-1-

-2-

Hoofdstuk 1 Inleiding tot het dagboek van het jaar 1939
De gebeurtenissen die in de volgende bladzijden wor-
den beschreven speelden zich af aan de vooravond van
het grote werelddrama dat in de tweede helft van dat
jaar als een ramp over de mensheid kwam. Hadden wij
in die dagen ook maar enig besef van wat ons in de
naaste toekomst boven 't hoofd hing? Bepaald niet!
Weinigen van de grote massa geloofden toen in ernst
dat er op korte termijn een wereldoorlog zou losbar-
sten, dat er binnen een zeer kort tijdsbestek verschrik-
kelijke dingen zich zouden afspelen die in dit rustige
land sedert tientallen jaren onbestaanbaar hadden gele-
ken.
Wat wist de doorsnee Nederlander eigenlijk van poli-
tiek af? Ik geloof maar weinig. We hadden een patriar-
chale regering van meestal oude en bezadigde mannen
met snorren en puntbaarden die 't allemaal precies
wisten. Zij hadden het voor het zeggen en ze vertegen-
woordigden in hoofdzaak het meest rechtse denken in
dit land. Katholieke en christelijke regeringsverte-
genwoordigers deelden toen de lakens uit (mensen, ga
maar rustig slapen, want er is niets aan de hand...). De
oude S.D.A.P., alhoewel toen reeds met een behoorlij-
ke aanhang, bleef een minderheid in het landsbestuur.
De communisten vormden maar een kleine groep, hun
stemmen waren nauwelijks hoorbaar in politiek Den
Haag. Linkse vertegenwoordigers in de Kamer werden
vaak honend weggelachen wanneer zij met reële plan-
nen op tafel kwamen die verbetering beloofden te
brengen in de miserabele economische toestand waar
Nederland in die crisisjaren gebukt ging. Soci-
aal-democraten werden toen nog gebrandmerkt als
„rooie schreeuwers”, om van de communisten maar
niet eens te spreken. Deze laatsten vooral werden hele-
maal als „staatsgevaarlijk” beschouwd, als zijnde na-
volgers van het Sovjetregime in Rusland. Wie in die
tijd hun leerstellingen aanhing werd met uiterst argwa-
nende ogen bekeken en gedoodverfd als een gevaar
voor z'n omgeving. Wanneer een patroon of be-
drijfsleider op kantoor of fabriek in de gaten kreeg dat
er onder z'n personeel zo'n „rooie” was die onder z'n
collega's een „opruiende mening” verkondigde, kon hij
alle mogelijke voorwendsels verzinnen om zich van die
knaap te ontdoen. Toch waren het dezelfde rooie rak-
kers die, als enigen, bij voortduring een waarschuwend
geluid lieten horen over hetgeen daar in het zogenaam-
de „nieuwe Duitsland” aan de hand was. Zij schroom-
den niet om telkens weer met niet aflatende ijver in hun
vlugschriften en partijbladen melding te maken van de
gruwelen die zich afspeelden in de concentratiekampen
onder Hitler's Derde Rijk. Ze voorspelden ons daarbij
dat een dergelijk lot wel eens heel het oude Europa kon
treffen wanneer die man met het karakteristieke snorre-
tje rustig z'n gang kon blijven gaan. In zo'n politiek
-3-
„En er kwam duisternis over het ganse Land... ”
blaadje, genaamd „Vrijheid, Arbeid, Brood”, uitgege-
ven door de S.D.A.P., stond in die tijd een landkaartje
afgebeeld van Europa. Daarop waren een aantal lan-
den, westelijk van Duitsland, aangegeven in een gelijke
kleur als het Duitse Rijk zelf en die volgens Hitler's
rassentheorie ook tot het Germaanse rijk behoorden.
Dat kaartje was blijkbaar uit Duitse schoolboekjes
gehaald en werd gebruikt bij het onderwijs in aard-
rijkskunde teneinde de Duitse jeugd er alvast op voor te
bereiden en er tevens van te doordringen hoe groot het
Duitse „Duizendjarig Rijk” in feite wel was. Dat die-
zelfde Germaanse jeugd al binnen zulk een korte tijd
genoodzaakt zou worden de strijd aan te binden om dat
grootse plan tot werkelijkheid te maken, werd er niet
bij verteld!
Merkwaardig genoeg waren op dat landkaartje het
meest opvallend Nederland, mitsgaders België, Dene-
marken en Noorwegen in rood getint, met andere
woorden als Adolf Hitler zijn plannen werkelijk door-
zette, moest het wel in de bedoeling liggen dat al deze
aan de Noordzee grenzende kleine landen te eniger tijd
zouden worden ingelijfd bij het „Groot Germaanse
Rijk”!
Was de grote massa in ons land nu ernstig
verontrust door dergelijke publikaties? Welneen, nau-
welijks. Zo'n vaart zou dat toch immers niet lopen?
Belachelijk gezwets van een warhoofd... hol ge-
schreeuw van een opgezweepte massa! Die Hitler zou
zich wel tweemaal bedenken eer hij tot een dergelijke
ingrijpende stap besloot. Men lachte er om... daar wa-
ren we toch immers zelf bij? Maar dat lachen zou ons
duur te staan komen!
Hoe werd er nu bij ons thuis in die vooroorlogse jaren
politiek gedacht? Wat mijn vader betreft heb ik de
herinnering behouden dat hij zichzelf beschouwde als
„neutraal” te zijn. Hij was stellig niet uitgesproken
„rechts”, maar helde evenmin spontaan over naar de
linkse partijen, met andere woorden hij behoorde in
feite nergens bij en rekende zich tot de zogenaamde
middenklasse. Maar toen ik als jongen van omstreeks
zeventien jaar op de fabriek verplicht werd lid te wor-
den van een vakbond, drong hij er wel met klem op aan
dat ik me moest opgeven bij de „moderne” bond, zoals
dat toen genoemd werd, en mij beslist niet moest inla-
ten met de praatjes van christelijke of katholieke
bondsagenten die er op uit waren zieltjes te winnen. Hij
was er dus wel terdege van overtuigd dat die moderne
bond de enige goede was. Die moderne vakbond was
de toenmalige „Algemeene Nederlandsche Typogra-
fenbond”, aangesloten bij het N.V.V. en het waren dus
de „rooie rakkers” waar hij me bij wilde hebben! Je
zou dus mogen veronderstellen dat de man ergens van
binnenuit toch voor het socialisme voelde. Merkwaar-
dig genoeg echter was hij zelf met hart en ziel lid van
de rechts georiënteerde A.V.R.O. („luistervink”) en z'n
lijfblad was sedert jaren de vermaledijde Telegraaf, de
krant die ook toen al met hetzelfde bijltje hakte door
met leugenachtige en tendentieuze berichtgeving ver-
deeldheid onder de arbeidersklasse te zaaien en er een
duchtig handje van had de feiten te verdraaien. Mis-
schien kwam het door zijn positie in de maatschappij
waardoor hij zich niet openlijk durfde te vereenzelvi-
gen met de moderne arbeidersbeweging. Mensen uit de
middenklasse, die dus tot het zogenaamde „wit-
te-boordjes-volk” behoorden, konden zich maar kwa-
lijk scharen achter de gelederen van de „verworpenen
der aarde”. Hij sprak er vaak smalend over, noemde de
V.A.R.A. een omroep van een stelletje „rooie
schreeuwlelijken” en was er van overtuigd dat de
A.V.R.O. de enige omroep was die feitelijk recht had
op alle beschikbare zendtijd, alleen al vanwege het feit
dat ze zogenaamde culturele programma's bracht en...
donderdagsavonds de abonnementsconcerten uit het
concertgebouw uitzond onder leiding van dr. Willem
Mengelberg. Dat zou die VARA toch immers nimmer
kunnen bolwerken? En wat je dáár te horen kreeg...
berg je maar! Zo redeneerde de goeie man en zijn opi-
nie was in die kringen een veel gehoorde. Het was dan
ook voornamelijk deze volksgroep waaruit de natio-
naal-socialistische beweging hier te lande zijn aanhang
rekruteerde, het waren de kankeraars die zich door een
blad als de „Telegraaf” lieten ophitsen tegen alles wat
links was.
Toen ik een poosje in dat bedrijfsleven mee liep en
dagelijks in aanraking kwam met het „gewone werk-
volk”, werd ik in dat milieu al heel spoedig bijge-
schaafd door collega's, waar ik bevriend mee omging
en die alles afwisten van de strijd die de arbeidersklas-
se al jaren verbeten voerde voor lotsverbetering. En het
duurde dan ook niet lang of ik ging al gauw meer en
meer over hellen naar de linkse ideologie en begon
mijn nieuw verworven levensbeschouwing bij tijd en
wijle thuis te berde te brengen. Ik verdedigde dan de
strijd van de arbeiders tegen de kapitalistische uitbui-
ting en nam het met vuur en zwaard op voor de arbei-
dersomroep: de VARA. Nog hoor ik de oude heer
zeggen, wanneer ik weer eens braaf van leer begon te
trekken tegen het dagblad De Telegraaf en het elitaire
gezwam van A.V.R.O.'s voorzitter Willem Vogt: „Nou,
je kunt wel horen met wat voor lui jij tegenwoordig
omgaat! Je bent hard op weg om een socialist te wor-
den, knaap. Je laat je veel te veel opruien door de rode
broeders daar op de fabriek! Pas maar op dat je je niet
te veel laat meeslepen door die lui... als Veltman dat in
de gaten krijgt kon het je wel eens je baantje kosten!”
Kijk, dat was het 'm dus... angst voor je bestaan als
werknemer, wanneer je een opposant bleek te zijn en
opruiende taal sprak die tegen het belang van „de baas”
in ging. Toch ben ik er van overtuigd dat vader wel
degelijk besefte dat ik gelijk had, dat die vermaledijde
VARA eveneens het gelijk aan z'n zijde had en volko-
men recht op bestaan mocht doen gelden in een demo-
-4-
cratische maatschappij. Maar er moest nu eenmaal
klasseverschil zijn. De positie van de oude heer in „De
Zaak” impliceerde dat hij geacht werd aan de kant van
de Baas te staan en dan kon je er doodgewoon geen
linkse principes op na houden.
Toch bleef er thuis wel iets hangen van mijn
linkse „infiltratie”; alleen al door het belangrijke feit
dat we er gelukkig bijtijds van doordrongen raakten
welk een ontstellend gevaar er school achter dat fas-
cisme, hoe ik tijdig leerde inzien wat de voedingsbo-
dem was waarop het nationaal-socialisme in de dictato-
riale landen zoals Italië en Duitsland was gegroeid. Het
waren voornamelijk die lieden die zich nimmer met
politiek wensten te bemoeien en er dus ook geen bal
van afwisten, die het gemakkelijkst een prooi werden
van het nazidom. Als argument wisten zij daarbij niets
anders aan te voeren dan dat het de communisten en de
joden waren die de schuld droegen van alles wat er mis
was in de maatschappij. Die zouden ze dan wel eens
rap de nek omdraaien als zij het voor het zeggen kre-
gen. Deze wetenschap dankte ik voornamelijk aan de
leerzame en vruchtbare discussies met mijn on-
vergetelijke collega A. B. de Groot, die mij in die jaren
op Rustenburg tot een humanistisch en socialistisch
denkend mens hebben gemaakt. - Ná de internationale
politieke crisis van september 1938 waren we echter
vrij spoedig weer ingedommeld, de eigen belangen
kwamen weer voorop te staan, ieder leefde rustig ver-
der...
Wat heeft dit alles nu uitstaande met dit ver-
haal over mijn eigen levenservaring? Zo te zien mis-
schien niet zo veel; er lijkt weinig verband te bestaan
tussen de romantische verwikkelingen rond het meisje
Annètje en al datgene wat daar later op volgde; het
drama in Putten waarover dit boek gaat en onmiddellijk
daarop de snel opeenvolgende gebeurtenissen in Euro-
pa die tot een rampzalige catastrofe leidden. Natuurlijk
wisten we drommels goed dat de nazi-ideologie in
Duitsland gevaarlijke consequenties inhield voor
West-Europa en mogelijk voor de hele wereld. De
feiten in 1938 hadden dat meer dan duidelijk aange-
toond. En het zou daar heus niet bij blijven, wij konden
er alleen maar machteloos tegenaan zitten kijken hoe
het proces van annexatie en terreur gestaag verder zou
doorvreten naar de omliggende landen. Maar we beij-
verden ons om liefst zo vèr mogelijk weg te vluchten
van dat boosaardige toekomstbeeld, banden het hard-
nekkig uit onze gedachten en deden alsof die dreiging
er niet was... trachtten het oude vertrouwde leventje
van alledag op de oude voet voort te zetten als ware er
niets aan de hand in de wereld! Trouwens, niemand in
die periode was zich er van bewust hoe de gehele maat-
schappij waarmee we vertrouwd waren, op de rand van
de afgrond stond te wankelen, dat er een totale omme-
keer voor de deur stond en we binnen een kort aantal
jaren getuige zouden worden van de metamorfose tot
een geheel andere wereld. De oudere generatie zou
weldra meegevoerd worden naar een volkomen veran-
derde maatschappij, waarin voor de oude normen van
fatsoen en klasseverschil geen plaats meer was, waarbij
instituten als Kerken gelijk kaartenhuizen ineen zouden
storten.
De politieke hemel die reeds in het vorig jaar
verontrustend begon te betrekken, werd in 1939 alras
donkerder en donkerder. Het viel niet te loochenen: er
was een zware bui op til en die bui zou mij persoonlijk
het eerst treffen. Maar we dachten nog steeds: och, het
zal nog wel waaien... maar het onweer dreef niet over!
Als een inktzwarte muur kwam het noodweer geleide-
lijk op ons toe. Onmerkbaar viel de diepe duisternis
over ons heen zoals de nacht van lieverlede valt wan-
neer de zon achter de horizon is verdwenen. Toen
werden we tòch wel een beetje angstig..., kropen wat
dichter bij elkaar binnen de muren van onze veilige en
vertrouwde woonstee, om daar het noodweer af te
wachten, nog steeds de hoop koesterend dat de storm
mogelijk met een boog om ons heen zou trekken. On-
dertussen ging het oude leventje gewoon verder, we
maakten weer vakantieplannen en we hadden uit de
verwikkelingen rondom Antje met de naaste fami-
lieleden tijdens de vorige vakantie blijkbaar niet veel
lering getrokken. Het moest allemaal nog eens dunne-
tjes worden overgedaan, ook al zou dat leiden tot een
onverkwikkelijk familieconflict, als voorproefje van
wat er in de naaste toekomst op veel grotere schaal ons
te wachten stond. Waarom moesten wij ons zo nodig
druk maken over zaken die, achteraf bezien, het sop de
kool niet waard waren? Intimidatie, onderling gekra-
keel en heftige tonelen in de familiekring hadden tot ge-
volg dat het romantische avontuurtje dat eens zo lyrisch
z'n begin had gevonden in de volmaakte rust van het
Veluwse dorp Putten, in deze zomer uitgroeide tot een
grandioos drama waarin ik zelf een zeer slechte rol zou
spelen. Het noodlot wilde dat dit alles samenviel met
het grote werelddrama dat er bijna onmiddellijk in
datzelfde jaar op volgde. Het verhaal over de historie
met Antje, dat ik door emotie gedreven op papier was
gaan zetten, ging daarna geleidelijk over in een stuk
historie van een doodgewone familie in een benarde
tijd. Je kon daar, al schrijvende, niet meer omheen. Het
verhaal over het meisje Antje ging onverbiddelijk ver-
Hoofdstuk 2
Gedurende de wintermaanden bij de aanvang van dit
jaar had ik mij vol overgave in allerhande afleidingen
gestort, teneinde te ontvluchten aan het steeds weerke-
rende dilemma waarvan ik dacht dat ik er voldoende
afstand van had genomen. Ik had mij laten inschrijven
voor een interessante cursus aan de A.G.S. bij mijn
oude leraar J. Aarden waarmee ik twee avonden per
week van huis was. Om mijn zinnen nog wat meer te
verzetten door ergens intensief mee bezig te zijn, had ik
mij een groot tropisch aquarium laten aanpraten, beter
gezegd ik had het voor een prikje kunnen overnemen
-5-
der en mondde ten slotte uit in de grote zee van ellende
die een volk te doorstaan heeft wanneer het door de
oorlog geteisterd wordt. De geschiedenis betreffende
dit meisje, dat eenmaal slachtoffer werd van de tegen-
stellingen op de maatschappelijke ladder, bleef daarbij
als een rode draad door het verdere verhaal heen lopen.
Pas nadat de bittere nood door het oorlogsgeweld al die
maatschappelijke tegenstellingen weggevaagd had en
iedereen er even beroerd voor kwam te zitten, begon
het langzaam tot sommige familieleden door te dringen
hoe belachelijk het allemaal wel geweest was dat zij
zich zo druk gemaakt hadden over mijn relatie met dit
meisje die in hun ogen geen genade had kunnen vinden.
Misschien heeft Antje zich later ook wel eens verbit-
terd afgevraagd waarom zij al die vernederingen klak-
keloos moest ondergaan. Waarom ze toen niet meer lef
had kunnen opbrengen om op het juiste ogenblik spon-
taan voor haar gevoelens te durven uitkomen.
Maar in de wereld van vóór die grote barrière
moest men toch immers nederig zijn? Jonge mensen
hadden in die tijd nog niet zo veel in te brengen; ouders
bezaten toen nog een machtig overwicht op het leven
van de jongere generatie. Dat zou echter spoedig daar-
na radicaal veranderen. Maar nu schrijven we nog
1939... het verhaal moet nog goed en wel beginnen.
Iedereen is nog druk met zichzelf bezig en de grote on-
weersbui lijkt nog ver van ons verwijderd.
Dit deel van mijn eigen levenshistorie sluit in
wezen onmiddellijk aan op het verslag van het jaar
1938. Aan de kleine vrijwel onbelangrijke voorvalle-
tjes die daartussenin liggen zal ik oppervlakkig voorbij
gaan; ze doen weinig ter zake en zouden het verhaal
nodeloos lang maken.
Laten we de draad van de geschiedenis weer
opnemen op het punt waar ik willens en wetens een
herhaling van de moeilijkheden forceerde, die ditmaal
wel moesten uitlopen op een tragische debâcle. Daarna
zal mijn verhaal een ongekende wending nemen en
zullen er gebeurtenissen in aan de orde komen die ik
vóór dat rampjaar 1939 nimmer voor mogelijk had
gehouden. Echter, Antje blijft er vooralsnog een be-
langrijke rol in vervullen.
van mijn vriendschappelijke collega Wim Bookelman,
die er blijkbaar op uitgekeken was geraakt en er vanaf
wilde. Wekenlang was ik daar zoet mee geweest, er
viel van alles aan te prutsen, maar uiteindelijk had ik
het zover voor elkaar gekregen dat het als een waar
pronkstuk mijn kamer sierde. Iedereen moest er naar
komen kijken en doordat ik er een boel werk aan had
leidde het mijn aandacht af van het probleem waar ik
nog steeds niet vanaf was.
De dagelijkse ontmoeting met Antje thuis gedurende de
lunch was nu ook niet bepaald bevorderlijk om het
gebeurde van de vorige zomer voorgoed uit m'n ge-
dachten te bannen. Ik was me er wel degelijk van be-
wust dat de gevoelens die ik voor haar koesterde verre
van bekoeld waren. Ik kon wel doen alsof ik er mee had
afgerekend maar ergens binnenin herinnerde iets me er
telkenmale aan dat ik het zelf niet alleen was die er een
streep onder wilde zetten. Daar kwam Antje zelf ook
terdege aan te pas. Wat wist ik eigenlijk van háár ge-
voelens jegens mij? Had ik haar eigenlijk niet een heel
klein beetje in de kou laten staan? Dat waren de vragen
die me niet helemaal loslieten en die voortdurend aan
m'n geweten knaagden, ook al probeerde ik nog zo
intens om weg te vluchten van de werkelijkheid. Ik
verschool me achter Betty, drong mezelf de mening op
dat ik haar vóór alles trouw moest blijven, dat wij
voorbestemd waren voor elkander, maar zag geheel
voorbij aan het nuchtere feit dat Betty gehuwd was en
dat ik mogelijk wel tot St. Juttemis kon wachten eer zij
eens van die afschuwelijke kerel van haar verlost zou
worden.
Daar kwam nog bij dat de invloed van de familie op
mijn leven zó nadrukkelijk was dat ik soms wel eens
begon te geloven dat tante Mien het misschien toch wel
eens bij het rechte eind kon hebben. Dat was dan wel
een goedkope manier om je geweten in slaap te sussen.
Vader en moeder spraken nauwelijks meer over het
gebeurde in Putten. Ze waren waarschijnlijk van me-
ning dat ze zich tòch vergist hadden en dat de verwik-
kelingen rondom Antje en Ali met de ten Bouwhuyzen
niet veel meer dan een onnozel avontuurtje waren ge-
weest waarbij ik een beetje uit de band was gespron-
gen. Eigenlijk wisten ze er nog steeds het fijne niet van,
ze hadden geen flauw idee wat daar werkelijk was
gebeurd. Ik meen te weten dat ze dachten dat al die
aantijgingen over Antje en mij verzonnen waren door
een jaloerse Ali, die op haar beurt tante Mien weer op
een dwaalspoor had gebracht.
Ondertussen had ik wel bespeurd dat de oudelui ach-
teraf niet zo blij waren met de inmenging door tante
Mien gedurende de zomervakantie in '38. Vader had er
wel eens in bedekte termen nogal harde noten over
gekraakt en merkte daarbij op „dat je met Mien altijd
op je tellen moest passen en dat je heibel met haar
kreeg vóór je 't wist en dat het moeite kostte om na te
gaan wáár de ruzie nou eigenlijk over ging!” Ja ja, ze
hadden er jarenlange ervaring mee opgedaan! Alleen
moeder kwam er niet zo makkelijk toe om tante Mien
in het ongelijk te stellen, zij vond dat „ons Mien” een
soort orakel was dat het altijd bij het rechte einde had.
Maar zo langzamerhand moesten de oudelui nu toch
wel gaan geloven dat ertussen Antje en mij niets onher-
stelbaars had plaats gevonden. Voor zover de familie
en bloc de vrees had gekoesterd dat het meisje mogelijk
wel eens zwanger geraakt kon zijn na al die escapades
met neef Pieter daar buiten, kwamen ze naarmate de
tijd vorderde bedrogen uit. Antje bleef god zij gedankt
haar slanke figuurtje houden en wat dat betreft was ten-
minste de familie-eer gered!
En daarmee had het leven z'n gewone loop hernomen.
-6-
Antje en ik ontmoetten elkaar dagelijks aan de gemeen-
schappelijke lunch en het meisje gaf daarbij geen enkel
blijk dat ze de zoon van de familie op een bijzondere
wijze vereerde. Ze gedroeg zich volkomen neutraal...
althans zolang vader en moeder in de buurt waren!
Doch ik had al snel in de gaten dat die houding van
haar maar een pose was; ze was de vriendschap die
daar in Putten was gegroeid om de drommel niet verge-
ten. Ze wachtte af, met het eindeloze geduld van een
vrouw die heel diep bemint. En ik moest veinzen dit
alles niet te bemerken.
De gewoonte getrouw verdween ik dus elke zondag-
avond weer van het toneel en keerde dan pas laat in de
nacht huiswaarts van mijn vriendin. Achteraf vind ik
het nog telkens wonderlijk dat de oudelui mij nimmer
aan de tand voelden waar ik in godsnaam op die avon-
den toch wel uithing. Ze aanvaardden het verschijnsel
als iets heel normaals. Van het bestaan van Betty wis-
ten ze nog steeds geen syllabe af en ik wachtte me er
wèl angstvallig voor te reppen over deze in die dagen
hoogst ongepaste relatie met een getrouwde vrouw. Dit
geheim moest ik, koste wat koste, tot elke prijs zien te
bewaren. Ik mocht veronderstellen dat de hel pas goed
zou losbarsten in heel de familiekring wanneer ze dáár
kennis van zouden krijgen! Dat ik binnen niet al te
lange tijd gedwongen werd om dit zo lang versluierd
gebleven geheim te openbaren, kon ik aan het begin
van dit jaar in de verste verte niet vermoeden.
