 - 1896 Modernisme William Morris 1880 - Arts and Crafsbeweging
- ontwerper van Middeleeuws Meubilair en
behangpapier
- Utopisch denker
1833 - 1890 Urbanisme Camillio Sitte 1890 - l'Art de btir les villes
1845 - 1906 Modernisme Ferdinand Dutert 1890 - Palais de Machines, Parijs
1867 - 1908 Moderniteit Joseph Maria Olbrich 1890 - Secessionsgebouw, Wenen
1812 - 1884 Modernisme Paul Abadie 1890 - Sacr Cur, Parijs
1832 - 1907 Modernisme William Le Baron Jenney 1890 - The Home Insurance Building, Chicago
1852 - 1926 Art Nouveau Antoni Gaud 1900 - Casa Batll, Barcelona
- Casa Mil, Barcelona
- Sagrada Familia, Barcelona
- Park Gell, Barcelona
1886 - 1928 Art Nouveau Charles Rennie
Mackintosh
1900 - Glasgow School of Art, Schotland
- Hill House, Schotland
- ook meubelontwerper
1846 - 1912 Ontwikkeling
Metropool
Daniel Burnham 1900 - Monadnock Building, Chicago
- Reliance Building, Chicago
- Flat Iron Building, New York
Metropool
Dankmar Adler 1900 - Isaiah tempel, Chicago
- Partner Louis H. Sullivan
1867 - 1942 Art Nouveau Hector Guimard 1900 - Ingang Metro stations Parijs, Parijs
1861 - 1927 Duits
Expressionisme
Hermann Muthesius 1900 - Overbrengen van de Arts and
Craftsbeweging uit Engeland naar
Duitsland.
Tijdslijn 201
1870 - 1956 Moderniteit Josef Hoffmann 1900 - Sanatorium, Oostenrijk
- Palais Stoclet, Brussel
Metropool
Louis H. Sullivan 1900 - Wainwright Building, St. Louis
- Guaranty Building, New York
- Carson, Pirie, Scott and Company Building,
Chicago
1841 - 1918 Moderniteit Otto Wagner 1900 - Majolikahaus, Wenen
- Postspaarbaak, Wenen
- St. Leopoldskirche, Wenen
- Karlsplatz Station, Wenen
1856 - 1934 Art Nouveau Peter Hendrik Berlage 1900 - Gebouw voor de Nederlandse
Diamantbewerkersbond, Amsterdam
- Koopmansbeurs, Amsterdam
1848 - 1914 Modernisme Raoul Mesnier du Ponsard 1900 - Santa Justa-lift, Lissabon
1861 - 1947 Art Nouveau Victor Horta 1900 - Htel Tassel, Brussel
- Htel Solvay, Brussel
- Htel Van Eetvelde, Brussel
- Maison du Peuple, Brussel
- Kleuterschooltje, Brussel
- Htel Max Hallet, Brussel
1863 - 1957 Art Nouveau Henry van de Velde 1900
1910
1940
- Huis Bloemenwerf, Ukkel
- Werkbond theater, Keulen
- Boekentoren, Gent
1867 - 1959 Moderniteit Frank Lloyd Wright 1900
1930
1960
- Winslow House, Illinois
- Willits House, Illinois
- Robie House, Chicago
- Larkin Administration Building, New York
- Johnson Wax Headquarters, Wisconsin
- Fallingwater house, Pennsylvania
- Guggenheim Museum, New York
1870 - 1933 Tegenstander Art
Nouveau
Adolf Loos 1910 - Caf Museum, Wenen
- Villa Karma, Wenen
- American Bar, Wenen
- Looshaus, Wenen
- Haus Steiner, Wenen
- Villa Mller, Praag
- Ornament und Verbrechen
Metropool
Cass Gilbert 1910 - Woolworth Building, New York
1873 - 1950 Modernisme Eliel Saarinen 1910 - Helsinki Railway Station, Helsinki
- Mutual Reserve Association Building, Tallinn
1868 - 1940 Duits
Expressionisme
Peter Behrens 1910 - AEG-Turbinefabriek, Berlijn
1847 - 1909 Modernisme Charles Follen McKim 1911 - Pennsylvania Station ( met Mead & White),
New York
1853 - 1906 Modernisme Standford White 1911 - Pennsylvania Station ( met Mead &
McKim), New York
1846 - 1928 Modernisme William Rutherford Mead 1911 - Pennsylvania Station ( met McKim &
White), New York
1888 - 1916 Futurisme Antonio SantElia 1920 - Futurist Architecture
- La Citta Nuova
1874 - 1954 Modernisme Auguste Perret 1920 - Le Raincy Church, Parijs
202 Tijdslijn
1880 - 1983 Duits
Expressionisme
Bruno Taut 1920 - Glaspaviljoen, Keulen
- Alpine Architektur
1869 - 1944 Moderniteit Edwin Lutyens 1920 - Castle Drogo, Engeland
- Monument voor de vermisten van de
Somme, Thiepval
1890 - 1941 Bauhaus El Lissitzky 1920 Proun1 D. (schilderij) (Rusland)
1877 - 1949 Duits
Expressionisme
Fritz Hoger 1920 - Chilehaus, Hamburg
1888 - 1964 Internationale
stijl
Gerrit Rietveld 1920 - Schrderhuis, Utrecht
- Weissenhofsiedlung, Stuttgart
1869 - 1936 Duits
Expressionisme
Hans Poelzig 1920 - Grosses Schauspielhaus, Berlijn
1873 - 1932 Art Nouveau Henri Sauvage 1920 - Villa Majorelle, Nancy
- Flatgebouw, Parijs
1870 - 1945 Max Berg 1920 - Jarhunderthalle, Polen
1887 - 1953 Case Study
House Program
Rudolf Schindler 1920 - Schindler House, Californi
- Lovell Beach House, Californi
1883 - 1931 Bauhaus Theo van Doesburg 1920 - Drie voordrachten over de nieuwe beeldende