Maar laat ik nu mijn verhaal een aanvang la-
ten nemen op het punt waar de chronologische volgor-
de der gebeurtenissen de inleiding vormen tot het dra-
ma uit de zomer van 1939. De dagboekvorm heb ik
daarbij zo veel mogelijk aangehouden.
Het was op zondag 8 januari dat ik voor de zoveelste
maal weer eens een ernstig gesprek had met mijn
vriendin Betty. De drang der omstandigheden van de
laatste maanden en de innerlijke tweestrijd die ik daar-
bij te verduren had, noopten mij er toe om met nog
meer klem dan ooit tevoren er op aan te dringen dat ze
eindelijk eens werk zou gaan maken van een scheiding
tussen haar en Bram. Als dat eenmaal achter de rug
was zou ze immers haar levensomstandigheden dras-
tisch kunnen gaan wijzigen? Ze zou dan eindelijk bij
me thuis kunnen komen, ze was dan vrij en er zouden
geen beletselen meer in de weg staan. Ik was er van
overtuigd dat het DE oplossing zou betekenen van mijn
probleem met Antje. In stilte had ik al mijn hoop en
verwachting daarop gevestigd.
Maar ik vond deze avond weinig gehoor bij
Betty toen ik er over begon, ze ontweek mijn vragen
over een echtscheiding en voerde als tegenargument
aan dat de toestand in Europa zó onheilspellend was
dat er voorlopig van een huwelijk tussen ons weinig
sprake zou kunnen zijn. Ze bleef hardnekkig voor-
spellen dat een oorlog met Duitsland weldra zou uit-
breken, alle feiten wezen in die richting... zij kon het
toch immers weten, ze hoorde zóveel dingen van fami-
lie uit haar land, over voorbereidingen die daar getrof-
fen werden, ondergrondse schuilkelders die in alle
steden gebouwd werden, dat deden ze toch immers niet
zomaar voor de lol? En hoe moesten wij in die omstan-
digheden dan samen trouwen? Waar zouden we dan
van moeten leven? En dan nog Bram... wat moest ze
daar nou op zeggen? „Piet, jij begrijpt niet wat voor
een man dat is, hoe moet ik je dat nou uitleggen, 't is zo
moeilijk om jou dat aan je verstand te brengen. Denk
nu toch vooral niet dat die man mij zomaar los laat en
in een scheiding zal toestemmen, jij kent hem niet
jongen, hij zal mij tot in alle uithoeken van de wereld
blijven achtervolgen!” Dat waren de weinig optimisti-
sche woorden van mijn „kleintje” en ik had toen wijzer
moeten zijn en begrip hebben getoond voor wat ze met
die woorden bedoelde. Het verbaast me nu nog steeds
dat ik zo'n totaal gebrek aan doorzicht had over wat
daar allemaal achter stak. Met wat meer levenservaring
zou ik veel beter begrepen hebben dat al mijn pogingen
om haar uit de klauwen van deze kerel te verlossen tot
mislukking gedoemd waren.
Op dit ogenblik waren de ouders van Betty
weer voor een paar weken over uit Duitsland en ze
waren gelogeerd bij Betty's zuster Elly. Bijna ieder jaar
kwamen die vader en moeder enige weken naar Hol-
land om hier Kerstmis en Oud- en Nieuwjaar te vieren.
Soms bleven ze wel vier weken of nog langer, maar
ditmaal hadden ze te kennen gegeven dat ze maar liefst
zo gauw mogelijk weer naar Frankfurt terug wilden
keren omdat ze de internationale toestand bij lange na
niet vertrouwden. Ik had die ouders van mijn geliefde
nimmer ontmoet in al die jaren, Betty vond het, geloof
ik maar beter dat ze voorlopig nog niet van mijn be-
staan op de hoogte waren, het kon moeilijkheden ge-
ven... Maar op deze avond kwam ze wat onzeker met
het voorstel voor de dag om een ontmoeting te arrange-
ren tussen mij en haar vader en moeder bij Elly thuis.
Maar omdat ze niet wist in welke hoedanigheid ze mij
op het tapijt zou moeten brengen en nogal weifelmoe-
dig gestemd leek over de afloop van dit experiment,
praatte ze er weer snel overheen. Ik moest nog maar
wat geduld met haar hebben tot alle onzekerheid in de
wereld voorbij was... Maar dàt had ze al zo vaak ge-
zegd en heimelijk dacht ik hoe ik al lang genoeg ge-
wacht had op die beslissing die nu urgenter was ge-
worden dan ooit tevoren. Na alles wat er in het voorbije
jaar in Putten had plaats gevonden voelde ik meer dan
ooit de bittere noodzakelijkheid dat dit grote en moei-
lijke probleem in m'n leven tot een oplossing gebracht
moest worden. Ik verzuimde op deze avond dan ook
niet om onomwonden met Betty daarover te spreken en
er viel niet aan te twijfelen dat ze volkomen begreep
wat er in mij omging. Zelf maakte ze een vage toe-
speling op mijn relatie met Antje en deed daarmee
uitkomen dat ze héél goed wist hoe ik de laatste tijd in
-7-
voortdurende tweestrijd stond, dat ik geplaagd werd
door schuldgevoelens jegens Antje. Het was gelukkig
te noemen voor mij dat Betty er nog altijd zo goed van
doordrongen was hoe zij voor mij het allermeeste bete-
kende en dat ik haar nog steeds voor geen goud ter
wereld zou willen verliezen. Vol innige hartelijkheid
toonde ze me telkens weer haar waardering daarvoor,
ze zei dan dat ze me altijd veel te goed vond voor deze
wereld... dat ik nu juist van HAAR moest houden... een
vrouw met zulk een verleden en dan nog wel vijf jaar
ouder dan ik zelf was! Maar soms schaamde ik me dan
diep, wanneer ik dacht aan al de keren dat ik haar hei-
melijk bedroog thuis met Antje... al leken dat ook maar
onschuldige vrijpartijtjes! Maar wie weet, misschien
begreep mijn kleine lieveling ook dàt wel een beetje...
het zou voor haar wel eens een stimulans kunnen zijn
om de knoop met Bram door te hakken en er aan mee
te werken dat ons probleem zo spoedig mogelijk tot
een oplossing kwam!
Donderdag 13 april 1939
Er was heel wat overredingskracht voor nodig geweest,
maar nu is het er toch eindelijk van gekomen dat Betty
er toe te bewegen was bij mij thuis op visite te komen...
het was voor de eerste maal in al die jaren! De aan-
leiding tot deze uitzonderlijke gebeurtenis school in het
feit dat de oudelui deze dag naar Utrecht waren in
verband met de verjaardag van tante Mien. Ze zouden
er blijven eten en pas laat op de avond huiswaarts
keren. Natuurlijk had ik best mee kunnen gaan, doch
het was in die jaren nu eenmaal niet zo makkelijk zo-
maar een vrije dag te nemen midden in de week en ik
had dus een geldig excuus om verstek te laten gaan.
Veel zin zou ik er ook niet in gehad hebben met het
risico Ali daar te ontmoeten en de oude koeien van
vorig jaar nog eens uit de sloot op te rakelen. De oude
wrok tegen Ali en ook wat betreft mijn tante had me
nog lang niet verlaten, ze hadden me in die zomer tè
veel de dampen aangedaan om dat zomaar te vergeten!
Ik had er mee volstaan om een vriendelijk briefje naar
m'n geachte tante te schrijven met de hartelijke geluk-
wensen en daar moest ze het wat mij betreft maar mee
doen.
Zulke gelegenheden waren er natuurlijk al
eens meer geweest en al even dikwijls had ik Betty
gevraagd om dan eens bij me thuis op visite te komen,
maar ze was er altijd een beetje bang voor geweest en
ze vond het ook niet helemaal fair tegenover mijn vader
en moeder om achter hun rug om mij te bezoeken.
Maar nu was ze dan toch eindelijk voor mijn herhaald
aandringen gezwicht en, laat ik er eerlijk bij zeggen, ik
had haar nieuwsgierigheid tot het uiterste geprikkeld.
Ik had altoos zo enorm veel te vertellen gehad over
„thuis”, over al mijn liefhebberijen, mijn pianospel, de
film over Putten en wat er nu pas sedert kort nog was
bij gekomen: mijn nieuwbakken tropisch aquarium, dat
ze niet langer weerstand had kunnen bieden aan de
verleiding en mij beloofd had vanavond echt op visite
te komen. Tegen halfnegen zou ik haar mogen ver-
wachten, maar ze had er wel uitdrukkelijk uitkijken dat
ik tegen die tijd aan het raam moest verschijnen om
naar haar uit te kijken. Ze moest zeker weten dat ik
alleen thuis was, wanneer ze me niet voor het venster
staan zag dorst ze niet aan te bellen. „Als ik jou niet
zie, Piet, loop ik gewoon door... dan neem ik aan dat je
vader en moeder terug zijn!” had ze uitdrukkelijk ge-
zegd. Dat was de afspraak geweest voor het geval dat
er een kink in de kabel mocht komen en het sein dus op
onveilig zou staan! Maar het experiment verliep geluk-
kig geheel volgens de plannen. Ik had het gepresteerd
om tegen zes uur voor mezelf een warme hap klaar te
maken, een kunstje dat moeder me in de loop der jaren
geleidelijk had bijgebracht en waarin ik helemaal niet
zo slecht was! Nadat ik haastig de vuile boel had afge-
wassen en opgeruimd, begon ik tegen halfnegen met
spanning van achter de vensterruit naar mijn kleine
vriendin uit te kijken, benieuwd of ze woord zou hou-
den. En, ze stelde me niet teleur... klokslag halfnegen
zag ik haar aankomen uit de richting van de wolken-
krabber met haar kleine dribbelpasjes en voorzichtig
om zich heen kijkend, zoekend naar het huisnummer.
Ze had me al zien staan uitkijken en ik wenkte haar
voorzichtig dat de kust veilig was en drukte meteen op
de knop van de deuropener zodat ze snel en ongezien
naar binnen kon glippen. Even later was ze boven en
kon ik haar liefdevol in mijn armen sluiten... nu eens
voor de eerste maal in m'n eigen vertrouwde omgeving.
Wat was ze opgetogen over onze woning, ze moest
alles zien en bewonderen en raakte nauwelijks uitgeke-
ken op het wonder van de onderwaterwereld op mijn
kamer. 't Aanblik van het tropisch aquarium maakte
haar letterlijk stil van verrukking en ze was er gewoon
niet vandaan te slaan, wilde er alles van weten... hoe
die visjes heetten, wat ze voor voedsel kregen en waar
ze wel helemaal vandaan kwamen. Ik raakte niet moede
om haar er alles van te vertellen, maar helaas, de tijd
vloog om en voor we het wisten was het alweer tien
uur, Betty zat al meteen op hete kolen... bang dat mijn
vader en moeder voortijdig terug konden keren, ze
wilde nu maar zo gauw mogelijk weer weggaan. En ze
had nog maar een fractie gezien van alles wat ik haar
had willen tonen, maar daarvoor was de tijd dan ook
veel te kort geweest. Doch nu de kogel eenmaal door
de kerk was, en ze de stap had gewaagd had ze moed
gekregen en beloofde met grote stelligheid om zo spoe-
dig mogelijk, wanneer de gelegenheid daartoe zich
voordeed, nog eens terug te komen en dan wat langer te
blijven. Dan zou ik de veelbesproken film van Putten
voor haar draaien en haar nog veel meer dingen laten
zien. Ik besloot haar naar huis te brengen en gezellig
wandelend, arm in arm, liepen we door de Maasstraat
waar ik haar tot aan de tramhalte bracht want ze wilde
maar liever met de tram naar huis. Met een hartelijke
kus namen we afscheid van elkaar tot zondagavond op
de gewone tijd.
-8-
Zondag 7 mei 1939
Drie weken waren er voorbijgegaan sedert Betty voor
de eerste maal bij me thuis was gekomen, al waren de
oudelui daar dan ook in 't geheel niet van op de hoogte.
Ik had er wel voor gezorgd dat alle sporen die haar
aanwezigheid hadden kunnen verraden voldoende
uitgewist waren. Achteraf lijkt dat nu allemaal bela-
chelijk en ik had natuurlijk best kunnen vertellen dat ik
een goede kennis van me op visite had gehad. Wat zou
daar op tegen zijn geweest? Maar ik zou in dat geval
uitvoerig tekst en uitleg hebben moeten geven over het
bestaan van deze relatie en moeder zou niet eerder
gerust hebben aleer ze het naadje van de kous wist. En
ik moest er niet aan denken wat voor een explosie dàt
wel teweeg zou kunnen brengen! Nee, ik hulde me
daarover in volkomen stilzwijgen, bevreesd als ik was
voor een eventuele scherpe veroordeling door de ganse
familie. Daarom had ik terstond die avond de theekop-
jes omgewassen en alles weer keurig netjes opgebor-
gen, moeder mocht er vooral niets van merken dat er
iemand op bezoek geweest was!
Maar toch kon dit alles mij er niet van weer-
houden om Betty nogmaals uit te nodigen op visite te
komen. En die gelegenheid deed zich heden in uiterma-
te gunstige zin voor. Vader en moeder gingen vandaag
weer de hele dag naar Utrecht toe, oom en tante waren
namelijk vijfentwintig jaar getrouwd en al hadden ze
wel steeds beweerd dat ze er liever helemaal niets aan
wilden doen, door „de tijdsomstandigheden” zoals ze
het beliefden te noemen, ze ontkwamen er niet geheel
en al aan dat er toch een klein feestelijk „familie--
onderonsje” op touw was gezet, zo bescheiden moge-
lijk. Nou kan ik me waarlijk niet meer goed herinneren
waarom ik daar zelf niet bij aanwezig ben geweest,
maar ik zal wel een of ander geldig excuus hebben
bedacht om me er aan te kunnen onttrekken, waaraan
de tegenzin om Ali te ontmoeten wel niet geheel en al
vreemd geweest zal zijn. Maar het moet mijn oom en
tante toch wel enigermate zijn opgevallen dat hun dier-
bare neef op deze „bruiloft” schitterde door afwezig-
heid. Ze zullen stellig er de conclusie uit getrokken
hebben dat het nog steeds een gevolg was van de strub-
belingen rond Antje en de rol die zowel Ali als mijn
geachte tante daarin gespeeld hadden. Of tante Mien
daaruit lering getrokken had? Dat moest ik nog af-
wachten... er lag wel het een en ander in het verschiet
waarvan ik op die dag nog geen flauwe notie had!
In ieder geval had ik mijn vriendin op de
hoogte gesteld van de omstandigheden en haar uitgeno-
digd om haar visite te continueren. Nu, dat wilde ze
best... ze had de smaak te pakken gekregen en omdat
dit evenement op een zondag viel zou ze vanzelf dit-
maal wat langer kunnen blijven dan de vorige keer. Ze
was er al vroeg en we hadden een zee van tijd voor ons
zodat het een gezellige avond beloofde te worden. Ik
had een flinke pot thee gezet en de vrijheid genomen
om de koekjestrommel geducht aan te spreken op ge-
vaar af dat moeder daardoor wel eens op het idee zou
kunnen komen dat ik er niet in m'n eentje van had zitten
snoepen! Betty vond het allemaal dolgezellig en zei dat
ze spijt had dat ze al niet veel eerder eens bij mij ge-
komen was. Na de thee trakteerde ik haar op een pot
bier en dat maakte dat ze zich dit keer nog veel meer op
haar gemak voelde. Toen had ze net een bang vogeltje
geleken dat ieder ogenblik gevaar liep door de poes te
worden opgegeten. „Piet, wàt moet je nou zeggen als je
ouders onverwacht binnen komen en mij hier zien
zitten? Ik weet me echt geen raad als dat zou gebeu-
ren...”, zo merkte ze angstig op. Ik stelde haar gerust
met de woorden: „Nou, wat dan nòg... we zitten hier
toch samen en ze vinden ons toch niet allebei in bed
liggen? Daar kunnen ze toch onmogelijk kwaad over
worden. Ik stel je gewoon aan hen voor als een goede
vriendin en ze zullen je stellig niet onheus bejege-
nen....” Misschien had Betty door alle verhalen die ik
wel eens verteld had over „thuis” een bepaalde indruk
gekregen over mijn ouders, dat zij in bepaalde opzich-
ten nogal ongemakkelijk waren en weinig tolerantie
bezaten waar het huwelijkszaken betrof. Maar waar-
schijnlijker was het nog dat haar vrees voor ontdekking
een oorzaak vond in het feit dat ze zelf thuis vrij streng
opgevoed was met de opvatting dat „overspel” en al dat
soort zaken „doodzonde” betekende. Mogelijk dacht ze
dat mijn ouders in zo'n geval bruusk konden optreden
en een scène zouden maken waartegen ik dan niet
opgewassen bleek te zijn. Zelf was mijn vriendin bij de
pinken genoeg om zich op een kordate wijze uit zo'n
situatie te redden. Maar daarvoor was ze dan ook vijf
jaar ouder dan ikzelf... het idee dat ik een echec kon
lijden bij die gelegenheid moet stellig onverdraaglijk
voor haar geleken hebben. Later begreep ik dat dat het
was wat haar het meest met vrees vervulde... dat ze er
wel eens getuige van kon zijn dat ik glorieus afging
wanneer vader en moeder daar plotseling midden in de
kamer verschenen!
In elk geval had ze op deze avond die angst
wel wat overwonnen en nieuwsgierig naar alles wat er
rondom haar in de kamers te zien was dwaalden haar
ogen door het huis, alles bewonderend en sommige
voorwerpen voorzichtig in de handen nemend. Ik ont-
dekte hoe ze zichtbaar genoot van al dat nieuwe en
onbekende en het was ineens of ik haar met heel andere
ogen zag in de sfeer van m'n eigen omgeving.
Op mijn kamer improviseerde ik snel een
kleine filmvoorstelling, om haar een stukje van de
Puttenfilm te laten zien... kon ze alvast een beetje ken-
nis maken met mijn ouders vanaf het witte doek. On-
vermijdelijk dat ze daarbij vanzelfsprekend ook met
Antje geconfronteerd werd, ze stak niet onder stoelen
of banken dat ze eigenlijk toch wel erg nieuwsgierig
was hoe dat meisje er in werkelijkheid uit zag. En toen
ze haar op de film voldoende bekeken had, riep ze
plotseling wat verbaasd uit: „Zeg Piet, dat meisje ken
ik... die loopt wel eens vaak bij mij door de straat, ik
geloof dat ik haar zelfs héél goed ken...” Nu was dat
niet zo'n wonder, Antje woonde in diezelfde straat,
-9-
alleen aan de andere kant voorbij de van Woustraat.
Daar hoefde ik dus niet zo van op te horen, maar dat
mijn lieve vriendin in waarheid veel meer over Antje
wist dan ze voorgaf, althans op deze avond, daar had ik
toen niet het flauwste vermoeden van! Daarna vertoon-
de ik nog een komische film met Charlie Chaplin waar-
bij ze verbazend veel schik had. Na afloop van de
filmvoorstelling zaten we met z'n beidjes nog een poos-
je naar het verlichte aquarium te kijken, dáár kon ze
maar niet genoeg van krijgen. Nooit had ik durven
dromen dat Betty nog eens zo knus en gezellig op mijn
eigen kamer bij me zou zitten, het vervulde me met een
dankbaar gevoel van trots en blijdschap. Het samenzijn
hier in dit huis met mijn lieveling had ons plotseling
veel dichter bij elkaar gebracht, ik had het gevoel dat ik
ná deze avond nog veelmeer van haar was gaan houden
dan ooit tevoren. Zelfs Antje raakte er geheel door op
de achtergrond De hoop keerde weer bij me terug dat
het onbezonnen avontuur in Putten langzamerhand wel
in het vergeetboek zou raken, dat ik van mijn dwaalwe-
gen eindelijk weer op het oude vertrouwde pad terug-
gekeerd was! Voor het ogenblik was dat een geruststel-
lende gedachte al was 't maar gelukkig voor me dat ik
die avond niet in de toekomst had kunnen kijken...
waarschijnlijk waren mij dan de haren te berge gere-
zen!
De avond met Betty samen was weer voorbij
gevlogen en met enige schrik zagen we dat de klok al
haast elf uur aanwees. Het begon nu waarlijk riskant te
worden, als de oudelui toevallig een vroege trein had-
den getroffen konden ze in feite ieder moment de deur
binnen stappen. Haastig hielp ik haar in haar mantel,
het huis was stil op deze avond, de buren merkten niets
en onopvallend daalden we de trap af. Buiten was het
heerlijk weer en Betty gaf te kennen dat ze best zin had
om naar huis te wandelen. Dat was een aardig besluit
van de avond, samen gearmd door de halfduistere stra-
ten, haar vertrouwelijk tegen me aangedrukt voelend.
Zo bracht ik haar helemaal naar haar woning toe en
namen daar afscheid met een hartelijke kus. Ja, het was
een heerlijke avond geweest die ik niet gauw zou ver-
geten!
Zaterdag 24 juni 1939
Enige weken waren verstreken waarin ogenschijnlijk
weinig opzienbarende gebeurtenissen plaats vonden. In
het wereldgebeuren leek een adempauze te zijn inge-
treden waarvan niemand wist hoelang die mocht duren.
Je kon ieder ogenblik verwachten dat er opnieuw ern-
stige complicaties tot ontwikkeling kwamen met het
Derde Rijk, dat Hitler plotseling het een of ander dol-
zinnig schelmenstuk zou gaan uitvoeren en de Geal-
lieerden voor nieuwe problemen kwamen te staan hoe
ze hun woord gestand konden doen tegenover een land
als Polen, dat thans het middelpunt was geworden van
de bedreiging door het Duitse fascisme. Er hing een
zwarte schaduw over Europa, je hield voortdurend je
hart vast als die Führer weer eens een van z'n brallende den het voor mij gunstige gevolg dat ik bij de firma
redevoeringen hield in het Berlijnse Sportpallast en geleidelijk aan steeds meer tot de oude garde was gaan
daarbij toegejuicht werd door een hysterisch krijsende behoren en vrij vast in het zadel zat. Er zouden bij
menigte. Het gaf je het gevoel alsof daar ergens midden wijze van spreken heel wat personeelsleden ontslagen
in Europa een afschuwelijk monster uit een andere moeten worden met minder dienstjaren alvorens ze mij
wereld was neergedaald, dat bezig was om met afzich- de straat op konden sturen. Bovendien was ik specialist
telijke grijparmen rondom zich heen te graaien en dat geworden in het zetten van gedrukte muziek, een on-
alleen maar in staat was om dood en verderf te brengen derdeel van de grafische kunst waarvoor ik een paar
onder de mensen. Die dreiging en de angst daarvoor jaar geleden een opleidingscursus aan de Amsterdam-
waren er voortdurend, maar je deed of je het niet merk- sche Grafische School had gevolgd. Dit op aanraden
te, praatte er met geruststellende woorden omheen: „dat van vader die met vooruitziende blik de wetenschap
het vast niet zo'n vaart zou lopen” met een oorlog en je had opgedaan dat er binnen korte tijd een omvangrijk
sloeg bij voorkeur de onheilspellende artikelen in de muziekwerk voor Zuid-Afrika op de drukkerij te ver-
krant betreffende de buitenlandse politiek maar liever wachten viel. Er was bij de firma De Bussy maar één
over... wat niet weet, wat niet deert! man die de kunst van het „muziek zetten” verstond, dat
Ook op de zaak waar ik werkte voltrokken was collega Wieringa. Als dat grote werk kwam zou hij
zich enige kleine veranderingen. Er gingen enkele dat in z'n eentje onmogelijk kunnen bolwerken teneinde
collega's met vervroegd pensioen met het oogmerk dat het op tijd gereed te hebben. Hij zou er stellig een
daardoor plaats vrij kwam voor jongere werkloze colle- mannetje hulp bij moeten krijgen en het lag dus voor de
ga's. Dat was nog nooit eerder gebeurd dat werkers op hand dat ik de man was die hem daarbij ging assisteren.
zestigjarige leeftijd het bedrijf verlieten, meestal bleef
je in die dagen werken tot je niet meer kon en rijp was
voor het kerkhof. We hadden zelfs een oude baas van
tachtig jaar, die tot nu toe prompt iedere dag nog op tijd
op 't werk present was... of het stormde of spiegelglad
was door de ijzel... hij wàs er. Maar de pensioenrege-
ling in de grafische bedrijven had daar al sedert enige
jaren goddank een eind aan gemaakt, dat mensen tot
aan hun dood slaaf waren van hun baas! En om het
werklozenvraagstuk uit die dagen enigermate op te
lossen was er nu een regeling tot stand gekomen die
aan zestigjarigen gelegenheid bood met vervroegd
pensioen het bedrijf te verlaten. Dat pensioen stelde
echter niet veel voor, de Grafische Bonden legden er
drie of vier gulden wekelijks bij en voorts was er de
voorwaarde aan verbonden dat de opvolger van de
gepensioneerde iedere week ¦ 3,- van z'n weekloon
afstond ten behoeve van zijn plaatsmakende collega. Ik
meen me te herinneren dat die mensen alles bij elkaar
genomen wekelijks niet veel meer beurden dan hooguit
¦ 18,- plus ¦ 6,- ouderdomsrente van de Raad van
Arbeid. Maar de meesten deden dat graag, als ze maar
uit die tredmolen weg waren! Je kon er met een beetje
goede wil nog wel net van komen met een lage huis-
huur van ± ¦ 2,50 in de week. Bovendien hadden veel
grafische werkers er een baantje bij buiten hun vak. Je
had er die in hun vrije uren ergens kelner waren in een
of ander restaurant of, zoals Karel Gest die in een Ter verduidelijking moet ik hier aan toe voegen dat het
pracht pakje 's avonds te vinden was in het Concertge- muziekwerk waarover ik thans spreek betrof de
bouw waar ie de rol van suppoost vervulde. Ik had hem „F.A.K.-Volksangbundel vir Zuid-Afrika”, uitgegeven
er al verscheidene malen aangetroffen en hij had mij ter gelegenheid van het Eeuwfeest van de Unie van
wel eens naar m'n plaats gebracht en minzaam het Zuid-Afrika. Inmiddels waren we daar met z'n beiden
dubbeltje aangepakt dat ik hem in de hand drukte! Hij al sedert de zomer van 1937 druk mee aan het werk, ik
gaf dan geen draad sjoege en deed of ie me helemaal had er een belangrijke promotie mee gemaakt en had er
niet kende en ik, van mijn kant behandelde hem heel het voorrecht mee verworven om overgeplaatst te wor-
discreet op dezelfde wijze omdat ik heel goed begreep den op de meest elitaire en kunstzinnige afdeling van
dat de goeie man het niet wilde weten dat ie er 's Rustenburg, waar het duurste en fraaiste drukwerk van
avonds een baantje bij vervulde! Al deze maatregelen de firma z'n oorsprong vond en waar ook de befaamde
om de economische crisis enigermate te verlichten had- aandelen en obligaties voor de geldwereld ontworpen

- 10 -
werden! Dat was dus niet mis en ik was er dan ook van
verzekerd vast werk te hebben tot eind van het jaar
1940... ontslag krijgen door slapte was er dan niet
meer bij, ik zat wat ze tegenwoordig noemen „gebei-
teld”!
Na deze kleine historische afdwaling wil ik
echter terug keren tot de aangelegenheden waarover het
op deze datum te doen was. Bij nadere beschouwing
zou je kunnen zeggen dat op deze dag het voorspel
begon tot het dramatische hoogtepunt waarop ik reeds
in het vorige journaal zinspeelde. Op die 24ste juni
zette het kritieke en, ik zou haast zeggen, noodlottige
stadium in dat rechtstreeks zou leiden tot de onver-
kwikkelijke gebeurtenissen met onze Antje. Er deden
zich tekenen voor die er op wezen dat er iets fout ging
lopen betreffende bepaalde plannen voor de naaste
toekomst en ik doel daarbij in het bijzonder op onze
aanstaande vakantieplannen. Maar daarover moet ik
eerst nog iets naders meedelen. Door alle emotionele
gebeurtenissen van het afgelopen jaar leek de tijd zo
razendsnel aan ons voorbij te zijn gegaan dat we ons
ternauwernood konden voorstellen dat het plotseling al
weer zover was om er eens ernstig over na te denken
hoe we dit jaar dachten met vakantie te gaan. Nu had-
den we de plannen in die richting al zo lang mogelijk
uitgesteld en daar waren twee redenen voor: in de eer-
ste plaats wist niemand van ons hoe de internationale
toestand zich ging ontwikkelen. Overal om je heen
hoorde je niet anders verkondigen dan dat het vrij zeker
was dat de verwachte oorlog zo omtrent het midden
van de zomer of begin van het najaar zou uitbreken en
daardoor waren wij stellig de enigen niet die zo lang
mogelijk geaarzeld hadden met het vaststellen van hun
vakantieplannen. Je kon immers nooit weten? De twee-
de oorzaak was van geheel andere aard. We wilden
eerst wel eens rustig afwachten wat voor plannetjes
mijn geachte oom en tante op tafel zouden brengen. Al
spoedig na de emotionele weken in Putten in het vorige
jaar hadden zij openlijk de mening verkondigd dit jaar
nu maar eens niet naar Putten te willen gaan maar voor
de afwisseling eens een reisje in het buitenland te wil-
len gaan maken. Het gaf de indruk dat die vakantie in
Putten van verleden jaar voor hen niet zo'n bijster suc-
ces was geweest, waarvan de oorzaak zich makkelijk
laat raden. In min of meer bedekte termen kreeg ik daar
nog steeds de schuld van, uit allerlei uitlatingen was
mij dat duidelijk ter ore gekomen. Nu speet mij dat,
eerlijk gezegd, in 't geheel niet, want ook zelve had ik
weinig zin in een herhaling van dit alles, na de onver-
kwikkelijke gebeurtenissen die toen plaats hadden
gevonden. Ik had zo het onbestemde voorgevoel dat ik
bij een herhaling van de situatie er ditmaal niet tegen
opgewassen zou zijn. Ik kende mijn oom en tante in
voldoende mate om te weten dat zij in dat geval geen
kamp zouden geven en dan met verdubbelde ijver er
naar zouden streven om Antje en mij in de afgrond te
storten. Nu waren vader en moeder gelukkig hetzelfde
denkbeeld toegedaan en dat was dan ook de tweede
oorzaak waarom wij zo lang mogelijk gewacht hadden
- 11 -
met werk te maken van een zomerverblijf. Tot voor
veertien dagen geleden wist niemand van ons beter of
de familie in Utrecht zou deze zomer niet naar Putten
gaan, dat hadden ze daar telkenmale uitdrukkelijk ver-
kondigd en daar vader nu beslist niet langer wilde
wachten had hij eindelijk naar Van Surksum geschre-
ven. Nu we in de heilige veronderstelling verkeerden
dat de ten Bouwhuyzen deze zomer niet van de partij
zouden zijn, hadden we onze zinnen er op gezet een
poging te doen het pittoreske huisje Campanula te
huren in de plaats van het wat kille stenen gebouwtje
Dennenlust. Met Campanula hadden we verleden jaar
in voldoende mate kennis gemaakt om te weten hoe
knus en gezellig en ook wat moderner dit bungalowtje
er uit zag, al was alles er wat beknopter dan op Den-
nenlust. Nu oom en tante toch niet gingen leek er niet
het minste bezwaar te bestaan om hen de kaas van het
brood te snoepen en het als 't ware voor hun neus weg
te kapen... bovendien hadden we lang genoeg die kans
voor hen opengelaten.
Het was aan het begin van deze maand ge-
weest dat vader Van Surksum daarover had geschreven
en al na een paar dagen kregen wij antwoord van de
oude baas terug. Hij schreef in z'n wonderlijk brabbel-
taaltje dat we wat Campanula betreft nog maar net op
tijd waren geweest met aanvragen, hij had in die tijd al
verscheidene reflectanten voor het huisje gehad, maar
omdat wij zulke goede „oude vrienden” waren gaf hij
de voorkeur aan ons. En daarmee hadden we dus defi-
nitief beslag gelegd op Campanula en was onze harte-
wens vervuld. Antje had al lang tevoren met veel en-
thousiasme beweerd dat ze ook nu weer „reuzegraag”
met ons meeging, vooral nu het haar ter ore gekomen
was dat de vermaledijde oom en tante er niet bij aan-
wezig zouden zijn. Tegen mij had ze eens in vertrou-
wen gezegd dat ze beslist niet meer mee wilde naar
Putten wanneer oom Wim en tante Mien er weer bij
waren! Maar nu het duidelijk bleek te zijn dat de door
haar gevreesde oom en tante en de nog meer gehate Ali
geen spelbrekers meer konden worden, scheen ze er
dubbel plezier in te krijgen... het viel niet moeilijk te
raden dat haar kansen om mij voorgoed te veroveren
hierdoor aanzienlijk gestegen leken te zijn! Zo leek
alles dus op rolletjes te lopen en wanneer alles nu vol-
gens de plannen verliep beloofde deze vakantie een
zeer intiem en romantisch karakter te gaan krijgen!
Helaas echter, het noodlot had het gans anders
voorbeschikt! Want wat wilde namelijk het geval?
Precies veertien dagen geleden, op zondag 11 juni,
werden wij volkomen onverwacht verrast door een
bezoek van oom Wim en tante Mien op het gebruike-
lijke uur met het traditionele belletje „ting-ting-ting”.
Dat was op zichzelf helemaal niet zo bijzonder want
dat deden ze zo vaak. Ze hadden „vrij reizen” bij de
Spoor en wanneer ze zich verveelden en met de zondag
geen raad wisten was hun eerste gedachte „kom, we
moesten maar eens naar Amsterdam gaan... bij Piet en
Sien is het altijd gezellig en om elf uur zal de koffie wel
bruin wezen!” Tot zover dus niets opzienbarends. Maar
wat wèl als een schok op ons overkwam was het triom-
fantelijk verhaal van mijn tante dat ze de dag tevoren
heel bedaard een treintje naar Putten hadden genomen
om aldaar de oude Van Surksum op te scharrelen en
vervolgens met hem tot een akkoord te komen dat ze
Dennenlust konden huren voor de tweede helft van de
maand juli. En dáárvoor waren ze nu even uit Utrecht
gekomen om ons dat als een grote verrassing te komen
vertellen! Dat reisje naar het buitenland, wat mijn oom
zich aanvankelijk had voorgesteld, hadden ze maar
afgeschreven... ze dachten dat daar stellig wel niets van
zou terechtkomen nu de internationale toestand zich
met de week leek toe te spitsen. Dus dan tòch maar
weer Putten!
Grote genade... wat een ontnuchtering was me
dat op die zondag! Niet dat ik het nu zo onaangenaam
vond dat we de vakantie moesten doorbrengen met
mijn beste oom en tante... dat zou op zichzelf helemaal
niet zo onpleizierig geweest zijn. Maar waar ik in dit
geval het allereerste aan dacht was dat ik nu ver-
nieuwde strubbelingen kon verwachten in verband met
Antje en Ali. Want tante Mien had er meteen opgeto-
gen aan toegevoegd dat Ali dan ook weer zou mee-
gaan... daar had ze vorig jaar ook zoveel gemak aan
beleefd! Als in een plotseling opkomend visioen kon ik
haast nauwkeurig voorspellen wat er nu gebeuren ging
en terstond overviel mij een gevoel van grote onbeha-
gelijkheid als ik dacht aan de voorspelbare pogingen,
die ze nu in verdubbelde mate zouden doen om Antje
op alle mogelijke manieren de voet dwars te zetten en
ons daar buiten van elkaar te scheiden... Ze hadden
lering getrokken uit de gebeurtenissen van verleden
jaar en mijn tante had tijd genoeg gehad om plannetjes
te maken hoe ze aan die ongewenste situatie van toen
nu eens drastisch een einde zou kunnen maken. En die
voorspelling was stellig niet overdreven toen ze direct
na haar aankondiging met pathos verkondigde „dat we
het dan van dit jaar meteen eens heel anders zouden
gaan inpikken met die twee meisjes... Ali en Antje
voortaan alleen samen uit en voor de rest basta!” Dat
was dus meteen al een fraai begin en op slag werd het
zeer duidelijk wat me te wachten stond. Een schokken-
de teleurstelling was het voor me, die onverwachte
wending die de ten Bouwhuyzen aan de loop der ge-
beurtenissen hadden gegeven! 't Was plotseling of ik er
helemaal geen zin meer in had... ineens stond alles me
tegen. Een berg van moeilijkheden doemde voor me op
als een dreigende vesting waartegen ik me van dat mo-
ment af niet meer opgewassen voelde. Want dàt er
moeilijkheden zouden komen stond thans wel vast als
een paal boven water. Waar was mijn oude strijdlust
van vorig jaar gebleven? Het leek ineens wel of die me
volkomen verlaten had! Nuchter beschouwd zou deze
onverwachte ontwikkeling me eigenlijk geen lor heb-
ben moeten kunnen schelen... die affaire met Antje was
nu toch immers van de baan? Tenminste... zo leek
het..., maar diep in m'n hart wist ik drommels goed dat
ik er bij lange na nog niet mee had afgerekend. Ergens
in m'n binnenste smeulde nog altoos dat oude vuur van
- 12 -
verleidelijke hartstocht en romantiek dat z'n oorsprong
gevonden had in de landelijke omgeving van het Gel-
derse dorp Putten en er zou heus niet veel nodig voor
zijn om die vonk te doen aanwakkeren tot een laaiende
brand, hoe zeer ik deze valse gevoelens bij mezelf ook
verfoeide en ondanks de krampachtige pogingen om
me daar tegen te verzetten. Nog altijd stond ik in
tweestrijd waarmee ik zou moeten kiezen tussen Antje
en Betty en ik kon vooruit wel voorspellen dat het
straks in Putten weer dezelfde weg op zou gaan, daar-
voor kende ik mezelf maar al te goed! Lag de oorzaak
bij mij zelf of bij Antje? Daar wist ik geen duidelijk
antwoord op te geven. Maar één ding stond nu wel
onomstotelijk vast en mijn voorgevoel zou me daarin
niet bedriegen: het zou in de komende zomervakantie
tot een geduchte explosie komen, wàt dat ook mocht
inhouden, en dat sombere vooruitzicht maakte me nu
reeds, op die zondag, nu veertien dagen geleden, zeer
moedeloos!
Maar de rampspoed zette zich voort, het bleef
niet bij die eerste tegenslag. Op de dag waarover ik nu
schrijf kondigde zich de tweede strop aan en daarmee
stortte het laatste sprankje hoop en vertrouwen op
misschien toch nog een goed verloop van de aanstaan-
de vakantie jammerlijk ineen. Het nieuws dat mij he-
denmiddag ter ore kwam, toen ik tussen de middag
voor de lunch thuis arriveerde, kon je gevoeglijk be-
schouwen als een ware jobstijding. Onze Antje had
namelijk in de loop van de ochtend, zij het wat schoor-
voetend, aan moeder de mededeling gedaan dat ze van
„thuis” dit jaar NIET meer mee mocht naar Putten toe!
Ze kon dit jaar onmogelijk vier weken achtereen gemist
worden door haar mama... die was de vorige maal ook
al zo erg gedupeerd geweest toen ze het al die tijd
zonder haar dochter moest stellen in het huishouden,
dat ze nu maar besloten had geen toestemming te ge-
ven! En wat de zaak nog erger maakte was het feit dat
Annetje's moeder had voorgesteld om haar betrekking
bij ons nu ook meteen maar op te zeggen... omdat ze
veronderstelde dat wij haar die vier weken vakantie dan
niet zouden uitbetalen nu ze van haar kant gedwongen
was te weigeren mee naar Putten te gaan. En ze kon
toch al die tijd niet zonder verdienste blijven, nietwaar?
Dat was inderdaad wel een zeer onaan-
gename verrassing waarmee Antje ons op het lijf viel,
stel je voor een vakantie buiten in Putten zonder haar...
dat leek me nu haast ondenkbaar! Ik geloof dat moeder
er ook helemaal van ondersteboven was, vooral over de
mededeling dat ze daarmee tevens haar dienstverband
gedwongen was op te zeggen... wàt moest ze in he-
melsnaam beginnen zonder deze meer dan ideale hulp
in huis? De verstandhouding tussen die twee was in de
laatste tijd meer te vergelijken met die van een aange-
nomen kind en haar pleegmoeder. En het werd duide-
lijk dat er wat gebeuren moest, en wel terstond, wilde
ze deze ongeëvenaarde pleegdochter niet voorgoed
verliezen! We moesten proberen zo snel mogelijk te
redden wat er nog te redden viel. In de keuken, buiten
de gezichtskring van de oudelui, had ik een haastig
fluistergesprek met het meisje waarbij ik de harde wer-
kelijkheid nog eens uit haar eigen mond vernam en ze
zette daarbij zo'n ongelukkig en teleurgesteld gezicht,
dat ik haar in een opwelling van medegevoel voorstelde
om desnoods zelf eens met haar moeder te gaan praten
met het doel te trachten haar van gedachte te doen
veranderen, Nou, daar ging ze natuurlijk gretig op in op
dat aanbod en met een klank van het diepste vertrou-
wen in haar stem zei ze: „Hè ja, zou u dat heus willen
doen? Gô wat zou ik dat fijn vinden... misschien krijgt
u het wel voor elkaar dat ik dan tòch mee mag en... dan
kunt u meteen nu ook eens kennismaken met m'n moe-
der!”
Aan tafel, tijdens de lunch, werd de situatie
natuurlijk door ons lang en breed besproken en werden
alle mogelijkheden overwogen hoe we op de beste
manier een oplossing konden geven aan de problemen.
Moeder zat er vanzelfsprekend het meeste over in dat
ze de kans liep Antje kwijt te raken; zo'n geschikt meis-
je kreeg ze nooit weer terug en al had Antje dan geop-
perd dat ze zelf na die vier weken weer bij ons terug
kon komen, je wist vooruit wel dat daar niet veel van
terecht zou komen als ze eenmaal in een andere betrek-
king ingeburgerd was... kwam ze daar ook niet zo
makkelijk meer vandaan! Tot vader de knoop resoluut
doorhakte met de woorden: „Meid, weet je wat, ik ga
aanstaande maandagmorgen wel eens even naar je
moeder toe om er over te spreken en dan zal ik eens
proberen haar zó ver te krijgen dat je in elk geval de
laatste veertien dagen met ons mee mag. Ik heb dan zelf
ook vakantie en dan kun jij mooi die eerste twee weken
hier in huis blijven en voor de boodschappen zorgen...
dan heb ik tegelijk wat hulp aan jou, dat lijkt me op die
manier nog de beste oplossing. Bovendien gaat je geld
dan gewoon door en dat van een andere betrekking
zoeken is natuurlijk je reinste flauwekul... jij blijft
gewoon bij ons! Ik meende te constateren dat Antje
ineens honderd pond lichter was geworden bij het
vernemen van de plannen die vader met haar had. Eer-
lijk gezegd was ik mijn oude heer dankbaar dat hij dat
karweitje ging opknappen om met die moeder van
Antje te gaan praten, want om de eerlijke waarheid te
zeggen leek het me nogal een geducht corvee om daar
in de gegeven omstandigheden te moeten gaan onder-
handelen! Ik had nu ook meteen een vage indruk ge-
kregen wat die moeder van Antje voor een type was.
Het moest er stellig een wezen die bijzonder op haar
gemak gesteld was en verdraaid goed de kunst verstond
om haar dochters op een goedkope manier te exploite-
ren. Tenzij er nog een andere mogelijkheid was...
misschien was haar moeder wel eens iets ter ore geko-
men over hetgeen er verleden jaar tussen Antje en mij
gepasseerd was en over de ongenaakbare houding van
de oom en tante... het geharrewar met Ali. Zou Antje
ooit wel eens iets hebben losgelaten over al die strub-
belingen en zou moeder K. ons nu niet meer vertrou-
wen daar met z'n beidjes. Een paar dagen later vroeg ik
er Antje op de man af naar, sprak deze veronderstelling
onomwonden tegen haar uit, maar ze verklaarde toen
- 13 -
uitdrukkelijk tegen me dat daar geen sprake van was en
dat ze nimmer met één woord over het gebeurde in
Putten had gerept tegen haar moeder en evenmin over
de houding van de andere familieleden. Ook de aanwe-
zigheid van Ali had er, volgens Antje niets mee te ma-
ken, want heus, ik kon er van op aan dat ze ondanks dàt
even goed dolgraag met ons mee ging. Neen, wat dacht
ik wel... door die Ali zou ze zich niet meer laten kisten,
ze had haar lesje nu wel geleerd met dat kind! Dus dat
was het ook niet in ieder geval, ofschoon ik toch wel
even moest denken aan hetgeen Antje een paar weken
geleden nog had losgelaten over oom Wim en tante
Mien en ook over Ali... dat had me toen wel te denken
gegeven. Door het ingrijpen van vader leken de kansen
weer wat gestegen voor een gunstige ontwikkeling van
de vakantieplannen, tenminste, als het hem mocht luk-
ken Antje's moeder te overreden. Erg veel vertrouwen
had ik er niet in, wie weet wat voor een kenau dat mens
was! Nee, de toekomst zag er niet bijster hoopvol uit en
wanneer ik daarbij nog dacht aan de mogelijkheid van
het uitbreken van een oorlog in Europa, bekroop me nu
reeds een angstig en unheimisch gevoel, als wist ik bij
instinct dat er in de naaste toekomst groot onheil te
wachten stond. Met minder enthousiasme dan in vorige
jaren het geval was begon ik ditmaal de voorbereidin-
gen te treffen voor ons vertrek naar Putten dat al binnen
enkele dagen voor de deur stond...
Zondag 25 juni 1939
De oudelui waren vandaag weer eens naar Utrecht
gegaan met als voornaamste doel een bezoek aan de ten
Bouwhuyzen teneinde met hen gezamenlijk de plannen
voor de komende weken in Putten te bespreken. Wat ze
eigenlijk daar met z'n allen te bekokstoven hadden is
me nooit helemaal duidelijk geworden, oom en tante
gingen gewoon op hun eigen gelegenheid in de tweede
helft van juli en volgens mijn idee waren ze best in
staat om hun eigen boontjes te doppen. Maar het lag
natuurlijk wel voor de hand dat mijn tante er het meeste
belang bij had om vooraf haar instructies te geven hoe
in de voor ons liggende periode de zaken geregeld
dienden te worden teneinde verzekerd te zijn van een
„rustige” vakantie! Persoonlijk had ik daar op deze dag
geen weet van, ik bleef rustig thuis en had voor die
gelegenheid Betty maar weer eens uitgenodigd. Het zou
onze laatste zondag worden voor de vakantie dat we bij
elkander konden zijn, want de volgende week was het
al zover. Ze was er al vroeger dan anders en het werd
wederom een heel bijzondere middag. Voor het eerst
speelde ik wat piano voor haar en daar was ze buiten-
gewoon opgetogen over. Zoiets zou ze nu zelf ook dol-
graag hebben willen leren. Lang kon ze echter deze
middag niet blijven en na nog even de lieve kleine
visjes in het tropisch aquarium te hebben bewonderd,
bracht ik haar ruim op tijd een eind weegs naar huis
toe. Die avond bij haar thuis namen we officieel af-
scheid van elkaar, over precies een week zit ik in Cam-
panula en we kunnen elkaar minstens vier weken niet
ontmoeten. Nog zie ik de bedenkelijke blik in Betty's
ogen waarmee ze naar me opkeek toen ik haar de situa-
tie uitlegde betreffende het niet mee mogen gaan van
Antje en ook over de plotseling veranderde plannen
van m'n oom en tante. „Als ik het goed begrijp, Piet,
gaat het daar nu weer net zo worden als een jaar gele-
den. Heb jij daar eigenlijk wel zin in? Ben je niet bang
om nog eens een herhaling mee te maken van alles wat
daar toen gebeurd is? Het zou best wel eens kunnen
gebeuren dat er heel nare dingen gaan plaats vinden
rond die Antje van jullie... ik zou niet graag in de
schoenen staan van dat meisje! Pas jij nu maar goed op
dat je niet opnieuw betrokken raakt bij de jaloezie
tussen die twee meisjes, het kon dan wel eens verkeerd
aflopen!” Ik probeerde haar gerust te stellen met de
verzekering dat ik ditmaal dubbel op m'n hoede zijn
zou en beloofde haar dat ik het niet zover zou laten
komen. Had ik die belofte maar echt kunnen waar
maken, diep in mijn hart wist ik met vrij grote zeker-
heid dat het noodlot me bleef achtervolgen.