kunst
- Hotel Particulier maquette van Rietveld
- Maison Particulire
- Maison d'artiste
- Hall van een Universiteitsgebouw
- ontwierp ook meubels en realiseerde
enkele interieurs
1869 - 1948 Moderne
Architectuur
Tony Garnier 1920 - Une cit industrielle
1883 - 1969 Bauhaus Walter Gropius 1920 - Fagus Fabriek, Duitsland
- Bauhaus, Duitsland
1887 - 1953 Expressionisme Erich Mendelsohn 1930 - Einsteintoren, Berlijn
1904 - 1943 Italian modern
Mouvement
Giuseppe Terragni 1930 - Casa del Fascio, Itali
- Architect van Mussolini
1885 - 1940 Laat
Modernisme
Gunnar Asplund 1930 - Stadsbiblitheek, Stockholm
- Uitbreiding Gothenburg City Hall
1889 - 1954 Bauhaus Hannes Meyer 1930 - directeur Bauhaus na Walter Gropius
- Bundesschule des ADGB
1902 - 1959 Constructivisme Ivan Leonidov 1930 - Lenin Institute, Moskou
- Commisariat for Heavy Industry, Moskou
1890 - 1963 Manirisme Jacobus Johannes Pieter
Oud
1930 - Arbeiderswoningen, Rotterdam
1890 - 1955 Bauhaus Johannes Duiker 1930 - Nirwanaflat, Den Haag
- Cineac, Amsterdam
1872 - 1957 Modernisme Joze Plecnik 1930 - National and University Library, Ljubljana
1890 - 1974 Constructivisme Konstantin Melnikov 1930 - Rusakov Workers' Club, Moskou
Metropool
Raymond Hood 1930 - Rockefeller Center, New York
- Chicago Tribune Tower, Chicago
- American Radiator buidling, New York
House Program
Richard Neutra 1930 - Lovell Health House, Los Angelos
- Kaufmann House, Palm Springs
Tijdslijn 203
1886 - 1945 Bauhaus Robert Mallet-Stevens 1930 - Villa Noailles, Frankrijk
- Villa Cavrois, Frankrijk
1885 - 1953 Onrealistisch Vladimir Tatlin 1930 - Model, monument voor Communistisch
Congres
1884 - 1974 Bauhaus Willem Marinus Dudok 1930 - Raadshuis, Hilversum
- De bijenkorf, Rotterdam
Metropool
William van Alen 1930 - Chrysler Building, New York
1899 - 1951 Moderniteit Wittgenstein 1930 - Wittgenstein house, Wenen
1886 - 1969 Duits
Expressionisme
Ludwig Mies van der Rohe 1930
1950
1970
- Haus Riehl, Potsdam
- Glas Hochhaus
- Haus Lange, Duitsland
- Haus Esters, Duitsland
- Duits Paviljoen, Barcelona
- Villa Tugendhat, Tjechi
- Farnsworth House, Illinois
- IIT: Crown Hall, Illinois
- Seagram Building, New York
- Toronto Dominion Center, New York
- Neue Nationalgalerie, Berlijn
1887 - 1965 Le Corbusier 1930
1950
- Plan Voisin, Parijs
- Villa Savoye, Poissy
- Unt d Habitation, Marseille
- Notre-Dame-du-Haut, Ronchamp
- Vers une Architecture
1905 - 1981 ? Albert Speer 1940 - Nieuwe Kanselarij, Berlijn
- Hitler Proteg met hun Idealen
- Architect van het derde rijk
1898 - 1976 Modernisme Alvar Aalto 1940 - Stadsbibliotheek, Viipuri
- Villa Mairea, Finland
- Baker House, Massachusetts
- Fins Paviljoen, New York
1893 - 1972 Modernisme Hans Sharoun 1940 - Schminke house, Duitsland
- City Theatre, Wolfsburg
House Program
Albert Frey 1950 - Frey House I, Palm Springs
- Raymond Loewy House, Palm Springs
1907 - 1978
1912 - 1988
Case Study
House Program
Charles Eames
Ray Eames
1950 - Eames House, Los Angelos
House Program
Craig Ellwood 1950 - Hunt House, Californi
House Program
Eero Saarinen 1950 - Entenza House, Los Angelos
- John F. Kennedy Airport, TWA terminal, NY
1909 - 1990 Modernisme Gordon Bunshaft 1950 - Lever House, New York
1891 - 1979 Modernisme Pier Luigi Nervi 1950 - UNESCO headquarters, Parijs
1901 - 1974 Alternatief
Modernisme
Louis Kahn 1960 - Richards Medical Research Building,
University of Pennsylvenia
- National Assembly Building, Bangladesh
- Kimbell Art Museum, Texas
1902 - 1981 Laat
modernisme
Marcel Breuer 1960 - Whitney Museum of American Art, New
York
204 Tijdslijn
1923 - 2003
1928 - 1993
Art Brutte Peter Smithson
Alison Smithson
1960 - Ingenieurs afdeling: Universiteit van
Leicester
House Program
Pierre Koenig 1960 - Stahl House, Los Angelos
- Bailey house, Californi
1906 - 2005 Postmodernisme Philip Johnson 1985 - AT&T Building, New York
- Lipstick Building, New York
1928 - 1959 CIAM 1930-
1960
Congrs International d'Architecture
Moderne
Tijdslijn 205

Studentencursus Geschiedenis

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Studentencursus Geschiedenis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Studentencursus

[1] fronton (gevelveld) -

* Opeenvolging van verschillende baden en ruimtes:

You might also like