Ons afscheid die avond was erg emotioneel,
het had bijna iets tragisch, alsof we elkander nooit meer
terug zouden zien. Nog nooit eerder had ik zó duidelijk
dat aangevoeld als op die avond. Het was alsof een
inwendige stem me zei dat wanneer ik Betty weer terug
zou zien er in die tussentijd verschrikkelijke dingen
zouden hebben plaats gevonden...
Maandag 26 juni 1939
Geruststellend nieuws! Antje mag toch mee naar Put-
ten... al is het dan alleen maar gedurende de laatste
veertien dagen. Dit was het resultaat van het onderhoud
dat vader hedenochtend had met de moeder van het
meisje. De kennismaking met huize K. was vader erg
meegevallen, echter was er heel wat overredingskracht
aan te pas gekomen om die moeder te bewegen toe te
geven aan ons voorstel. Ze bleef aanvankelijk onver-
biddelijk vast houden aan haar voornemen, maar door
een beetje op haar gemoed te werken had vader dan
toch uiteindelijk weten te bereiken dat Antje in elk
geval de tweede helft van de vakantie mee mocht. Antje
was helemaal in de wolken toen ze het goede nieuws
tegelijk met mij om twaalf uur vernam. Er viel niet aan
te twijfelen dat ze dolgraag met ons meeging en dat de
weigering van haar moeder een ontzettende teleurstel-
Hoofdstuk 3 Verslag van de vakantie in Putten van zaterdag
1 juli tot en met zaterdag 29 juli 1939
- 14 -
ling voor haar geweest moest zijn. Later op de dag
vertelde vader ons nog het een en ander over het on-
derhoud en over hetgeen hij daar gezien had, iets waar-
van ik met belangstelling kennis nam. „Dat mens kon
praten als Brugman... en haar mond stond geen seconde
stil. 't Is een kolossale forse vrouw, nog vrij jong maar
ik geloof wel dat het kwaad kersen eten is als je 't met
haar aan de stok krijgt!” voegde hij er aan toe. „Ik
stond versteld toen ik daar binnen kwam... ze wonen in
een prachtig gemeubileerd benedenhuis, ik wist ge-
woon niet wat ik zag. Die mensen moeten bepaald
vroeger in heel goede doen geweest zijn en het sloeg
alles wat ik had verwacht te zullen vinden.” Over de
gebeurtenissen van verleden jaar en daarbij in het bij-
zonder over de rol die ik daarin gespeeld had, scheen in
het geheel niet gesproken te zijn, althans, vader liet
zich daarover niet uit. Hoofdzaak was dat we Antje niet
kwijt raakten, ze mocht de eerste twee weken van juli
gewoon thuis het huishouden doen en zou dan later
samen met vader naar Putten komen. Toch was ik
ondanks de gunstige uitslag van het gesprek niet bijster
opgetogen over de gang van zaken. Het viel niet weg te
cijferen dat het voor mij een dooie boel ging worden
gedurende die eerste periode. Ik was zo gewend ge-
raakt aan de nabijheid van dit vakantievriendinnetje dat
het me niet zou meevallen om nu voortaan weer alleen
in m'n eentje er op uit te moeten trekken... zonder
Antje. En in de periode die daar op volgde zouden we
waarschijnlijk bitter weinig gelegenheid krijgen om
samen te gaan fietsen. Nee, dat leek allemaal niet erg
hoopgevend, god weet wat voor moeilijkheden ze ons
nu in de weg zouden leggen!
Ach, had ik vooruit maar ooit geweten wat mij
in de komende weken boven het hoofd kwam te han-
gen... ik zou het feit dat Annètje helemaal niet was
meegegaan met berusting hebben aanvaard. Er zou me
ontzettend veel leed bespaard zijn gebleven en die
vakantie zou nimmer zo grondig bedorven geweest
zijn! Maar was ik helderziend? Hoe kon men alles
vooruit weten? Helaas, zonder ook maar een greintje
vermoeden te hebben van de beroerdigheid die ik blin-
delings tegemoet ging, vertrokken wij een week later
naar Putten... ikzelf linea recta het noodlot tegemoet...!
Muzikale achtergrond:
Andante sostenuto uit de

Zaterdag 1 juli 1939 - Amsterdam-Putten
Zo vertrok dan op deze dag, onder min of meer twijfel-
achtige omstandigheden, onze jaarlijkse „va-
kantie-expeditie” naar het vredige dorp Putten op de
Veluwe. Sombere voorgevoelens aan mijn kant droe-
gen er ditmaal niet bepaald toe bij om de vreugde van
dit evenement te verhogen. Een heel jaar lang had ik
me ingesteld op vier fijne weken buiten, samen met dat
alleraardigste blonde vriendinnetje... geen dwarskijkers
meer om ons heen die ons het leven konden zuur ma-
ken. Ik had mezelf de meest genoeglijke vakantie in het
vooruitzicht gesteld die men zich maar denken kan!
Geen oom en tante die zich geroepen voelden om tel-
kenmale de waarschuwende vinger naar mij op te hef-
fen, geen spionerende Alida die als een schim rond ons
heen waarde en alles signaleerde wat volgens de rest
van de familie niet door de beugel kon!
Maar die speculatie was averechts verkeerd
uitgevallen en de mooie droom scheen nu in het tegen-
deel te zullen verkeren. Ik zou er in hebben moeten
berusten, dat het allemaal zo verkeerd had uitgepakt en
daar zat 'm nu juist de kneep. Ik berustte er helemaal
niet in en voelde me minstens geroepen om opnieuw
ten strijde te trekken tegen het familiekomplot zonder
ook maar enig benul te hebben wat voor kwalijke ge-
volgen dat zou gaan krijgen.
Ik was voor mijn doen die morgen ongewoon
nerveus en het was me ook niet ontgaan dat Antje al
stiller en stiller werd naarmate het uur van vertrek
naderde. Het moest een hard gelag voor haar zijn ons
zo aanstonds te zien vertrekken met de wetenschap
voor ogen dat ze daar óók bij had kunnen zijn. Nu ging
die lekkere autotocht mooi haar neus voorbij! Ik had in
de loop van de ochtend nog een kort ogenblik gele-
genheid gehad om met haar alleen te zijn en had die
kans benut om wat vertroostend afscheid van haar te
nemen en het had me daarbij diep geschokt dat het
lieve kind waarachtig nog een potje begon te huilen. Ik
zag er een teken in dat het bij Annetje allemaal veel
dieper zat dan de buitenwereld wel wist. „Droog je
tranen nou maar gauw af, meisje voor je „mevrouw”
het in de gaten krijgt en denk er nu alleen maar aan dat
je over twee weken ook weer bij ons bent en dan is
alles toch immers weer bij het oude?” had ik met wat
tederheid in m'n stem tot haar gezegd. Er brak toen
gelukkig weer een zonnetje op haar gezicht door en de
warme blik in haar ogen die van veel diepere gevoelens
getuigde, kon me daar geenszins bij ontgaan. Dit alles
met elkaar maakte het vertrek nog moeilijker voor mij
dan het al was. Eigenlijk moest ik kwaad op mezelf
wezen dat ik het telkens weer zover liet komen tussen
Antje en mij, het leek of ik geen macht meer had over
mijn doen en laten! Bovendien was mijn eerzucht weer
opnieuw geprikkeld door een nogal vreemde uitlating
van mijn ongetrouwde tante Louise. Ze had een paar
dagen geleden in mijn bijzijn een opmerking gemaakt
- 15 -
Eerste Symfonie van Brahms
die me als een messteek had getroffen. Toen ze vernam
dat Antje heel waarschijnlijk niet mee naar Putten zou
gaan riep ze nogal ondoordacht uit: „Nu, als ze dàt in
Utrecht horen, zal Wim wel juichen... want alleen al
dáárom, dat dat kind er weer bij zou zijn, wilden ze
eigenlijk eerst niet meer naar Putten toe!” Ik voelde me
razend worden bij die woorden en had moeite om me in
te houden. Daar had ik verdomme nog toe, al die
maanden zitten hopen dat die verwenste Ali er goddank
niet meer bij zou zijn... en nu hadden ze waarachtig op
het allerlaatste ogenblik de boel nog in de war gestuurd
en waren ze op de koop toe nog blij ook dat Antje de
strop kreeg. Het was het toppunt en ik vroeg me onwil-
lekeurig af wat Antje de familie in godsnaam toch wel
in de weg had gelegd. Ze had zich altoos bescheiden op
de achtergrond gehouden en het enige wat ze haar
verwijten konden was het feit dat ze graag met mij ging
fietsen en blijkbaar uitstekend met me had kunnen
opschieten in die vakantie. Nee maar, dan hadden ze
toch eerst beter hun kritiek op Ali kunnen laten schij-
nen. Als er één was die toen aanleiding had gegeven tot
onaangenaamheden, dan was dat toch stellig wel Ali
geweest... hoe dikwijls had die pedante steekneus niet
geprobeerd om Antje's plezier in de vakantie te bede-
rven? De woede over die uitspraak van tante Louise
had m'n oude strijdlust van verleden jaar weer doen
ontwaken en opnieuw nam ik me heilig voor om, wan-
neer het onverhoopt deze keer weer zover mocht ko-
men, al mijn krachten in te spannen teneinde de situatie
meester te blijven. Mochten ze hetzelfde spelletje voor
een tweede maal willen gaan spelen, uitstekend! Maar
dan kon het me ook geen bliksem meer schelen wàt er
van kwam en ik zou me met hand en tand verzetten
tegen de aanranding van m'n persoonlijke vrijheid. Ik
zou met Antje gaan fietsen als het mij beliefde en met
die Alida had ik verder niets te maken... die kon wat
mij betreft naar de pomp lopen!
Dat waren allemaal oproerige gedachten die
regelrecht tot rebellie konden leiden en ze waren niets
minder dan een teken aan de wand dat er in de komen-
de weken wat ging broeien daar buiten. Was het won-
der dat ik in een opgewonden stemming verkeerde op
de dag van vertrek? In de hal stonden de koffers al
gereed en moeder en Antje waren in zenuwachtige
haast druk bezig met de laatste beslommeringen aleer
we het huis achter ons zouden sluiten. De auto van de
„Waaltaxi” was om klokke twee besteld en daar was
het wachten dus op, maar er werd bovendien ook nog
op iemand anders gewacht... Tante Mien uit Utrecht
kon ieder moment haar „ping-ping-ping” belletje laten
weerklinken. Ja, inderdaad, je hield het niet voor moge-
lijk, maar m'n geachte tante zou de reis in de auto
meemaken naar Putten en daar dan meteen een paar
dagen blijven logeren op Campanula! Met dat plannetje
was ze hoogst persoonlijk komen aandragen. „Zeg jon-
gens, als die Antje van jullie nou toch niet meegaat in
de auto... zou ik het best gezellig vinden om haar plaats
in te nemen, ik heb reuze zin in zo'n autotochtje...” had
ze, zichzelf uitnodigend, voorgesteld. Nu, daar was
natuurlijk geen enkel bezwaar tegen van de zijde van
de oudelui, hoe meer zielen hoe meer vreugd! Maar het
hield natuurlijk wèl in dat ik nu in plaats van de lieftal-
lige Antje mijn oude tante naast me op de autobank te
zien kreeg! Het bleef me een raadsel waarom dat alle-
maal zo gearrangeerd moest worden... voor hetzelfde
geld had mijn tante de reis naar Putten rechtstreeks
kunnen maken vanuit Utrecht per trein. In ieder geval
kon ze nu al vast haar wakend oog laten gaan over de
gang van zaken. Ik zelf was er alleen niet zo erg blij
mee, had liever ook wat anders gewild en kon het niet
vatten waarom tante Mien eerst die reis van Utrecht
met de trein naar ons toe moest maken om vervolgens
weer met de auto naar Putten te rijden. Tegen een uur
of een kwam ze aanzetten, opgewekt als altijd en over-
dreven vriendelijk doend tegen Antje met de wat sar-
castisch klinkende woorden: „Wat jammer nou, meisje,
dat jij niet mee mag... spijt het je niet erg?” Nou, dat
hoefde je waarachtig niet aan Antje te vragen... haar
gezicht sprak daaromtrent boekdelen! Klokslag twee
uur kwam de „Dodge” voor de deur, het inladen kon
beginnen en we sleepten koffers en al het kleine gerei
dat moeder gewoon was mee te nemen, nodig of niet,
de trappen af. Antje kleedde zich haastig aan en pakte
haar spullen bij elkaar om naar huis te gaan. Voor haar
zat het er op. Op straat, terwijl de auto langzaam weg-
reed zag ik haar nog geruime tijd ons staan nawuiven,
maar wat ik niet zag waren de tranen die haar in de
ogen sprongen toen ze ons nakeek tot de auto de hoek
van de straat om ging...
Moeilijk konden we toen vermoeden dat dit
voorlopig de laatste vakantietocht zou worden die we
prinsheerlijk met een auto zouden maken en evenmin
hadden we er toen weet van dat het ook de laatste zor-
geloze vakantie was die we tegemoet gingen. Had ik
daar ooit voor uit een boodschap van gehad, voorwaar,
ik zou die kostelijke tijd oneindig veel beter hebben
gewaardeerd en me met meer gemak hebben neerge-
legd bij de kleine tegenslagen die er in de laatste weken
waren komen opdoemen. Maar helaas wisten we nog
van niks en er bleef voorshands nog niet veel anders
over dan me te zitten opwinden over m'n eigen kleine
belangetjes. In de auto zat ik in stilte vergelijkingen te
maken met het vorige jaar, toen het allemaal zo gezellig
was met Antje er bij, ikzelf nog onbewust van de span-
nende tijd die ik tegemoet ging. En thans? Er wachtte
me een saaie twee weken en wat daarna zou volgen zag
er nou ook niet zo bijster hoopvol uit. Je hoefde daarbij
nog geen eens te denken aan het familie-geharrewar...
er lagen erger dingen achter de horizon verborgen. Het
was zelfs niet geheel uitgesloten dat we daar buiten
werden overvallen door het plotseling uitbreken van
een oorlog! Reeds nu al begon het opnieuw te gisten in
de internationale toestand. De kranten stonden er elke
dag bol van. Polen leek het volgende slachtoffer te gaan
worden van de Duitse agressie; „Dantzig moet Duits
worden”, zo schalde de Duitse propagandamachine
- 16 -
luidkeels de wereld in. In Amsterdam ging het bouwen
van schuilkelders met verwoede ijver voort en ze ver-
rezen alom als paddestoelen uit de grond! Sommigen
waren van houten palen opgetrokken ommanteld met
een schuin toelopende wal van aarde, doch er waren er
ook al die uit gewapend beton bestonden, die dingen
zouden voorlopig niet meer weg te krijgen zijn! Eigen-
lijk was de hele toestand in Europa zodanig dat mijn
vader in de afgelopen dagen had gezegd: „Jongens, we
gaan nu wel zo onbezorgd met vakantie... maar als er
in die tussentijd iets gebeurt, je kunt nooit weten, dan
stuur ik ogenblikkelijk de Waaltaxi naar Putten om
jullie op te halen! Voorwaar allemaal geen opwekken-
de vooruitzichten om daarmee op reis te gaan, maar we
zaten nu eenmaal in het schuitje en onderweg had ik
tijd te over om mijn gedachten in een wat meer opti-
mistische richting te sturen... wie weet viel het allemaal
nog wel mee! Erg opwekkende beelden boden de voor-
uitzichten voor deze vakantie dus niet.
De autotocht er heen was ook al geen groot
succes zoals we gewend waren, want onze chauffeur
meende er goed aan te doen om, in Baarn aangekomen,
ongemerkt linksaf te slaan en de weg op te rijden naar
Eembrugge en dwars door het eentonige polderland op
Nijkerk aan te koersen. Zijn baas had hem opgedragen
de „kortste” weg te volgen en daarbij Amersfoort te
mijden. Waarschijnlijk scheelde hem dat een klein
aantal kilometers en dus kosten van benzine! We mis-
ten zodoende het mooiste en boomrijke gedeelte van de
hele route. Tot overmaat van ramp werden we midden
in de polder door een plotseling snel opkomend zwaar
onweer overvallen en werd het uitzicht op de eindeloze
landweg geruime tijd verduisterd door een waar gordijn
van hemelwater. Het boze weer hield de ganse verdere
tocht aan en onder stromende regen en daverend on-
weer reden we omstreeks halfvier op Campanula voor.
Het zag er op dat moment niet erg aanlokkelijk uit,
troosteloos door de regen en huiverend van de kilte
betraden we ons vakantieverblijf.
Over het verdere verloop van die dag valt
verder weinig te vertellen. We hielden ons onledig met
het uitpakken van de koffers en het op orde maken van
de kamers. Ik kreeg de zijkamer aan de voorkant van
het huis en installeerde me daar zo goed als mogelijk
was, er stond tenminste een behoorlijke tafel in om aan
te kunnen schrijven. Alle sombere vooruitzichten ten
spijt hadden die me er niet van kunnen weerhouden om
ook dit jaar weer voor uitgebreide filmplannen te zor-
gen en het beloofde ditmaal iets heel bijzonders te
zullen gaan worden! Ik had acht spoelen 9,5 mm film
meegenomen, rechtstreeks van Gevaert betrokken en
de afwerking zou plaatsvinden bij het laboratorium van
Gevaert in Den Haag. Van de afwerkpraktijken uit de
fotohandel had ik langzamerhand m'n buik vol gekre-
gen, die gaven het filmmateriaal ter afwerking aan
particuliere beunhazen zodat het resultaat maar al te
dikwijls bijzonder twijfelachtig genoemd mocht wor-
den. Ik had me ook voorgenomen om deze keer eens
drastisch te gaan afwijken van het maken van de tradi-
tionele familieshots en wat meer aandacht te gaan be-
steden aan de omringende natuur zodat mijn film wat
meer de allures mocht krijgen van een „lyrisch film-
gedicht”. Ik had er een aardige titel voor bedacht:
„Bungalowavonturen - Van Zon, Wind en Regen” en
van die drie gegevens wilde ik proberen een uitbeel-
ding te geven in de film. Natuurlijk viel het vooruit al te
voorspellen dat er niet te ontkomen viel aan zekere
familietaferelen die de moeite waard waren om vast te
leggen. Er viel namelijk een feestelijke gebeurtenis
midden in de vakantie; vader en moeder hoopten hier
over een paar weken hun veertigjarig huwelijksfeest in
te luiden en die ondertrouwdag zou stellig niet onge-
merkt voorbij gaan. Het lag voor de hand dat deze
festiviteit op de film zou worden vastgelegd. Maar aleer
het zover was zouden er heel andere schokkende ge-
beurtenissen hebben plaats gevonden en het was maar
goed dat ik daar op deze eerste dag in 't geheel geen
weet van had. Na al de kleine tegenslagen betreffende
Antje leek het me verstandig toe om die twee eerste
weken al m'n aandacht te gaan besteden aan de film-
plannen... dan schoot de tijd ook meteen lekker op!
Toen we omstreeks zeven uur aan de avond-
boterham zaten kwam oom Wim binnen vallen en hij
was nog juist op tijd om een graantje mee te kunnen
pikken. Hij zou blijven tot zondagavond, het slapen
hier was geen probleem daar oom en tante nu de be-
schikking konden hebben over de kamer waar Antje
anders haar domein had gehad. Ruimte was er zat op
Campanula, drie kamers met in elk twee bedden boven
elkander. Buiten was de hemel nu helemaal opgeklaard
en uit de bossen rondom steeg een verkwikkende prik-
kelende geur op van vochtig dennenhout, terwijl de al
wat laagstaande zon brede banen van goudgekleurd
schijnsel wierp over het vochtige mos. En dat werd
vanzelfsprekend een uitnodiging om er meteen maar op
uit te trekken voor een avondwandeling. Wat een genot
was het om na een vol jaar stadsgewoel en het geploe-
ter van de dagelijkse sleur weer eens je voetstappen te
kunnen zetten op de rullige bosgrond en de krijsende
schreeuw van een Vlaamse gaai te horen op klinken uit
het eenzame woud. Alsof we niet weg geweest waren...
er leek nagenoeg niets veranderd te zijn in de naaste
omgeving, zo op het eerste aanblik. Ja toch... achter het
Hunnenlaantje, daar stonden we onverwacht voor een
grote rechthoekige kale vlakte waar verleden jaar nog
een bos met fraaie slanke dennenstammen als een muur
was opgerezen. We schrokken er van, op het aanblik
van die doodse kale woestenij waar letterlijk niets meer
groeide en vroegen ons verbijsterd af waar dat in he-
melsnaam goed voor mocht wezen. We zouden het
spoedig vernemen van „ouwe Frank” nadat ook mijn
oom al terstond zijn mening had geuit over het ver-
dwijnen van dit uitgestrekte dennenperceel. Dit bos
was gekapt op last van het ministerie van Defensie... er
zouden hier eventueel in geval van oorlog batterijen
vèrdragend geschut komen te staan wanneer de Duit-
sers het in hun hoofd mochten halen onze oostgrens te
overschrijden! Het was voor het eerst dat we zo direct
- 17 -
en duidelijk met ons neus op de feiten werden gedrukt,
de harde werkelijkheid van een op handen zijnde oor-
log... neen, dit was geen grap van mijn geachte oom
toen hij op zijn laconieke manier zijn veronderstelling
uitte over hetgeen hier aan de hand was.
Maar op onze korte avondwandeling leefde
nog weer sterker de herinnering op bij mij aan de on-
vergetelijke dagen van vorig jaar. Dat leek me nu alle-
maal een droom toe. Je kon je nu nauwelijks voorstel-
len dat daar een vol jaar tussen lag! Toen we tegen
schemerdonker op Campanula terugkeerden hadden
moeder en tante Mien inmiddels het vaatwerk afgewas-
sen en opgeruimd en stond de theepot al vol ongeduld
op ons te wachten. De schemerlampjes werden ontsto-
ken en we waren eensklaps weer terug in het sfeertje
van een jaar geleden. Dan kwamen de kaarten op tafel
en onder het heldere licht van de elektrische lamp zaten
we met z'n allen gezellig rond de tafel om wat spelletjes
te doen. Wat een vredig toneeltje moet dat geweest
zijn... geen spoor van onenigheid in de familie, geen
wanklank die de stilte vermocht te storen. Maar dan
maakte oom Wim de opmerking: „Goddorie, 't is hier
toch maar een fijn oord om je vakantie door te brengen.
En we hebben het zo onder ons toch eigenlijk gezel-
liger dan met die twee kinderen er bij... je kunt nu
tenminste wat meer vrijuit praten...!” Ik keek verbaasd
op bij het horen van die wat ontactvolle opmerking en
voor ik het wist flapte ik er uit: „Nou, dàt weet ik nog
zo net niet... ik dacht dat die twee meisjes met hun
aanwezigheid ons bijzonder geamuseerd hebben, ze
brachten tenminste wat leven in de brouwerij!” Ik zag
de glinstering in de ogen van mijn oom, terwijl hij
uitschoot in z'n stereotiepe schaterlach en daarbij uit-
riep: „Ja, dàt wil ik best geloven jongeman... jij verte-
genwoordigt nog de jeugd onder ons en jij zult je zeker
wel geamuseerd hebben met die twee jonge vrouwen
en stellig wel met Aantsie... maar dat is voor ons oude-
ren helaas niet meer weggelegd! Ze zal haar „meneer
Piet” nu wel missen, denk ik zo!” voegde hij er ironisch
aan toe. Ik zei er maar niet veel op terug, ik kende oom
Wim voldoende en wist dat hij het niet zo kwaad be-
doelde, maar het viel me op dat tante Mien even ver-
strakte en daarna terstond van onderwerp veranderde.
Er verscheen een vastberaden trek om haar mond alsof
ze bij zichzelf dacht: daar zullen we in deze vakantie
wel eens een stokje voor steken! We maakten het die
avond niet erg laat, om elf uur werd er opgebroken en
kropen onder de warme wol. De avond was koud door
alle regen van de afgelopen dag en behaaglijk trok ik de
dekens over me heen, de slaap liet die eerste nacht niet
lang op zich wachten.
Zondag 2 juli 1939 - Putten
Aangezien de gebeurtenissen in die eerste helft van
mijn vakantie weinig spectaculair genoemd mogen
worden, wil ik er mee volstaan om enigszins in be-
knopte vorm een opsomming te geven van de wijze
waarop ik de dagen zoek bracht en alleen maar spreken
over de allerbelangrijkste voorvallen. Vastgesteld moet
worden dat die twee weken verliepen in een sfeer van
volmaakte rust, zij vormden de stilte die aan de storm
vooraf ging!
We hadden die zondag vrij goed weer, de zon
liet zich regelmatig zien al bleef de temperatuur nog
wat aan de lage kant. Wat zouden vader en ik, mitsga-
ders oom Wim, beter hebben kunnen doen dan terstond
na het ontbijt op de wandeltoer te gaan! We richtten
onze schreden naar Oud-Groevenbeek, een van de
fraaiste natuurparken in de omgeving van Putten en
luisterden met verstrooide aandacht naar de breedspra-
kige verhandeling van mijn oom over de huidige inter-
nationale spanningen. Hij was niet bijster gerust op het
verloop van de politieke ontwikkelingen... zag het er
van aankomen dat die schreeuwer in Berlijn niet eerder
zou rusten aleer hij geheel Europa onder de voet zou
hebben gelopen. Hij vreesde dat Engeland en Frankrijk
eerst een flink pak op hun donder moesten krijgen van
dat tot de tanden toe gewapende Derde Rijk. Dan pas
zou de gehele wereld wakker worden geschud uit de
slaap! Maar dan was het te laat om nog te kunnen in-
grijpen... ze hadden te veel kostbare tijd verloren laten
gaan met afwachten en bakzijl halen tegenover Hitler,
de moffen hadden al die jaren als bezetenen gewerkt
aan hun oorlogsmachine, liever kanonnen dan boter
luidde de brallende kreet van Hermann Goering en het
Duitse volk had er lijdelijk mee ingestemd en in alle
ernst geloofde het dat daarna de betere tijden zouden
aanbreken. Voorwaar, oom Wim had een heldere kijk
op de wereldsituatie, zoals later duidelijk zou blijken.
Maar al de sombere voorspellingen gingen als
stof in de wind aan ons voorbij op die heldere zonnige
zondagmorgen. Teruggekeerd op Campanula roken we
de geur van de vers gezette koffie al van verre en bin-
nen vonden we moeder en tante Mien samen in druk
gesprek al viel het moeilijk te raden waar die twee het
wel allemaal over gehad mochten hebben! 's Middags
kon ik de verleiding niet weerstaan om op de fiets van
mijn oom even lekker een tochtje te maken in de naaste
omgeving. Een onbestemd verlangen dreef me naar het
Sollense Gat, het práchtgát van Annetje waar ze toen
helemaal verrukt van was. Ach ja, te bedenken hoe wij
hier met z'n beidjes hadden staan te genieten van dat
unieke brok natuur, op die eerste zondagmiddag... dat
was nog voor het fatale spelletje tussen ons een aan-
vang nam. Daar wilde ik nu maar liever niet aan den-
ken! Voor de rest van deze middag namen we er ons
gemak van, heerlijk lui gezeten in de lommerrijke voor-
hof van Campanula waar het nu in de middagzon be-
haaglijk warm begon te worden. Onder het genot van
ontelbare koppen thee, vermengd met de blauwe damp
van de „kareltjes” die vader en ik altijd in ruime voor-
raad bij ons hadden en waarvan vader met gulle hand
uitdeelde, zette oom Wim zijn betoog voort op het punt
waar ie die ochtend was blijven steken. Pas nadat vader
hem voor de derde maal een sigaartje had gepresen-
teerd scheen ie zich eindelijk te herinneren dat hij zelf
ook nog ergens een doos „stinkstokken” in z'n jaszak
opgeborgen moest hebben! Maar toen niemand meer
- 18 -
wenste te roken kon hij ze gelukkig weer gauw veilig
opbergen! Mijn god, wat leefden we nog in een luilek-
kerland... thee, koekjes en sigaren in overvloed... het
kon niet op!
Maar ook aan dit gezellige samenzijn van de
familie „onder ons” kwam weer een einde. Vader had
reeds gisteren in het dorp een taxi besteld die hen bei-
den deze avond zou komen ophalen en naar het station
brengen. Er was besloten dat mijn tante nog een paar
dagen zou blijven logeren, voor de gezelligheid... dat
kon toch immers best nou die Antje er niet bij was? Ze
wist nog niet hoelang ze zou blijven, dat hing helemaal
van het weer af. Mijn oom had z'n fiets voor het gemak
maar hier gelaten, hij kondigde aan vermoedelijk aan-
staande woensdag over te komen om tante op te halen...
Zo maakten ze er in wezen een dubbele vakantie van.
En het was nog goedkoop ook!! Moeder vond het alle-
maal maar wàt gezellig, want zo in haar eentje had ze
natuurlijk weinig aanspraak en Mien zorgde wel dat de
conversatie op gang bleef. Maar heimelijk dacht ik
hoeveel romantischer en intiemer de omstandigheden
geweest zouden zijn als het lieve blonde vriendinnetje
met haar aanwezigheid de vakantie had opgeluisterd.
Klokslag negen uur reed de dorpse taxi voor, vader en
oom Wim namen afscheid van de rest van de familie en
ik bleef met moeder en tante Mien achter. Tot het bed-
tijd was brachten we de avond door met kaartspelletjes.
Over de verdere dagen van die week valt wei-
nig te vertellen. Ik moest op eigen gelegenheid maar
zien hoe ik me vermaakte en dat lukte dan ook meestal
heel voortreffelijk. Mijn eerste gang de volgende
maandagmorgen was naar het dorp toe teneinde de
rijwielzaak van Dompseler met een bezoek te vereren.
Ik stapte er de winkel binnen met zo'n gezicht van:
hallo, daar ben ik weer! En ik was helemaal niet ver-
baasd over het feit dat de eigenares me onmiddellijk
herkende. Misschien kwam dat wel omdat ze een
naamgenoot van me was en ik bedoel hiermee dus de
eigenaresse van de winkel. Ik trof het, want mijn lieve-
lingskarretje dat ik al sedert een paar jaar hier in de
vakantie gehuurd had, was uitgerekend net op tijd in
huis terug gekeerd. „Ik had er al op gerekend dat u een
dezer dagen langs zou komen en heb hem meteen voor
u vastgehouden”, sprak ze. Het bericht van onze komst
naar Putten was kennelijk reeds wijd en zijd bekend
gemaakt door de oude Van Surksum teneinde de leve-
ranciers een tip te geven dat er wat te verdienen viel!
Ja, zo ging dat nog in die dagen! Vijf minuten later
knerpten mijn banden over het helderwitte grind van
het fietspad in de richting van het landgoed Schoven-
horst. Het weer had niet beter kunnen wezen dan op
deze prille ochtend van de nieuwe week. Ik nam het er
van en koesterde geen plannen om maar zo gauw mo-
gelijk naar huis terug te keren. Moeder en tante Mien
vonden genoeg stof om elkander te vermaken en daar
zouden ze mij wel niet bij nodig hebben. Wat een genot
was het om voort te zweven door die poort van louter
groen, de vochtige kruidige geuren uit het bos in te
ademen en het windje verkoelend langs je wangen te
voelen strijken. Ik mocht de trouwe velo weer voor een
maand mijn eigendom noemen en het beestje huppelde
van pleizier alsof het zich alle malle strapatsen van
vorig jaar nog wist te herinneren. Ik maakte een flinke
tocht en niemand kon er wat van zeggen dat ik zo lang
was weggebleven, er was nu immers geen Antje die ze
er lelijk op aan konden kijken?
Het mooie weer hield aan in de volgende da-
gen. Ik meende er goed aan te doen om daar nu alvast
zoveel mogelijk profijt uit te trekken, maakte al de
tochtjes op de fiets langs de plaatsen waar de herinne-
ring levend was gebleven aan het intieme samenzijn
met Annetje zonder er bij stil te staan dat ik daarmee
het gevoel van verlangen naar het meisje bij mezelf
opzweepte. Ongemerkt leefde ik er naar toe dat ze over
nog zóveel en zóveel dagen echt weer hier bij me kon
zijn en achteraf beschouwd geloof ik dat dit verlangen
op het laatst tot een obsessie uitgroeide. Ook begon ik
maar vast met voorbereidingen te treffen voor de nieu-
we film, nam enige shots op van onderwerpen waarbij
ik geen „acteurs” nodig had maar wel de zon die thans
volop van de partij was. Zo schoot de tijd toch nog
aardig op en met tante Mien leek de vrede nu weer
geheel en al getekend te zijn. Over Antje werd nauwe-
lijks gesproken, tenminste niet in mijn onmiddellijke
aanwezigheid. Toch gebeurde er in het midden van de
week iets vreemds. Het was op woensdag 5 juli en de
dag beloofde uitzonderlijk warm te worden. Ik had die
ochtend een ferme fietstocht gemaakt over het gehucht
Drie naar Speulde om daarna over de Oude Prinsenweg
weer op huis aan te gaan. Het was broeiig heet gewor-
den en op de terugtocht passeerde ik de plek waar ik
verleden jaar met Antje op een stil plaatsje samen in
het bos gelegen had. Dat was een middag vol onstui-
migheid geweest en waarbij onze late terugkomst op
Dennenlust aanleiding was geweest tot nieuwe en hevi-
ger moeilijkheden met de familie. Ik moest thans voor
mezelf bekennen dat ik me toen in die periode heel wat
meer zelfverzekerd en op m'n gemak voelde dan thans
het geval was. Doordat het die middag gloeiend heet
was geworden bleef ik met moeder en tante Mien rustig
in de lommerrijke schaduw van het huisje zitten met
een boek. Tante Mien vroeg of ik me nogal kon amuse-
ren, zo in m'n eentje en toen ik daarop nonchalant ten
antwoord gaf dat me dat best lukte en dat ik thuis ook
wel gewend was om alleen door het leven te gaan, zei
moeder totaal onverwacht: „Tòch zou ik wel eens wil-
len weten waar jij zo zondagsavond altijd uithangt in
Amsterdam... daar vertel je ons eigenlijk nooit iets
over!” - „Enigermate gealarmeerd spitste ik de oren...
dat had moeder verdomme nog nooit eerder aan mij
gevraagd! Wat vreemd dat ze daar nu juist mee voor de
dag kwam, hier in Putten! Een beetje van m'n stuk
gebracht antwoordde ik vaagjes: „Ja, dat is voor u een
vraag en voor mij een weet... en, waarom zou ik dat
jullie vertellen?” Tante Mien mengde zich er lachend
tussen: „Ach, Sienemeu dat moet je nooit vragen aan je
jongens, daar willen ze liever nooit over praten... maar
- 19 -
hij zal wel ergens een vriendin hebben, zo noemen ze
dat toch immers tegenwoordig?” Ik maakte een gebaar
alsof ik het feit half en half toegaf, waarop moeder
repliceerde: „Nou, ik vind dat maar raar dat je ons
daarover nooit iets vertelt, ik denk er wel eens het
mijne van. Vertel me eens, hoe ziet ze er dan uit? Is het
een aardig meisje?” Verdikkeme, daar zat ik nou ineens
in de tang... nu moest ik toch wat ophelderen en in een
ogenblik van onbedachtzaamheid liet ik me er toe ver-
leiden om een vage beschrijving te geven van Betty,
haar uitbeeldend als klein, slank en beeldschoon! Maar
ik waakte er wel voor om haar naam te noemen of ook
maar iets persoonlijks over Betty uit te duiden. Moeder
zei alleen maar: „Nou, je maakt ons wel bar nieuwsgie-
rig en het zal mij echt benieuwen wanneer je ons eens
kennis laat maken met dat wonder!” Ik zweeg abrupt,
zelf geschrokken van mijn loslippigheid. Later snapte
ik zelf niet hoe ik op die middag zo ondoordacht had
kunnen zijn om een tipje van de sluier op te lichten van
mijn verhouding met Betty. Natuurlijk wisten ze nu nog
niets, maar ze waren zo ongemerkt meer te weten ge-
komen dan me op dit ogenblik wel lief was! Maar
wacht eens! Zou mijn geachte tante daar misschien de
hand in gehad hebben? Was het niet uitgesloten dat zij
moeder had aangezet om mij daar eens over te kapitte-
len? Daar had ze vast iets mee voor, ik zou op mijn
hoede moeten zijn voortaan, anders kon ik Antje wel
vergeten! Kort na het avondeten vertrok tante Mien,
mijn oom arriveerde tegen zeven uur vanuit Utrecht om
haar op te halen. Er reed in het midden van de week
een dorpsbusje op het station Putten en er was een halte
dichtbij op de Harderwijkerstraatweg zodat ze dus geen
gebruik van een taxi hoefden te maken. Ik bracht hen
beiden een eind weegs en ik geloof dat mijn tante maar
node naar huis terug keerde, die had best nog een dag
of wat haar tenten bij ons willen opslaan en ze had haar
echtgenoot dan ook in 't geheel niet zo spoedig ver-
wacht om haar te halen! 't Werd nu nog stiller dan
anders op Campanula en wat verveeld zaten moeder en
ik nog wat te lezen tot het tijd was om naar bed te gaan.
Vrijdag 7 juli 1939 - Putten
Het prachtige weer houdt onverminderd aan en gewa-
pend met de filmcamera stapte ik deze morgen terstond
na het ontbijt op de fiets. In het dorp postte ik een brief
die ik gistermiddag geschreven had en die bestemd was
voor Betty. 't Was een extra lange geworden, als wilde
ik daarmee mijn schuldgevoelens delgen tegenover
mijn vriendin. Ik had in het begin van deze week na-
tuurlijk weer veel te veel aan Antje gedacht bij het
weerzien van al die bekende plekjes in de omgeving!
Met die brief had ik een poging gedaan m'n geweten
enigszins te sussen en het gevoel voor Antje op de
achtergrond te dringen. De grintweg in de richting van
Kasteel Staverden was zonnig en het spetteren van het
grind onder de banden vandaan was het enige geluid
dat de stilte doorbrak. Ik kreeg het gevoel dat ik einde-
loos door had willen rijden, ver weg naar een onbe-
kende toekomst als wilde ik wegvluchten van een nade-
rend onheil dat bezig was me te achtervolgen. Ik had
eigenlijk dolgelukkig moeten zijn op die prachtige
ochtend, lekker trappend op m'n fietsje de eindeloze
verte tegemoet... in het genot van vier weken vakantie
en verlost van de dagelijkse werksleur. Maar in plaats
daarvan betrapte ik mezelf er op dat er ergens binnen in
me een onbestemd gevoel knaagde van ontevredenheid.
Het geluk dat me beschoren was om vier weken lang in
de vrije natuur te mogen bivakkeren werd ergens ge-
temperd door onvolmaaktheid, er ontbrak iets aan.
Waarom fietste ik hier alleen in m'n eentje? Waarom
miste ik zo doordringend het vrolijke gesnap van Annè-
tje naast me? Nog liever zou het me geweest zijn wan-
neer Betty mij had kunnen vergezellen op mijn tochten,
met haar zou het natuurlijk nog oneindig veel fijner zijn
geweest. Het besef van dit gemis maakte me mistroos-
tig en prikkelbaar, 't had allemaal zo geheel anders
geweest kunnen zijn.
Teruggekeerd op Campanula vond ik moeder
in de tuin zittend met een geopende brief in de hand en
ik zag dat haar gezicht een bedenkelijke blik vertoonde.
Het bleek een schrijven te zijn van mijn broer Aart en
de inhoud was nogal verbluffend. Hij had naar moeder
en mij geschreven met het klemmend verzoek een week
bij ons te mogen komen logeren met z'n gezin op Cam-
panula. Het geval wilde dat hij van zijn werkgever
veertien dagen vakantie had gekregen en zoiets was
hem in geen jaren overkomen. Mijn broer had jaren-
lang een winkel gehad in de binnenstad die helaas door
de crisis op de fles was gegaan. Vakantie was hem in al
die jaren de neus voorbij gegaan, want de zaak kon
onmogelijk voor één of twee weken gesloten worden,
daar bestond in die jaren geen enkele regeling voor. Na
veel moeite had hij daarna weer een baantje gekregen
in z'n vroegere branche: de boekhandel, al was het dan
ook een slecht betaalde job. En ziedaar, nu had de arme
sloeber zo ineens maar twee weken vrijaf om op vakan-
tie te gaan en nu ontbraken hem de centen daarvoor! En
zo was ie er toe gekomen om ons als 't ware een bedel-
brief te sturen waarin ie met veel plichtplegingen het
vriendelijk verzoek richtte tot moeder of het niet moge-
lijk was dat hij met Annie en de twee jongens de ko-
mend week bij ons kon doorbrengen. Ze zouden dan op
de voordeligste en goedkoopste manier reizen, met de
raderboot naar Harderwijk en vandaar per bus naar
Putten. Wanneer wij dit plannetje goed vonden, ver-
zocht hij ons dat per omgaande hem te laten weten, dan
konden ze al aanstaande maandag met het hele gezin in
de loop van de middag bij ons voor de deur staan!
Moeder schudde verbaasd het hoofd en ik had wel in de
gaten dat ze helemaal niet zo blij was met dat plan. Ze
was er danig door overrompeld en zag er een aanslag in
op haar vredige rust die ze meende hard nodig te heb-
ben. Want dàt zou me even een drukte geven, die zorg
voor vier personen er bij, nee, ze was er niks over te
spreken en gaf me de brief te lezen, vragend wat ik
daar van dacht. Waarschijnlijk hoopte ze dat ik er ook
- 20 -
wel fel tegen gekant zou zijn en dadelijk terug wilde
schrijven om het af te wimpelen. Nu moet ik eerlijk
bekennen dat ik wel een beetje verschoot toen ik de
brief las en me daarmee realiseerde dat die instuif van
vier personen de nodige problemen met zich mee zou-
den brengen. Je moest het je even voorstellen: twee
volwassen mensen plus nog twee kleine kinderen er bij
in deze betrekkelijk kleine bungalow stelden wel enige
extra eisen aan ons organisatietalent! Daar stond mijn
geachte broeder blijkbaar in 't geheel niet bij stil. Bij de
eerste lezing stond het plan mij evenmin erg aan en ik
behoefde daarbij alleen maar te denken hoe het verle-
den jaar was gegaan met kleine Aart... en dan zouden
we er nu nog zo'n kleine druktemaker bij krijgen, mits-
gaders mijn nogal bazige schoonzuster! Bovendien kon
je er donder op zeggen dat we de komende week tante
Mien er ook nog bij zouden krijgen... die kwamen met
het weekeinde stellig uit Utrecht hier heen met het
vooropgezette plannetje meteen nog een paar dagen er
uit te slepen. Waar moesten die mensen in hemelsnaam
allemaal te slapen worden gelegd? De beide kinderen
konden niet anders dan met een „kermisbedje” op de
grond en daarmee was dan heel Campanula eivol! Dat
mijn geachte broeder, alvorens naar ons geschreven te
hebben, reeds eerder met hetzelfde verzoek bij vader
vierkant nul op het rekest had gekregen, had hij wijse-
lijk verzwegen in zijn brief. Ik vermoed dat hij uit
wanhoop daarna maar zijn geluk bij ons beproefde met
de verwachting dat wij wèl zouden zwichten voor zijn
smeekbede. En dat zou hem waarachtig nog lukken
ook! Want dwars tegen moeders verwachting in kwam
ik plotseling tot het besluit dat we dat offer toch maar
brengen moesten, wat voor moeilijkheden er ook mee
gepaard zouden gaan. Aan de andere kant beschouwd...
het kon toch ook best een boel gezelligheid geven zo
met z'n allen. Ik had altijd uitstekend kunnen op-
schieten met mijn broer en wie weet wat voor ouder-
wets avontuurlijke tochten we samen konden maken,
misschien wel op de fiets. Als ik daarbij bedacht dat die
arme drommel al in geen jaren meer van een behoor-
lijke vakantie had mogen genieten, leek het me niet
meer dan redelijk toe dat wij hem daartoe nu de gele-
genheid boden. Ik kon het niet goed verkroppen dat ik
zelf ieder jaar er maar zo'n week of vier tussenuit was
getrokken terwijl hij op een afstand mocht toekijken
hoe wij lekker op vakantie gingen. Neen, 't zou heel
unfair van ons geweest zijn als wij dat verzoek thans
hadden geweigerd... hij moest er nu ook maar eens van
genieten. En... allicht waren we samen in staat om hier
nog een goed stuk film te maken! We waren toch im-
mers niet voor niets allebei op de filmcursus van L. J.
Jordaan geweest? Met dat denkbeeld voor ogen zag ik
het ineens weer helemaal zitten!
Moeder zat me met vragende blik aan te kij-
ken terwijl ik de brief weer dicht vouwde en ik geloof
dat ze stomverbaasd was toen ik kort en bondig de
knoop doorhakte met de woorden: „Natuurlijk vind ik
het goed... laat ze maar gerust komen voor die ene
week, dat kan toch immers best, dat geeft meteen nog
wat afleiding.” Ik zei haar wat mijn overwegingen
waren en daarop moest ze me dan ook gelijk geven.
Maar wàt moeten we nou met tante Mien aanvangen als
die ook nog een paar dagen wil blijven?” vroeg moeder
bezorgd. Mijn hemel, daar had ik nog niet zo bij stilge-
staan, dat mijn tante wel eens onaangenaam getroffen
kon worden door deze onverwachte verandering in de
stand van zaken! 't Was in de ruimte bekend dat ze niet
bijster gesteld was op mijn schoonzuster; de oorzaak
daarvan lag ook al weer verborgen in een ver verleden,
terwijl geen sterveling zich meer herinneren kon wat de
aanleiding daartoe geweest mocht zijn! - „Nou, als
tante Mien daar niet mee akkoord wenst te gaan, dan
gaat ze zondagavond maar stante pede met oom Wim
naar Utrecht terug!” decideerde ik stoutmoedig, daarbij
niet beseffend dat ik met die uitspraak de grondslag
legde voor een nieuw conflict met de ten Bouwhuyzen!
't Was telkens weer het oude liedje: Mien was de spil
waar alles om draaide... zij besliste over het hoe en
waarom en wat wel en wat niet kon! Ik meende zelfs te
begrijpen dat moeder de moeilijkheden die ze kon ver-
wachten met haar zuster zwaarder liet wegen dan het
beetje extra drukte dat haar eigen zoon en diens gezin
met zich meebracht. De slogan: „Wàt zal Mien er wel
van zeggen?” deed ook nu weer opgeld, dat was bij ons
gewoon een gevleugeld woord geworden. Als ik toen
goed mijn hersens gebruikt had, had ik moeten begrij-
pen dat het in deze vakantie weer dezelfde weg zou
opgaan als 't vorig jaar en dat ik het wat mijn relatie tot
Antje betreft, ook dit keer weer zwaar te verduren zou
krijgen. Maar ik was er blijkbaar doof en blind voor!
Uiteindelijk legde moeder zich er maar bij neer en we
bespraken samen hoe we het gezelschap op de beste
manier konden huisvesten en toen we het daarover eens
waren geworden schreef ik terstond naar mijn broer
Aart terug dat wij er akkoord mee gingen dat ze zouden
komen en dat we hen aanstaande maandag in de loop
van de dag hier verwachtten. Het leek mij allemaal
nogal een gewaagd experiment en ik deed een schietge-
bedje dat het in die komende week tenminste goed
weer mocht wezen, want je moest er gewoon niet aan
denken dat de regen een week lang bij stromen zou
neervallen! Echter, na afloop van deze vakantie zou
blijken dat de beslissing die ik hierin had genomen de
enige goede was geweest hier in Putten!
Later op de middag werden we vereerd met
een bezoek van de oude Van Surksum, vermoedelijk
kwam hij op de geur van de thee af. Hij had zo de vaste
gewoonte om overdag, de ene keer in de morgen, een
ander maal des middags, op de fiets al de huisjes inde
omgeving af te struinen. Quasi om te informeren of
alles goed was en of er ook bijgeval iets te repareren
viel, maar in werkelijkheid liet ie zich overal grif uitno-
digen op de koffie, of de thee al naargelang het uur van
de dag. „Van Surksum, heb je trek in een bakje koffie...
ik ben net bezig met zetten?”, vroeg moeder dan, heel
goed wetend dat ie de lucht van de koffie allang gero-
ken had. Nou, dat was een vraag die je hem niet twee
maal behoefde te stellen en prompt luidde zijn ant-
- 21 -
woord dan ook:”Groag, mevrouw... da' sloa ik niet of,
za'k zègg'n” en z'n hele blozende ouwe-mannetjeskop-
pie glunderde al van de voorpret... koffie... mèt koek!!
In het begin hadden we in de veronderstelling verkeerd
dat „ouwe Frank” het thuis bepaald niet erg breed had
en het moest hebben van zo hier en daar z'n kostje op te
scharrelen. Wel wisten we dat hij ongetrouwd was en
samenwoonde met z'n zuster op een boerderijtje dat
Bato's Erf heette. Maar toen ik kort daarop eens met
oom Wim per fiets een verkenningstocht maakte in die
richting, ontdekten wij tot onze stomme verbazing dat
dat ”boerderijtje” deel uitmaakte van een enorme lan-
derij die de naam droeg De Peppelboom en dat onze
vriend Van Surksum met z'n haveloos versleten zwarte
jasje en zwart zijden petje woonachtig was op een
kasteel van een boerenhofstede, met een aangrenzend
kapitaal woonhuis en dat ie schatrijk was maar boven
op z'n duiten zat als een bok op de haverkist! Die zus-
ter beheerde het ganse boerenbedrijf mitsgaders het
familie-kapitaal en de omgeving verspreidde het ver-
haal dat Frank danig onder de plak moest zitten van z'n
zuster. Het moest een echte Kenau van een wijf wezen
en als er een vreemde het waagde ongenood op hun erf
te komen, stuurde ze de hond er op af zodat je maken
moest dat je weg kwam. Frank zelf was echter vóór
alles een gezellige prater, hij hield er een enig taaltje op
na, zodat hij overal waar ie kwam royaal op koffie of
thee werd getrakteerd. Dat lukte hem deze middag bij
ons dan ook weer uitnemend. Eenmaal op z'n bekende
praatstoel gezeten in de schaduw van het lommerrijke
beukenhout, zette hij al gauw een ouderwetse „boom”
op. Het gesprek bewoog zich ditmaal al spoedig in de
richting van de dreigende internationale toestand in
Europa. Daar bleek het oude baasje een bijzonder
heldere kijk op te hebben en je kon wel merken dat hij
het nieuws uit de bladen verdraaid goed bij hield. Moe-
der vroeg hem wat hij dacht dat het worden ging, zou er
werkelijk oorlog komen in Europa met Duitsland?
Zonder lang behoeven na te denken, terwijl hij even
snel het puntje van z'n tong over z'n smalle onderlip liet
heen en weer glijden, antwoordde hij toen bedacht-
zaam: „Die oorlog kòmt mevrouw... da's, za'k zègge'n,
zo zeker as wat, da kan niet missen, za'k zègge'n... Nog
vóór de laatste blaadjes van de beuken zijn gevallen
zullen de Duutsers over de grenzen kommen en zitten
we er middenin. Staatsbosbeheer is al 'n tied geleje
begonnen met kappen van grote percelen bos om
schootsvelden te maken veur 't afweergeschut!” Dus
was het tòch waar wat we al vaag verondersteld had-
den, dat omhakken van al die bomen had wel degelijk
te maken met de verdediging van ons grondgebied. Je
kreeg er de koude rillingen van als je bedacht dat we
misschien wel eens echt betrokken konden raken bij
een conflict met het Derde Rijk. Maar welnee, dat kan
toch immers niet? Zoiets was al in geen honderd jaar
meer voorgekomen in dit kleine land. Wat er misschien
ook allemaal gebeuren mocht... wij zouden er ook dit
keer wel weer buiten blijven, de regering zou heus wel
strikte neutraliteit in acht nemen! Maar de oude Van
Surksum was daar niet bijster hoopvol op gestemd, hij
zag de naaste toekomst somber in. De oorlog stond pal
voor de deur, daarvan was hij heilig overtuigd...het
stond immers allemaal in de bijbel? Het einde der we-
reld was nabij... we moesten er de Openbaringen maar
eens goed op nalezen...! zo raadde de oude man ons
aan....” Jasses, die man heeft mij helemaal van streek
gemaakt met z'n sombere voorspellingen”, vond moe-
der. Maar ik wuifde haar bezorgdheid weg met de
woorden: „Kom, kom, moeder...zo'n vaart zal 't waar-
achtig niet lopen, het waait wel weer over en ze zullen
zich wel twee maal bedenken voor ze de wereld voor
een tweede maal in brand zetten!
Zaterdag 8 juli 1939 - Putten
Zo was de eerste week voorbij gegaan in alle rust en
stilte. Geen schokkende gebeurtenissen nog hadden
onze gemoedsrust ernstig kunnen verstoren. Sedert
gisteren zijn we nu ook voorzien van een radiotoestel
dat ik gehuurd heb bij de enige winkel in Putten die
behalve huishoudelijke artikelen tevens in radioappara-
tuur handelde. We hebben een behoorlijke ontvangst,
dankzij de lange antenne die ze voor ons hoog tussen
de bomen hebben gespannen. Verleden jaar op Den-
nenlust hadden we het zonder radio moeten stellen
vanwege het feit dat daar geen aansluiting op het elek-
triciteitsnet was, wat dat betreft biedt Campanula meer
mogelijkheden. We kunnen nu nog eens gezellig naar
wat muziek luisteren voor de afleiding en... wat nog
belangrijker is voor het ogenblik: we blijven nu gere-
geld op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de
internationale toestand via de radio nieuwsdienst.
Mocht er dus iets ernstigs gebeuren, dan weten wij dat
tenminste onmiddellijk....!
Zoals we al verwacht hadden arriveerden in
de loop van de middag mijn vader alsmede oom Wim
en tante Mien, ze kwamen allemaal tegelijk aanzetten.
Nieuwsgierig informeerden we natuurlijk hoe het thuis
was gegaan in de afgelopen week. Had Antje goed
gezorgd voor alles? wilde moeder allereerst weten.
Nou, daar was vader bijzonder goed over te spreken.
Zoals dàt meisje haar best had gedaan en het huishou-
den op een voortreffelijke manier had geregeld... hij
was niets te kort gekomen en ze had al de uitgaven
voor de boodschappen etc. op uiterst nauwkeurige
wijze bijgehouden! Neen, over Antje niets dan lof... 't
was toch maar een meisje uit duizenden!
Terwijl moeder de theekopjes volschonk,
kwam de brief die wij van Aart ontvangen hadden ter
sprake en we vertelden vader wat we besloten hadden,
dat zij dus de komende week hier bij ons zouden door-
brengen. Nu, daar keek de oude heer vreemd van op en
hij toonde zich daarbij ernstig verstoord... „Dat jullie
dàt goed gevonden hebben!! zo barstte hij los, „daar is
hij verleden week ook al bij mij mee komen aanzetten...
of ze niet een week in Putten konden komen met z'n
vieren, ze dachten dat er plaats genoeg zou zijn! Maar
- 22 -
ik had hem nog zó kort en bondig gezegd dat daar geen
sprake van kon wezen. Moeder is daar voor haar rust
en je kunt niet van haar verlangen dat ze er een com-
pleet gezin bij in de kost neemt... hoe háált die jongen
het in z'n hersens! En dat ie nou even goed tòch naar
jullie heeft durven schrijven, terwijl ik nee gezegd had,
vind ik wel het toppunt van brutaliteit... daar zit je
schoondochter natuurlijk achter, ik begrijp niet waar ze
de lef vandaan haalt!!” Ja, vader was er knap kwaad
over en ik kreeg het op mijn boterham dat ik mijn
goedkeuring had gehecht aan dat plan. Ik overtuigde
vader er van dat daar nu toch eenmaal niets meer aan te
doen viel, de brief was al onderweg en we moesten
maar zien wat er van kwam. Tante Mien had de discus-
sie met geveinsde aandacht gevolgd en mengde zich er
in met de nogal venijnige opmerking: „Die schoon-
dochter van jelui weet wèl aardig overal haar gatje in te
draaien, geloof ik... reken maar dat dat plannetje hele-
maal uit haar koker afkomstig is! Nou zal ik wel mor-
genavond met Wim mee terug naar Utrecht moeten, 't
wordt anders veel te druk voor Sienemeu en er zal wel
geen slaapplaats zijn voor mij met die twee kinderen er
bij”, liet ze er wat spijtig op volgen. En jawel hoor,
dáár had je waarachtig de eerste symptomen van het
familieconflict... daar had tante Mien helemaal niet op
gerekend en ze keek alsof ze zwaar verongelijkt was!
Maar moeder suste het opkomende ongenoegen met de
woorden: „Welnee, onzin... jij blijft zondagavond ge-
woon hier en er is slaapplaats genoeg, je kunt bij mij
op de kamer en Aart en Annie krijgen de kamer die
voor Antje bestemd was, de kinderen slapen op de
grond.
Nu zag ik wel aan het gezicht van mijn tante
dat de situatie haar in 't geheel niet aanstond, dat ze
samen onder één dak moest bivakkeren met die verma-
ledijde schoondochter van „Sienemeu”. Die oude vete
smeulde nog immer voort, maar mijn tante was niet
voornemens om ook maar één stap opzij te doen voor
mijn schoonzuster, dus legde ze zich zelf het juk op de
situatie te aanvaarden met toch maar te blijven... ook al
zou ze zich dan de volgende dagen groen en geel moe-
ten ergeren aan alles!
Gelukkig toonde vader begrip voor mijn be-
weegredenen en was er spoedig mee verzoend, het
moest dan in hemelsnaam maar! Vader bleef nooit lang
na zeuren over zulke dingen en diep in zijn hart wist ie
drommels goed dat ik het bij het rechte eind had. Bui-
ten scheen de zon volop, de fietspaden door de bossen
lokten ons uitnodigend toe en er was niet veel overre-
dingskracht voor nodig om mijn oom er toe aan te
zetten z'n fiets te pakken en samen een tochtje te ma-
ken. Daarmee was mijn tante dan ook weer in haar
hum; „Wim vindt het zo heerlijk om samen met neef
Pieter te gaan fietsen!” Die uitspraak had ik haar al
menigmaal horen verkondigen en het kon bijna niet
anders of ze verwachtte van mij dat ik in de komende
weken getrouw zou beantwoorden aan die ideale toe-
stand. Er lag in opgesloten dat er voor Antje geen enke-
le plaats was in dat schema! Maar dat had ik allemaal
niet door op die heldere zonnige middag toen mijn oom
en ik langs de smalle bospaadjes in de richting van het
Solse Gat voort trapten en voor de zoveelste maal ook
nu weer vol ontzag omhoog staarden naar de hoge
kruinen van de statige beuken rondom de mysterieuze
vallei. De avond brachten we gezellig door met „gok-
ken” en ik werd daarbij bevangen door het zalig-
makende gevoel dat vandaag precies over een week het
blonde vriendinnetje hier naast me zou zitten rond de
tafel... dàn zou het allemaal weer net zo wezen als
verleden jaar. Een knap mens die dat geluk verstoren
kon!
Die volgende zondag verliep gelukkig in vol-
maakte harmonie. We hadden nog steeds het mooie
weer aan onze zijde, oom Wim, vader en ik maakten
onze traditionele ochtendwandeling onder het genot
van een geurige sigaar en luisterden met aandacht naar
de levendige wereldbeschouwingen van mijn oom,
waarover hij stellig de hele week ernstig had nagedacht
zoals een dominee zich bezig houdt met het voorberei-
den van z'n preek! Moeder en tante Mien waren thuis
gebleven, dat waren niet van die doorgewinterde loop-
schuiten zoals wij! Ze hadden mekaar altoos een boel te
vertellen en deden dat blijkbaar liever onder ons. Ze
moesten vanzelfsprekend ook nog de nodige voorbe-
reidingen treffen voor de logeerpartij van de komende
week en de indeling van de kamers regelen. Op dezelf-
de tijd als vorige week zondag vertrokken vader en
oom Wim met de taxi naar het station. Tante Mien was
tòch maar gebleven... ze liet zich niet van de weg af
drukken door die schoondochter van Sienemeu!
Maandag 10 juli 1939 - Putten
En zo begon dan op deze datum de drukste, maar
achteraf bezien toch wel de meest gezellige week van
onze vakantie. Omstreeks drie uur in de middag viel de
hele „bende” bij ons binnen, gepakt en gezakt. Ze
hadden een goede overtocht gehad met Harderwijker
boot en de Veluwse autobus had hen in korte tijd tot
aan de halte van de van Eeghenlaan afgeleverd. Mijn
broer was uitermate blij dat we zo spontaan „ja” had-
den gezegd op zijn verzoek om te mogen komen loge-
ren en moeder en ik deden maar net of we niets afwis-
ten van zijn mislukte poging bij vader. Moeder was al
lang blij dat ze haar kleinkinderen om zich heen had en
dat maakte dat ze zich nu geheel en al verzoend voelde
met de omstandigheden. Aart zat natuurlijk vol plan-
nen, wilde die week vanzelfsprekend zoveel mogelijk
uitbuiten met tochtjes maken. Ik stelde hem voor om
die plannen maar zo spoedig mogelijk te verwezenlij-
ken en meteen naar het dorp te gaan om te trachten een
fiets voor hem te huren voor die week. Dan hadden we
tenminste meteen een goeie veiligheidsklep voor het
geval het ons bij honk wat al te machtig zou worden!
Gelukkig was er een uitstekend rijwiel voorhanden
- 23 -
waarna we er geen gras over lieten groeien en tegelijk
maar even doortrapten dwars door de bossen heen naar
het gehucht Drie. Het weer was nog steeds voortref-
felijk en onderweg merkte ik hoe intens mijn broer van
het tochtje genoot, er was geen twijfel aan mogelijk dat
we een goed werk hadden gedaan met de bereidheid
hen te laten komen en dat gaf me toch wel een blij
gevoel. Ik was er van overtuigd dat we nu werkelijk
een heel pleizierige week tegemoet gingen en zo kwam
het uit ook. Het werd de beste week van heel de vakan-
tie, maar dat besefte ik pas ten volle in de dagen die
daarop volgden, toen de stroom van narigheden over
me losbrak, waardoor mijn leven gedurende maanden-
lang in een chaotische ontreddering kwam te verkeren.
Maar daarover later!
De avond verliep in een dolgezellige stem-
ming want mijn broer had er uitstekend handje van om
een wat romantisch avontuurlijk sfeertje weten te
scheppen waarbij z'n fantasie ongebreideld de vrije
loop nam. De beide kinderen werden zolang in het
grote bed naast elkaar gelegd en wij gingen knus bij
elkaar rond de tafel zitten en haalden de kaarten te
voorschijn, het was die avond „jokeren” geblazen!
Mijn tante was al gauw onder de ban geraakt van Aart's
onverbeterlijk optimisme en deed braaf mee, al was het
duidelijk dat ze m'n schoonzuster Annie, als niet ter
zake doende, luchtig probeerde over het hoofd te zien.
Aart stond blijkbaar nog altijd in een goed blaadje bij
haar. Voordat het voor ons tijd werd om ook maar op te
breken moest er eerst nog het een en ander verhuisd
worden. De tafel in de huiskamer ging aan de kant en
op de vloer kwam de matras te liggen waarop mijn
broer samen met Aartje zou slapen. Door al deze
rompslomp was het toch al vrij laat geworden eer heel
Campanula zich eindelijk ter ruste kon leggen.
Dinsdag 11 juli 1939 - Putten
Teneinde nu niet al te veel in bijzonderheden te treden
over de wijze waarop die week in gezelschap van broer
Aart aan ons voorbij ging, wil ik er mee volstaan een
korte samenvatting te geven van enkele min of meer
belangrijke feiten. Waar ik in stilte op gehoopt had
werd goddank bewaarheid: de zon liet zich alle dagen
van de royale kant zien en daardoor kon zich ganse
familieleven zo vaak als mogelijk was buitenshuis
afspelen, konden vooral de beide jongetjes, Aartje en
Hansje, zich vrijelijk rondom het huis temidden van de
bossen vermaken zoveel als ze maar wilden. Moeder en
ook tante Mien ontfermden zich met alle gaven die zij
beiden in zich hadden met gulle hand over het tweetal.
Daardoor konden mijn broer en ik zonder enige reserve
er met een gerust hart alle dagen op uit trekken. Op de
fiets avontuurden wij er lustig op los en strekten onze
tochten uit tot gebiedjes waar ik zelf voordien nimmer
geweest was. De filmcamera speelde een belangrijke
rol in die week, voor het maken van natuuropnamen
konden we ons hart in ruime mate ophalen en we deden
dan ook halsbrekende toeren om een idyllische beek op
Oud-Groevenbeek in al z'n charme op de film vast te
leggen. Het was plezierig werken met Aart samen, hij
had er kijk op en rustte niet eerder alvorens hij het
beste camerastandpunt had uitgevonden aleer wij de
opname definitief maakten. Maar om mijn schoonzuster
Annie te plezieren, die toch uiteindelijk hier eveneens
voor haar genoegen was, maakten we met z'n allen een
verre wandeling over de Postweg naar het prachtige
panorama over de hei. Tante Mien en moeder bleven
daarbij liever thuis, mijn tante moest toch wat gelegen-
heid over houden om eens gezellig met moeder samen
te kunnen roddelen over mijn schoonzuster!
Tante Mien had te kennen gegeven dat ze
woensdag na het middageten maar weer liever naar
Utrecht terug keerde, ze moest immers nog zoveel doen
thuis voor dat ze aanstaande zaterdag voorgoed hier
met vakantie kwam. En zo geschiedde het ook, ik was
zo wellevend haar een eind weegs naar de bus bij het
dorp te vergezellen. Nu had mijn geachte tante heus
nog wel een paar dagen bij ons kunnen blijven logeren,
doch het was haar duidelijk aan te zien dat ze op de een
of andere manier eensklaps haar buik meer dan vol had
van mijn schoonzuster. Zoiets kon je overduidelijk van
haar gezicht af lezen! Tijdens de wandeling naar het
dorp openbaarde zich dat dan ook zonder haperen... ik
was de eerste aan wie zij haar onlustgevoelens dien-
aangaande naar hartelust kon spuien. „Die vrouw van
je broer dat is me toch wèl een baasje, hoor... zij deelt
maar voortdurend de lakens uit aan iedereen! Jouw
broer heeft geen cent bij haar in te brengen!” zo leidde
tante Mien haar betoog in. „Ik heb mij onder het eten
voortdurend zitten doodergeren... heb je niet gezien hoe
ze mij die schaal met doperwtjes bijna uit de handen
griste?” Ja, ik had het natuurlijk ook wel opgemerkt en
me er lichtelijk over verwonderd. Er was nog een restje
doperwten over in de schaal en ik hoorde mijn tante
zeggen: „Ik eet niet zoveel aardappelen, dus laat mij
die erwtjes nu maar opmaken, anders heb ik niet ge-
noeg gegeten”, waarop mijn schoonzuster nogal pinnig
uitviel: „Néé, tante Mien... Aártje moet nog wat dop-
erwten eten” en gelijktijdig nam ze mijn tante vrij
bruusk de schaal uit handen en keerde de inhoud op het
bordje van de kleine jongen om! Ik zag nog het ver-
bouwereerde gezicht van tante Mien toen die erwtjes,
waarop ze zich blijkbaar verheugd had, zomaar haar
neus voorbij zag gaan! Ja, dat zat tante Mien bijzonder
hoog en ze liet er geen twijfel over bestaan dat ze knap
razend was op Annie. O ja, ze had nog veel meer grie-
ven over haar... Annie nam er maar een lui leventje van
hier, liet zich op haar wenken bedienen en stak geen
poot uit om de helpende hand te bieden in het huishou-
den... „ze laat je moeder maar voor alles opdraaien... ik
begrijp gewoon niet wat jullie aangehaald hebben om
dàt goed te vinden van dat logeren! Je vader had volko-
men gelijk dat ie het eerst afgewimpeld heeft en jij had
ook moeten schrijven naar je broer dat het doodgewoon
niet ging, je moeder zit er nu maar mee opgescheept!”
Daar ontving ikzelf dus ook nog een veeg uit de pan
- 24 -
over mijn goedertierenheid en het baatte niet veel of ik
al mijn tegenargumenten te berde bracht... dat het uit-
eindelijk om Aart ging, dat die nu ook eindelijk eens
van een vakantie wilde genieten. Nee, mijn tante ging
die avond bij ons vandaan gehuld in een donderwolk...
en dat beloofde niet veel goeds voor de naaste toe-
komst. En of dat allemaal nog niet erg genoeg was had
mijn schoonzuster het durven bestaan om een toespe-
ling te maken op de mogelijkheid dat ze de volgende
week zou mogen logeren bij m'n tante op Dennenlust...
met de twee kinderen, daar was toch immers ook ge-
noeg plaats? Aart moest nu eenmaal voor z'n werk naar
Amsterdam terug en zelf had ze best zin om er nog een
weekje aan vast te knopen. „Nu, daar ben ik mooi niet
op ingegaan... ik heb net gedaan of ik het niet gehoord
heb! Stel je voor... wat had ik tegen Wim moeten zeg-
gen? Die zou razend geweest zijn als ie de hele week
met je schoonzuster en die twee kinderen had moeten
optrekken! Geen haar op m'n hoofd die er ook maar één
moment over prakkizeert!” zo foeterde mijn tante en
haar gezicht drukte daarbij een grote mate van gram-
schap uit. Ik wist niet goed wat ik daar op zeggen
moest, aan één kant kon ik me haar tegenzin in zo'n
voorstel van Annie heel goed begrijpen. Wat had ze
uiteindelijk uit te staan met mijn schoonzuster? Maar
moest ze zich daarom nu juist zo fel tegen mij daarover
uitlaten?
Gelukkig kwam de bus naar Amersfoort
spoedig in zicht en ik was blij dat ik voor het ogenblik
van haar verlost was. Thuis gekomen maakte ik natuur-
lijk op geen enkele wijze gewag van dat pijnlijke ge-
sprek, moeder kon dat beter maar niet weten. Die had
al zorgen genoeg aan haar hoofd, maar ik vroeg me wel
even af waar mijn geachte tante zich eigenlijk weer zo
druk over maakte. Ze hoefde toch immers helemaal niet
bij ons blijven logeren en wij waren toch immers ge-
heel en al vrij om mijn broer en diens gezin voor een
week bij ons te herbergen? Wat ging haar dat eigenlijk
aan?
Dit incident was de eerste donderwolk die
voor de zon schoof boven de Puttense dreven, het was
het eerste symptoom dat in de richting van het naderend
onheil wees.
Donderdag 13 juli 1939 - Putten
Van dat naderend onheil was echter op deze dag op
geen stukken na ook maar iets te bespeuren... integen-
deel, vandaag was het feest op Campanula! Mijn broer
vierde zijn verjaardag en dat ging niet ongemerkt voor-
bij. Eigenlijk was tante Mien juist op het goede mo-
ment vertrokken, de kans dat ze een schaduw had kun-
nen werpen met haar aanwezigheid op het festijn was
stellig niet denkbeeldig. En het werd een feestdag, alles
zat mee. Een daverende zon gaf er een feestelijke weer-
schijn aan die nog verhoogd werd door de kleurrijke
versiering van een aantal Chinese lampions die we bij
toeval in de schuur achter het huis hadden ontdekt.
Terstond na het ontbijt toog ik er met mijn broer en
schoonzuster op uit, onze schreden richtend naar het
dorp Putten. We keken uit naar de beste banketbakker
die Putten rijk was want het feestvarken stond er per se
op om te trakteren op gebakjes bij de koffie. Die bood-
schap was Annie het best toevertrouwd, Aart en ik
zochten een geschikte sigarenzaak op waar wij hem bij
wijze van cadeau een goed gevulde kist sigaren lieten
uitzoeken. En zo zaten we dan omstreeks elf uur heel
gezellig en in opperbeste stemming bij elkaar in de
koele schaduw van het loofhout voor het huis, genie-
tend van het gebak en de vers gezette koffie. Een zon-
nig en blij tafereel dat ons nog jaren zou heugen en het
was dus niet meer dan vanzelfsprekend dat de filmca-
mera er aan te pas kwam om deze fleurige beelden
voorgoed op de filmband vast te leggen. Het mag zeker
jammer genoemd worden dat wij in die dagen nog niet
over kleurenfilm beschikten. En terwijl iedereen dus
van z'n koffie en gebak zat te genieten vereeuwigde ik
de glundere gezichten van het hele span in een uitge-
breide serie totaal- en dichtbij-opnamen... van de jarige
natuurlijk een extra fraaie close-up! Daarna stond ik
mijn plaats achter de camera af aan mijn broer zodat hij
ook van mijzelf enkele shots kon maken waarmee ik tot
in de lengte van dagen op de film geheel en al deel in
de genoegens en niet, zoals vaak het geval was, schitter
door afwezigheid! Ja, dat scènetje van die verjaardag-
viering werd een van onze best geslaagde shots in de
roemruchte „Puttenfilm”, sprankelend van licht en
scherp tot in de kleinste details. En terwijl Aart en ik
beiden bedachtzaam de rook uitbliezen van de pittige
sigaar uit het cadeaukistje, hoorde ik hem filosofisch de
opmerking maken, die me nog lang daarna is bijgeble-
ven: „Wat denken jullie... zouden wij hier het volgend
jaar wéér zo gezellig bij elkaar zijn? Ik heb zo'n akelig
voorgevoel dat we dan midden in de misère zitten...
misschien is dit wel de laatste plezierige dag die we
hier beleven, die gedachte kan ik maar steeds niet van
me af zetten! God weet, misschien liggen we dan wel
ergens aan het front en denken we nog eens met wee-
moed aan deze zonnige gezellige dag!” Dat was nu niet
bepaald een vrolijke opmerking van broeder Aart die
voortsproot uit 'n enigszins ongebreidelde fantasie
waarin hij bepaald enig mocht worden genoemd. Maar
helaas... dat die sombere voorspelling wel eens be-
waarheid zou kunnen worden, wilde niemand van het
gezelschap toen geloven. Het leek ondenkbaar dat de
verschrikking van een nieuwe oorlog ons op zulk een
korte termijn kon bedreigen en we schoven dat waan-
idee met een luchtig gebaar opzij met de uitspraak: wie
dan leeft die dan zorgt! O gelukkige tijd in die zomer
van 1939, toen niemand nog wist wat ons in de komen-
de maanden te wachten stond! We waren als lammeren
die vrolijk blatend naar de slachtbank worden gevoerd!
De middag besteedden we aan een verre
tocht op de fiets dwars over de hei naar Kasteel Staver-
den, waarvandaan we koers zetten naar de Leuvenumse
bossen via de Hierdense weg langs het watervalletje in
de Leuvenumse Beek en de uitspanning „De Zwarte
- 25 -
Boer”. Langs het moeilijk berijdbare fietspaadje door
het Leuvenumse Bos trapten we rechtstreeks aan op
Ermelo, daarna ging het wat makkelijker over het fraai
betegelde fietspad dat naast de straatweg is aangelegd
weer op huis aan. We hadden ons daarbij geen beter
weer kunnen wensen, de hei lag letterlijk te zinderen
van de hete zomerzon en het was verrukkelijk om te
rijden door de schaduwrijke bossen en de vochtig koele
lucht langs je wangen te voelen strijken. Als dat prach-
tige weer nu maar aanhield en de weergoden niet nèt
uitverkocht waren als ze de volgende week hier alle-
maal waren!
Tot besluit van deze fraaie dag maakten we na
het avondeten met z'n allen een wandeling naar de
grote hei achter Oud-Groevenbeek en waren getuige
van een van de prachtigste zonsondergangen die ik ooit
gezien had. Zou er toch verandering van weer op komst
zijn?
Vrijdag 14 juli 1939 - Putten
En zo was dit al weer de laatste dag van broeder Aart's
vakantie bij ons, in de loop van de middag zouden ze
vertrekken en dat speet ons eerlijk gezegd toch wel een
beetje. We hadden het best gezellig gehad, de kinderen
waren voorbeeldig geweest, hadden zich voortdurend
buitenshuis kunnen vermaken en je zou ze best nog een
week er bij hebben gegund. Maar langer blijven was er
nu eenmaal niet bij, morgen kwamen vader en Antje en
ik geloof niet dat onze oude heer erg gesticht zou we-
zen wanneer hij Aart hier nog zou vinden met z'n com-
plete gezin! Dat begreep mijn broer eveneens maar al
te goed en daarom hadden ze het besluit genomen om
bijtijds een dag tevoren naar huis terug te keren. Op
tante Mien hadden ze al evenmin kunnen rekenen, die
had geen draadje sjoege gegeven toen mijn schoonzus-
ter een voorzichtige toespeling maakte in die richting.
Ik kon me best voorstellen dat mijn tante in het geheel
geen zin had om een compleet gezin ingekwartierd te
krijgen, ik vond dat Annie dat dan ook heel goed had
kunnen begrijpen en daar helemaal niet op had moeten
rekenen. Maar ze gaf wel duidelijk blijk dat ze het mijn
tante hoogst kwalijk nam, want wáárom moesten die
twee mensen nu helemaal alleen in dat grote bakbeest
van een huis met vakantie gaan? Er was toch slaap-
plaats voldoende in dat huis en van die kinderen zou zij
toch immers heel geen last hebben? Zo redeneerde mijn
schoonzus, maar ik wist wel beter, gedachtig aan het-
geen tante Mien woensdagavond bij haar vertrek on-
derweg allemaal te berde had gebracht tegen Annie!
Enfin, Aart en ik besloten om het er samen op
deze laatste ochtend nog maar eens flink van te nemen
en pakten terstond na het ontbijt onze fietsen voor een
laatste ferme tocht in de omgeving. Ik wilde mijn broer
ditmaal nog iets laten zien van het landschap westelijk
gelegen van Putten, dat wil zeggen het polderland in de
richting van het gehucht Telgt dicht bij de oever van
het IJsselmeer. Het behoeft nauwelijks betoog dat we
weer zoals gewoonlijk moeite hadden om uit het warnet
van landweggetjes door de polder de juiste en vlugste
weg naar Telgt op te duiken. Het moeilijkste was daar-
bij nog om linea recta aan het water van de grote plas
uit te komen. We scharrelden tenminste geruime tijd
over de Ermelose heide rond alvorens ik er van over-
tuigd was de goede weg te pakken te hebben. Een
opmerkelijk verschijnsel was daarbij dat we telkenmale
in onze doorgang werden belemmerd door uitzonderlijk
grote afdelingen soldaten en eindeloze militaire trans-
porten van legerwagens en veldgeschut, hetgeen mijn
broer de opmerking ontlokte: „Zie je dat? Ze hebben
aardig wat op de been gebracht voor een gewone veld-
oefening. Als je niet beter wist zou je denken dat er al
wat aan het handje is!” Inderdaad, de hele omgeving
van Ermelo en rond Telgt bleek letterlijk overstroomd
te zijn met militairen, die in volledige uitrusting in alle
richtingen over de heide marcheerden en de smalle
grintwegen verstopten, zodat we af en toe van de fiets
af moesten doordat we er nauwelijks voorbij konden
komen. Zulk een uitgebreide oefening van de land-
macht had ik hier in de naaste omgeving van Putten
nog niet eerder meegemaakt. Meestal waren het kleine
groepjes soldaten van een lichting die je dan wel eens
bekaf van een mars langs de grintwegen zag sjouwen
en in de garnizoensplaats Ede zou een oefening van een
omvang als deze heel normaal geweest zijn. Maar een
dergelijk, ik zou bijna zeggen, verontrustend schouw-
spel had ik in Putten nimmer eerder meegemaakt. Het
was broeiig heet geworden in de open polder, het be-
gon nu een beetje op een miniatuur hittegolf te lijken en
de voor ons uit marcherende soldaten deden wolken
stof opwaaien zodat we blij waren toen we eindelijk
een zijweg tegen kwamen waarvan ik zeker was dat die
ons naar het verkoelende water van het IJsselmeer zou
voeren. En dan doemden al spoedig de bekende punten
op, het oude verlaten boerderijtje, de grillig gevormde
boom, scheef gegroeid naar één kant door de westen-
winden, en daar even voorbij lag het water, zich einde-
loos uitstrekkend tot aan de verre horizon. Het was
zalig om een ogenblik te kunnen uitblazen op het half
vermolmde steigertje en het drabbige water onder je
tussen de bealgde palen te zien heen en weer klotsen.
Het leek niet veel meer op de zee die het eens geweest
was. Er was nu geen zuchtje meer aan de lucht en de
grote watervlakte voor ons had meer weg van een
enorm stuk spiegelglas, terwijl horizon en water-
oppervlak ineen schenen te vloeien tot een dichte
blauwgrijze nevelbank, de hemel zag er in het westen
verre van helder uit en we voelden plotseling hoe on-
dragelijk heet en drukkend de atmosfeer begon te wor-
den. Vergiste ik me niet, dan waren we binnen enkele
uren zwaar onweer te wachten en die mening was Aart
eveneens toegedaan. Mijn broer wenste alleen maar dat
dat onweer dan nog lang op zich mocht laten wachten,
want het leek hem nu juist niet erg aanlokkelijk toe om
midden op het water te zitten als er zwaar weer ging
losbarsten en vier uur varen was een hele tijd!
We hadden daar misschien hooguit een kwar-
- 26 -
tier gezeten onder het genot van een pijp tabak, toen we
plotseling in de verte op het eenzaam landweggetje een
motor met zijspan zagen aankomen en wel met zulk
een razend tempo, dat we de indruk kregen dat de be-
rijders het plan koesterden maar tegelijk een opfrisser
in het koele water te gaan nemen. Binnen enkele secon-
den was het voertuig genaderd tot de plaats waar wij
van de stilte zaten te genieten, daarbij de rust versto-
rend met knersende remmen... En toen zagen wij pas
wàt voor lui het waren. Twee militairen, volgens Aart
een sergeant en een korporaal deel uitmakend van de
motorbrigade. Ze moesten ons daar wel als enige le-
vende wezens in de wijde omgeving zien zitten en het
moet gezegd worden dat ze ons beleefd aandacht
schonken met een vluchtige groet. Die twee bleven -
bedaard op de motor zitten en tuurden recht voor zich
uit over het water, daarna haalde de man in de zijspan
een stafkaart voor de dag die vervolgens ijverig bestu-
deerd werd. Ze wezen daarbij op verscheidene punten
in de verte en even later kwam er ook nog een veldkij-
ker tevoorschijn waarmee ze om beurten de ganse
horizon aftuurden. Met verbaasde belangstelling volg-
den we hun gedragingen, die we in de gegeven omstan-
digheden nogal ongewoon vonden en het vermoeden
deden rijzen dat er best wel eens iets ernstig aan de
hand kon zijn met de internationale toestand. Na enkele
minuten hadden ze de situatie blijkbaar voldoende
bekeken, de motor knalde opnieuw aan en met een
vervaarlijke draai op het smalle paadje keerden ze om
en daverden er als een wervelwind vandoor. Mijn he-
mel wat hadden die twee kerels een haast! Nadat het
motorgeronk in de verte was verklonken zaten mijn
broer en ik elkaar wat bevreemd aan te kijken. Aart
was de eerste die sprak: „Ik dacht waarachtig een
ogenblik dat die lui op ons af kwamen om te vertellen
dat we hier vandaan moesten of iets dergelijks... dat we
misschien in een verboden militaire zone zaten. Wil je
wel geloven dat ik in deze tijd op alles voorbereid ben
en dat het me helemaal niet zou verwonderen als we
ineens hoorden dat de mobilisatie is afgekondigd? Nog
sterker... weten wij eigenlijk wel zeker dat het Neder-
landse militairen waren? Straks zijn we getuige ge-
weest van de activiteiten van een paar Duitse spionnen
in Nederlandse uniformen die hier de boel komen be-
kijken!” „Draaf nou niet zo door, Aart... zo'n veronder-
stelling lijkt me tè dol om los te lopen” wierp ik tegen,
niet beseffend dat mijn geachte broeder met zijn uit-
spraak een afschuwelijke voorspelling had gedaan.
Maar Aart hield vol: „Denk je dat zoiets onmogelijk is?
De Nazi's in Moffrika staan voor niets... diezelfde grap-
jes hebben ze vorig jaar in Tsjechoslowakije ook uitge-
haald, het is een koud kunstje om hier de grens over te
komen gekleed in uniformen van de Nederlandse land-
macht.” Ik schudde mijn hoofd maar... mijn broer zat
weer eens op zijn fantastische stokpaard! Er was na-
tuurlijk nog helemaal niets aan de hand en het meest
waarschijnlijk was dat we hier te doen hadden met
gewone militaire voorzorgsmaatregelen in de vorm van
een legeroefening op grote schaal, al kwam de geagi-
teerde houding van die lui ons wel wat bedenkelijk
voor.
Toen we weer een beetje op ons verhaal ge-
komen waren en mijn pijp leeggerookt was, aanvaard-
den we de terugtocht op huis aan. Het was nu bijna
onverdraaglijk heet geworden zo tegen het middaguur
en het leek me het verstandigst toe om maar zoveel
mogelijk op Ermelo aan te koersen, dan hadden we ten-
minste nog wat schaduw op de Harderwijkerstraatweg
van de dichte boomkruinen. Ook begon de hemel aan
de zuidwestkant geleidelijk aan dicht te trekken achter
een vaalgrauwe sluier en je kon de lucht wel snijden
van de hitte. Het zag er naar uit dat mijn on-
weersvoorspelling bewaarheid zou worden en wanneer
het even stil was op de weg kon je het eerste gerommel
van de bui al vaag vernemen. Bij de van Eeghenlaan
gekomen fietste mijn broer nog even door naar het dorp
teneinde de gehuurde fiets terug te brengen bij
Dompseler, we hadden er veel plezier aan beleefd en
het ging hem geducht aan het hart dat de koek nu op
was.
Ten gerieve van onze logées aten we tegen
halfeen middageten, dan konden ze er tenminste beter
tegen op de boot, vond moeder. Ze moesten zorgen om
tegen twee uur aan de straatweg te staan op de hoek
van de van Eeghenlaan, daar was de bushalte voor de
richting Harderwijk. Nauwelijks was Aart van het dorp
teruggekeerd en zaten we goed en wel met z'n allen aan
de dis of een ontzettend onweer barstte los. Het kwam
met buitengewone snelheid opzetten, de zon scheen
nog flauwtjes toen het onafgebroken zwaar donderde in
de verte. En dan werd het ineens bijna pikdonkere
nacht zodat we alle schemerlampjes op Campanula
moesten aandoen en het leek of de avond al gevallen
was. Binnen enkele minuten werd het noodweer en viel
de regen met bakken uit de hemel; nog nimmer tevoren
had ik hier in Putten zulk een zwaar weer meegemaakt
en de knetterende donderslagen volgden elkander zon-
der merkbare tussenpoos op. Dat zag er op dàt ogen-
blik niet zo best uit voor onze gasten die over ruim een
uur op de boot moesten zijn. Moeder zat daar nog het
meest over in en begon al terstond met voor te stellen
dat ze dan in godsnaam maar moesten blijven die dag
en pas morgenochtend zouden weggaan. Het had dan
ook niet veel gescheeld of ze waren die middag toch
nog gebleven, maar gelukkig, bijna even snel als de bui
was komen opzetten verdween het onweer en dreef af
naar het oosten en toen we klaar waren met eten, brak
het waterige zonnetje al weer door. Maar buiten was
het nog even warm en drukkend als daarvoor en je kon
met je klompen aanvoelen dat er nog meer slecht weer
op til was. Aart vond dat ze er nu best doorheen konden
en eenmaal op de boot zouden ze wel verder zien... in
het ergste geval voer de raderboot niet uit, nou ja, dan
kwamen ze weer terug! Na veel drukte en beslomme-
ringen van inpakken waren ze dan eindelijk klaar voor
de reis. Moeder en ik brachten het gezelschap weg naar
de straatweg en we zouden blijven wachten tot de bus
er aankwam. Met angst en beven keek ik naar de hemel
- 27 -
die inmiddels al weer snel begon te verduisteren.
Rondom rezen dreigende donderkoppen omhoog waar-
binnen de warme luchtmassa's wild door elkaar wer-
velden. En reeds onweerde het opnieuw toen eindelijk,
na lang wachten, de bus in zicht kwam. Haastig werd
afscheid genomen en we wensten hen nog vooral een
goede reis toe; voor we het wisten waren ze weg, een
plotselinge stilte achter latend. Maar veel tijd om ons
daarover te bezinnen hadden we niet, want op datzelfde
ogenblik barstte de tweede bui met alle hevigheid bo-
ven ons los en werden we op nog geen vijf minuten van
honk overvallen door een stortvloed van hemelwater!
Zelf was ik zo verstandig geweest om mijn regenjas
mee te nemen, doch moeder was zo onnadenkend ge-
weest om zomaar weg te lopen zonder enige bescher-
ming. En daar stonden we nu... trachten schuiling te
vinden onder de bomen, maar die konden de stortvloed
van water al spoedig niet meer houden en er was verder
niets in de naaste omgeving waar we een onderkomen
in konden vinden. Maar gelukkig klonk er op het juiste
moment een wat boerse stem uit een keukenraam van
de grote villa „Holzhaus” op de hoek van de van Eeg-
henlaan, die riep: „Komen jullie maar gauw binnen... je
mag hier wel komen schuilen...!” Dat was aan geen
dovemansoren gezegd en rap zochten we onze weg
langs het achterpaadje dat naar de deftige villa voerde
en weldra stonden we in een grote ouderwetse keuken
waar het overal glom en blonk en de dienstmaagd druk
bezig was met het afwassen van de vaat. Ze begon
meteen druk tegen ons te praten over het slechte weer,
maar we konden haar moeilijk volgen in haar Gelders
dialect. Maar wel had ik terstond opgemerkt dat het een
buitengewoon appetijtelijke jonge meid was. Door de
hitte had ze haar witte bloes van boven helemaal losge-
knoopt, mogelijk om wat meer verkoeling te krijgen,
maar dat had tot gevolg dat haar melkblanke boezem
naar buiten puilde als een bloemknop die op openbar-
sten staat! Verdomme, dat gaf me een raar gevoel er-
gens van binnen, zoals die meid al haar be-
geerlijkheden ten toon spreidde. Ik kreeg het er bijna
benauwd van en moest mezelf geweld aan doen om niet
telkens mijn blikken naar dat fraaie schoonzicht te laten
uitgaan! Ik merkte dat ze pogingen deed om mijn aan-
dacht te trekken en ze zou vast en zeker wel niet vies
zijn van een avontuurtje... daar was weinig fantasie
voor nodig zo te zien. Moeder had dat allemaal al gauw
door en zodra de regen begon te minderen en er alleen
nog wat druppels van de bomen lekten, zei ze: „Nu,
bedankt voor het schuilen, we wonen hier dichtbij en
we gaan maar weer direct op huis aan...” en ze troonde
mij kordaat mee de keuken uit en naar buiten toe. De
zon was weer tevoorschijn gekomen en er hing een
lichte nevel van waterdamp in de bossen, de tempera-
tuur was nog steeds broeiig als in een stoombad. We
moesten al weer rap voortmaken om droog thuis te ko-
men daar een nieuwe bui pogingen deed z'n voorgan-
gers in te halen. De hele verdere middag bleef het na-
genoeg zonder onderbreking zwaar onweren, afgewis-
seld door korte momenten dat de zon zich even liet
zien. Van die korte ogenblikken maakte ik gebruik om
prachtige wolkenopnamen te maken met roodfilter en
in vertraagde opnamesnelheid. Het zou later een in-
drukwekkend effect geven, de wild dooreen wervelende
wolkenmassa's tegen een pikzwarte achtergrond. Nu de
inspiratie me eenmaal te pakken had zag ik de onder-
werpen als 't ware voor het grijpen liggen, de regenbel-
letjes in een plas, de overlopende regenton naast het
huis, lichtweerspiegelingen in het water... ik schoot er
bijna een hele film mee vol en het zou later blijken dat
al die opnamen uitstekend geslaagd waren. Het paste
dan ook heel goed in het karakter van de film die de
titel kreeg: „Van zon, wind en regen”... nou, die regen
speelde er dan ook wel een héél belangrijke rol in! Ze
symboliseerde als 't ware de tragiek van de gebeurte-
nissen die dicht voor de deur stonden.
Toen het ergste boze weer een beetje geluwd
leek te zijn en de laatste buien nog wat narommelend
naar het oosten verdwenen, kwam onze oude vriend
Van Surksum nog even op de fiets langs, quasi om te
zien of we mogelijk in nood waren geraakt door het
zware weer, maar in werkelijkheid omdat ie bliksems
goed wist dat op dat uur de trekpot met thee op het
lichtje stond en de koekjestrommel nog wel goed ge-
vuld zou zijn! Hij vertelde ons dat de bliksem op ver-
Hoofdstuk 4
Zaterdag 15 juli 1939 - Putten
Zo ben ik dan eindelijk met mijn verhaal beland aan
het punt waarop de historie een fatale wending nam, dat
het vuur der emotie zou oplaaien tot schrikwekkende
hoogte! Het was op deze dag dat de grondslag werd
gelegd van een boel ellende, die voor mij maar niet in
de laatste plaats ook voor Antje - afschuwelijke gevol-
gen kreeg en voor ons allebei de hele verdere vakantie
volmaakt in de war stuurde, daarbij diepe sporen in
mijn gemoedsrust achterlatend die nog jaren daarna
hun nawerking bleven behouden. Nimmer had ik kun-
nen vermoeden dat het onschuldige avontuurtje met
Annètje op zulk een compleet drama zou uitlopen, dat
de nasleep er van zou samenvallen onder de meest
verschrikkelijke omstandigheden. Zelfs nu nog vraag ik
me bij tijd en wijle af hoe het toch in godsnaam moge-
lijk was dat ik mezelf in die éne week zó willoos liet
gaan en zo weinig zelfbeheersing toonde om weerstand
te kunnen bieden aan het dictatoriale optreden van
zekere familieleden. Welke duistere machten hebben
mij toen geleid? Waarom liet toen mijn goede gesternte
mij op het juiste ogenblik in de steek? Met wat meer
inzicht en begrip zou alles een gans ander verloop heb-
ben gehad. Ik heb mij veel later neergelegd bij het
waanidee dat het allemaal zo en niet anders moest ge-
schieden... dat het zó voor mij weggelegd was... met de
drogreden „wie weet waar het goed voor was!” waar-
voor ik gespaard ben gebleven!
De nuchtere waarheid was natuurlijk dat ik
- 28 -
scheidene plaatsen dicht in de omgeving was ingesla-
gen en dat er nogal wat schade was; zo'n zwaar onweer
had zelfs hij hier in geen jaren meer meegemaakt. Later
op de middag toen ik in m'n eentje op mijn kamer bezig
was met het bijhouden van wat ik „het scène-boek”
noemde en waarin ik al de gemaakte filmopnamen
noteerde, was het plotseling of er een kille huivering
door mij heen sloop. Ik kreeg het onbestemd gevoel dat
het hevige onweer van deze middag wel eens de voor-
bode, het voorspel kon betekenen van verschrikkelijke
gebeurtenissen die na deze gelukkige week mij te
wachten stonden...! Ik werd plots overmeesterd door
een gevoel van spanning en onzekerheid omtrent de
loop der gebeurtenissen van morgen... Hoe zou het zijn
om mijn geliefde kleine vriendinnetje weer te zien hier
in die oude vertrouwde entourage? Zou zij ook zo ver-
langen om weer bij mij te zijn of stel... dat ze eens niet
mee kwam? Ik werd er onrustig van, dacht ineens aan
al die strubbelingen van verleden jaar met tante Mien
en met Ali. Ik werd er een beetje bang van en vrees
vervulde me dat het ditmaal wel eens heel anders kon
verlopen dan een jaar geleden. Morgen zou ze er weer
zijn... Antje. Er woelde een krankzinnig verlangen in
me om haar vast in mijn armen te nemen... ik kon er die
nacht nauwelijks van in slaap komen!
vooruit had kunnen weten wat me allemaal te wachten
stond wanneer ik het spelletje met Antje in deze vakan-
tie opnieuw ging spelen onder het scherp toeziende oog
van de hele familie. Maar ondanks de duidelijke aan-
wijzingen in die richting leek ik niet bij machte om me
tegen de gevoelens die me beheersten te verzetten en
zodoende de vrede te redden. Ik was gelijk een gokker
die al zijn vermogen op één kaart heeft gezet. Het
noodlot wilde dat ik verliezen zou... dus verloor ik
alles! Het ergste daarbij was dat Antje van dit roekelo-
ze spel het slachtoffer werd. Mij bleef slechts de verne-
dering om te aanschouwen hoe de tegenpartij luidkeels
victorie kraaide op hun armzalige, weinig glorieuze
overwinning. Nimmer heb ik mijn familie beter leren
kennen dan in deze ene week... ik kan nog gruwen van
afkeer als ik terugdenk aan de vloed van laster die zij
over het arme meisje uitstortten, na haar eerst van haar
voetstuk te hebben gestoten! Aan de smaad en vernede-
ringen die wij samen moesten ondergaan... aan mijn
gevoel van onmacht omdat ik zo schromelijk te kort
schoot en geen muur wist op te werpen die het onrecht
had kunnen keren! En hoe lieflijk en edel was dat alle-
maal bedoeld... „voor mijn eigen bestwil”, zoals luide
verkondigd werd... ik moest er eigenlijk nog heel blij
mee zijn ook dat het zo gelopen was!
Maar laat ik niet te hard van stapel lopen en
de feiten rustig op een rijtje zetten van al datgene dat
zich in enkele dagen tijds tot een drama in zakformaat
ontwikkelde. - Nadat het bijna veertien dagen onafge-
broken prachtig weer was geweest en deze uitzonder-
lijke mooi weer-periode gisteren onvermijdelijk zwaar
onweer tot gevolg had, was het in ons klimaat niet
anders te verwachten dan dat het vandaag fiks zou gaan
regenen voor onbepaalde tijd. En die voorspelling
kwam dan ook prompt uit. Een diepe depressie zorgde
voor een eentonige grijze regenlucht, zó dicht en don-
ker dat er geen straaltje zonneschijn doorheen ver-
mocht te komen. Ook de wind was naar het noordwes-
ten gelopen en het werd ineens onaangenaam koud
buiten vergeleken met de hitte van de vorige dagen. Na
het ontbijt besloot ik om even naar het dorp te rijden
teneinde de banden van m'n fiets een paar slagen lucht
te laten geven en wat inkopen te doen; er was een aar-
dige bres geschoten in m'n voorraad pijptabak, dankzij
broeder Aart, en ik moest die voorraad nodig aanvul-
len. Op de terugweg begon het al dra te druppelen,
eerst nog met kleine spatjes maar nauwelijks thuis
gekomen ontaardde het in een gestadige dreinige regen
waarvan het einde niet te voorspellen viel. Nee, dat zag
er niet fraai uit voor het feestelijke begin van de alge-
mene „familiereünie”! Met schrik dacht ik aan de mo-
gelijkheid dat dit wel eens een langdurige regenperiode
kon betekenen; voor ons Hollandse klimaat was het al
weer lang genoeg achter elkaar mooi weer geweest! Ik
bleef de rest van die ochtend in huis rondhangen en
besteedde de tijd heel nuttig met het verder bijhouden
van het „draaiboek”. Er vielen heel wat scènes van de
afgelopen week bij te schrijven en er waren al veel
opnamen gemaakt, zodat ik reeds dik door de helft van
mijn filmvoorraad heen was. Van de meeste opnamen
die ik met mijn broer samen in de voorbije week ge-
maakt had koesterde ik hoge verwachtingen, maar nu ik
door het raam van mijn kamer naar de eentonige regen-
vlagen daar buiten keek, was ik maar wat blij reeds
zover gevorderd te zijn met mijn film. Stel je voor dat
dit slechte weer eens veertien dagen onafgebroken
aanhield... dan kon ik de filmcamera maar beter dade-
lijk voorgoed opbergen!
En zo werd het na de middagboterham af-
wachten op de aankomst van het complete gezelschap,
waarvan we de verwachting mochten koesteren dat ze
de vakantiegenoegens met mekander ten top zouden
doen stijgen! Zelf verkeerde ik in een min of meer ge-
spannen stemming waarvan de oorzaak natuurlijk voor
de hand lag... zo aanstonds zou zij immers weer bij me
zijn, het meisje dat ik maar moeilijk uit m'n gedachten
had kunnen bannen in de beide weken die hieraan
vooraf waren gegaan en waarvan ik de illusie koesterde
dat wij beiden weer net als een jaar geleden in de op-
perste zielsverrukking onze relatie konden voortzetten
temidden van Puttens heerlijke dreven! Campanula was
nu geheel en al voorbereid om de gasten te ontvangen,
het interieur zag er bijna feestelijk uit, een verse bos
bloemen uit eigen tuin prijkte midden op de tafel in de
huiskamer en alles blonk en glom als een spiegel,
dankzij een werkster die moeder door bemiddeling van
ouwe Frank als noodhulp had kunnen krijgen. In de
loop van de ochtend had de bode op Amsterdam de
fiets van Antje reeds bij ons afgeleverd en bij het weer-
- 29 -
zien van de mij wel bekende tweewieler was het net
alsof er al iets van het meisje zelf was gearriveerd. Ik
moet eerlijk bekennen dat ik op dat ogenblik hevig naar
Annètje verlangde en eigenlijk was ik in al de dagen
daarvoor onafgebroken vervuld geweest van de ge-
dachten aan haar. Ik stelde mij dan ook van de komen-
de twee weken samenzijn met haar opnieuw ontzettend
veel voor; de herinnering aan al die zoete en tedere
ogenblikken van toen was in de afgelopen dagen uitge-
groeid tot een verblindende illusie... ik had al die dagen
letterlijk zitten hunkeren naar het ogenblik van weer-
zien. Er was een ongekende, dwingende onrust in mijn
bloed geslopen, het maakte dat ik gejaagd en vol inner-
lijke onrust het uur afwachtte waarop wij opnieuw
tegenover elkaar zouden staan.
Het liep tegen halfvier toen we dan eindelijk
de taxi uit het dorp hoorden aankomen en onder stro-
mende regen stapten daar Vader, Antje en tante Mien
uit, ze waren allemaal met dezelfde trein uit Amersfoort
gekomen. Oom Wim en Ali L. zouden wat later komen
op de fiets vanaf het station Putten. Op dat moment had
ik alleen maar oog voor Antje, verslond haar bijkans
met m'n ogen alsof ik haar voor het eerst van mijn
leven te aanschouwen kreeg! Het viel niet te ontkennen
wat mij betreft, maar ze zag er dan ook allerliefst uit
met een keurige lichtbeige zomermantel aan en de
fleurige hoofddoek over haar pas gekapte blonde lok-
ken. Ze verstoutte zich om mij persoonlijk het eerst
tegemoet te treden en in haar ogen ontwaardde ik die
merkwaardige warme gloed die mij het bewijs leverde
dat ze minstens zo verlangend naar ons weerzien had
uitgekeken als ikzelf. Ja, die begroeting was al terstond
méér dan kameraadschappelijk te noemen en dat zal de
rest van de familie dan ook wel niet ontgaan zijn! En
daar kwam al gauw de eerste reactie van mijn tante op
in de loop van de middag, toen Antje even uit de buurt
was... en wel met de volgende ontboezeming, terwijl ze
daarbij zijdelings in mijn richting keek: „Jullie moeten
het me niet kwalijk nemen dat ik 't zeg... maar wàt zag
dat kind, die Antje van jullie, er weer verschrikkelijk
uit met die malle bonte hoofddoek en dat „wilde haar”,
in één woord ordinair en ik kan me gewoonweg niet
begrijpen dat Piet (dat was mijn vader) zó met haar in
de trein heeft durven zitten... om je dóód te generen!”
Bravo! Dat was de eerste dolksteek die ze me toebracht
en ik kon van verbijstering geen woord uitbrengen.
Moeder wist niets anders te zeggen dan: „Vind je dat
nu heus? 't Is mij niet zo opgevallen, je moet denken 't
is nog een jong kind en die lopen er tegenwoordig
anders bij dan de meisjes in onze tijd, maar ja... ze ziet
er wel een beetje vreemd uit met dat geonduleerde
haar!” Tante Mien weer: „Als je 't mij vraagt komt die
meid uit een zigeunerfamilie, die moeder van haar moet
ook zo'n matrone zijn... dat heb ik tenminste begrepen
uit het verhaal van vader Piet die bij haar aan de deur
geweest is...!” Ik zag dat mijn vader even z'n hoofd
schudde alsof ie zeggen wou: mens, overdrijf toch weer
niet zo! Maar verder gaf hij er geen repliek op terwijl
het toch een pertinente leugen was van m'n tante. Antje
zag er helemaal niet raar uit, ze liep er volgens mij
altijd heel eenvoudig en keurig gekleed bij, in tegen-
stelling bijvoorbeeld met de wat nonchalante en zoge-
naamde sportieve „blote-benen-parade” waarop Ali
ons alle dagen, te pas of te onpas, vergastte. Geen twij-
fel mogelijk: tante Mien had al terstond bij haar komst
het offensief op Antje geopend en had met haar curieu-
ze speldeprik, die stellig in het bijzonder voor mij
persoonlijk bestemd leek te zijn, mij daarbij op een
onmiskenbare manier in het harnas gejaagd. Maar ik
zweeg en deed of die opmerking mij niet raakte. Met
erop in te gaan zou ik haar de kans hebben gegeven
voedsel te verstrekken aan haar onlustgevoelens jegens
het meisje en me daarbij nog dieper te kwetsen dan ze
al gedaan had.
Nog geen kwartier later verscheen nu ook
mijn oom met zijn eigen „dienstmaagd” ten tonele en
bijna tot mijn ontzetting werd ik gewaar dat zij evenals
Antje net zo'n soort hoofddoek droeg en... waarachtig
haar stoere blanke benen (die gezien mochten worden!)
volkomen onbedekt aan den volke toonde! Dat was
casueel! - .... dáár zei tante niets van... maar Ali was
dan ook een gans anders schepsel! Druk als altijd ste-
vende Ali het huis binnen, hevig handen schuddend en
dan was ik er getuige van hoe Ali en Antje de niet
bijster gelukkige kennismaking van een jaar geleden
opnieuw hervatten. Alles „sans rancune”... al de oude
veten van toen waren voor het moment vergeten en
lachend met haar luide stem riep ze uit: „Fijn jongens
dat we nou weer allemaal bij elkaar zijn, ik heb me er
ècht op verheugd... heb je de fiets weer bij je, Antje? Ik
heb nou al zin om weer fijne tochten te gaan maken
want ik heb nog lang niet alles gezien hier!” Vanzelf-
sprekend dachten Antje noch ikzelf er maar een mo-
ment aan om Ali onheus te behandelen en we begroet-
ten haar dan ook allebei alsof er nimmer enig conflict
tussen ons geweest was. Misschien had ze haar leven
wel gebeterd... je kon nooit weten. Maar verder was het
nog helemaal de oude Ali, niets veranderd en nog even
bazig en bijdehand als daarvoor. Ze had al weer praats
voor drie! Ondanks die nare uitlating van mijn tante
was het nu plotseling weer de ouderwets gezellige
drukte van weleer op Campanula, de thee en de koekjes
en allemaal zonnige gezichten... het leek of we hier
nooit vandaan waren geweest en telkens wanneer de
lachende ogen van Antje de mijne ontmoetten, groeide
mijn tevredenheid. Wat zou de vrede in hemelsnaam
nog hebben kunnen verstoren?
Toch was de situatie niet helemaal gelijk aan
die van vorig jaar. Er waren er twee die aan het gezel-
schap ontbraken en verstek hadden laten gaan. En dat
waren de beide tantes: Louise en Marie, zij hadden het
dit jaar allebei laten afweten. De reden? Die liet zich
niet zo erg ver zoeken. Verleden jaar waren ze met de
ten Bouwhuyzen mee geweest als „betalend logé”, en
of het nu kwam door de strubbelingen met die twee
meisjes, òf dat de familieverhouding daar onderling te
wensen overliet, wil ik nu maar in het midden laten. In
ieder geval had ik er uit kunnen opmaken dat die lo-
- 30 -
geerpartij niet zo'n kolossaal succes was geweest. Ik
begreep het maar àl te goed... tante Mien had in die
periode onafgebroken haar gal uitgespuugd over dat
gedoe van „die Piet met die Antje” en Alida had zich
niet ontzien om haar zegje daarbij te voegen. Mijn
lieve tante Louise, waarop ik erg gesteld was, had ons
daar in de loop van de tijd voldoende over verteld en ik
was op die manier dan ook heel wat aan de weet geko-
men hoe er over het doen en laten van Annètje en mij
in alle toonaarden gemonkeld was. Tante Mien begon
daar des morgens bij het ontbijt al over te zeuren en o
wee, als er die dag dan weer iets gebeurde dat volgens
haar niet door de beugel kon, raakte ze er de gehele dag
niet over uitgepraat. Die twee tantes hadden dat ge-
dwee alle dagen moeten aanhoren, tot vervelens toe,
maar hadden om der lieve vrede willen hun eigen me-
ning braaf voor zich gehouden. De situatie was dusda-
nig geweest, dat tante Loes in het gezelschap van de ten
Bouwhuyzen op alles ja en amen had moeten zeggen,
maar wanneer tante Louise dan eens bij ons op visite
kwam vernam ze weer héél andere berichten over
hetgeen er plaats gevonden zou hebben en dan wilde ze
wel graag weer met ons meepraten. Ik geloof dat mijn
lieve tantetje daar een complex van kreeg en zich ten
slotte door haar vriendin Marie liet overreden om op
deze manier nimmer meer met vakantie te gaan! Eigen-
lijk hadden ze allebei de functie vervuld van „schok-
brekers”, boodschappers tussen Campanula en Den-
nenlust, die ijselijke toeren moesten verrichten om het
evenwicht in de familie in stand te houden. Daar kun je
knap moe van worden! We zouden het dus ditmaal
zonder „vredes-ambassadeurs” moeten stellen en daar-
door liep ook alles waarschijnlijk helemaal verkeerd af!
Ondertussen zat ik met verlangen uit te zien
naar het ogenblik dat ik even onder vier ogen met het
kleine blondje alleen zou mogen zijn. Eindelijk deed
die gelegenheid zich voor toen de theepot leeg gedron-
ken was en oom en tante in gezelschap van Ali naar
Dennenlust vertrokken omdat ze nodig orde op zaken
moesten stellen in hun eigen home. Antje had haar
eigen kamer in bezit genomen en was met het uitpak-
ken van haar koffer spoedig gereed. Ze vond dat ze een
heerlijke kamer had, mooier nog dan op Dennenlust. Ik
scharrelde wat om het huis heen en werd daarbij al
gauw gevolgd door Antje naar de achterzijde van de
bungalow waar wij ons onbespied waanden tussen de
bomen van het aangrenzende bos. Hier kon ik uitein-
delijk mijn kans waarnemen en vol emotie trok ik haar
heftig in mijn armen, terwijl ze vol overgave mijn kus-
sen beantwoordde. „Kind, je weet niet hoe verschrikke-
lijk ik naar je verlangd heb al die tijd!” zei ik, en ik
meende het oprecht. „En ik niet minder...!” was haar
antwoord dat aan duidelijkheid niets te wensen over
liet. „Pas toch op, jô, straks zien ze ons... en dan is het
meteen al weer mis!” liet ze er dadelijk al weer angstig
op volgen. „Nou, wàt dan nog... laat ze het maar zien,
het kan me nu allemaal geen bliksem meer schelen, ik
ben veel te blij dat ik je weer bij me heb, meid!” flapte
ik er roekeloos uit. En opnieuw nam ik haar in een
wilde roes in m'n armen, terwijl ze met een ondeugende
lach in haar donkerbruine ogen mijn heftigheid pro-
beerde af te weren.
En daarmee was het oude spelletje weer be-
gonnen... tegen beter weten in, zonder dat ik ook maar
een greintje schuldbesef op kon brengen die de storm-
vloed binnen in me had kunnen keren. De demon van
het kwaad zat hier vermoedelijk in de lucht en beheers-
te mijn gevoelens volkomen, wie zal ooit weten wat de
oorzaak was van mijn lichtzinnige houding? Maar toch
was ik mij er wel degelijk van bewust dat het verkeerd
moest gaan met reeds nú al zo hard van stapel te lo-
pen... het leek er op alsof ik het onheil als 't ware
moedwillig opzocht!
Pas na de avondboterham werd het voor het
eerst die dag buiten werkelijk droog. Er brak een bleek
avondzonnetje vanuit de laatste wolkenflarden door en
natuurlijk wilde vader dolgraag de bossen nog even
verkennen voor de avond viel. Daar had ik zelf even-
eens duchtig behoefte aan na zo'n lange dag huisarrest
en onze Antje wilde vanzelfsprekend daarbij niet ach-
terblijven zodat we met z'n drieën op pad gingen. On-
derweg hadden we erg veel pleizier. Mijn oude heer,
die in een opperbeste stemming leek te verkeren van-
wege het vooruitzicht dat z'n vakantie nu echt een aan-
vang had genomen, kreeg de lollige bui om telkens aan
de takken van de bomen te trekken en Antje en mij op
die manier te trakteren op een gratis stortbad afkomstig
van het nog druipnatte gebladerte. Daarin lieten Antje
en ik ons niet onbetuigd en namen, wanneer we de kans
er toe kregen, duchtig revanche! Het viel me daarbij op
hoe uitgelaten en jolig het meisje zich gedroeg, ze was
echt gelukkig dat ze nu weer hier mocht zijn... en eer-
lijk gezegd, zo voelde ik mezelf eveneens de hele ver-
dere avond.
We waren met z'n allen op Dennenlust geno-
digd bij de ten Bouwhuyzen voor die eerste avond en
natuurlijk kwamen weer als vanouds de kaarten op tafel
en we gingen gezellig een partijtje „gokken”. Het was
alsof we hier niet weg geweest waren... ik zat weer
gewoontegetrouw naast „Aantsie”, zoals oom Wim
haar wederom plagend betitelde. We leerden Annetje
„jokeren” en ik beijverde me daarbij haar zoveel moge-
lijk te helpen. Ze had de slag spoedig te pakken en, of
de duvel er mee speelde... die dekselse meid won weer
het ene spelletje ná het andere, waarmee ze natuurlijk
de ergernis van mijn oom opnieuw opwekte! En hoe
was het met onze Ali gesteld op die eerste avond van
de „herhalingsoefening”? Nou, die had zich weer braaf
afgezonderd in een hoekje met een boekje... ze voelde
blijkbaar nog steeds voor het edele kaartspel geen zier,
ze zat er weer net als verleden jaar verloren bij. En zo
kan ik niet anders zeggen dan dat die eerste avond op
een uiterst succesvolle en gezellige wijze voorbij ging.
Ik begon al te geloven dat ik mij in de afgelopen dagen
zorgen had gemaakt om niets en reeds won de overtui-
ging bij mij het veld dat ik ook in deze vakantie het
initiatief weer stevig in handen zou hebben... dat ik
alles mijn wil rustig zou kunnen doordrijven! Dat leid-
- 31 -
de er toe dat ik nog diezelfde avond het koene besluit
nam om morgenochtend samen met mijn vriendinnetje
er lekker op uit te trekken... wij met z'n beidjes, op de
fiets natuurlijk en een flink eind uit de buurt! Je kon
vooruit al voorspellen dat de rest van de familie aan de
warme koestering van het bed de voorkeur zou blijven
geven, met andere woorden: die bleven lekker lang
uitslapen!
Zondag 16 juli 1939 - Putten
Gewekt door de helle gloed van de vroege ochtendzon
en de koesterende warmte die van buitenaf mijn kamer
binnendrong, wist ik onmiddellijk dat mijn goede voor-
nemen van gisteravond alle kans van slagen zou heb-
ben. Buiten was het stralend zomerweer, een laaiende
zon deed al het regenwater van de dag er voor in damp
vervliegen. Als glinsterende parelen hingen nog de
waterdroppels te flonkeren tussen de takken en uit het
geopende slaapkamerraam drongen de geuren tot mij
door van vochtig mos en geurig dennenhout. Het leek
een ware verkwikking na die eentonige regendag van
gisteren. De natuur lokte met een onweerstaanbare
aantrekkingskracht en plotseling moest ik weer even
denken aan die prachtige warme zondag van een jaar
geleden, toen ik er ook met Antje was uitgetogen en die
gruwelijke stommiteit had begaan door mijn filmcame-
ra in het bos achter te laten! De omstandigheden leken
wonderwel op die van toen... het stralende weer, het-
zelfde kerkklokje dat in de verte z'n galm naar ons toe
deed waaien en het feit dat op Dennenlust bij de andere
familie alles nog in diepe rust verkeerde, terwijl het
toch al ver over achten was. Wij waren allemaal vroeg
bij de hand, uit bed gelokt door het fraaie weer. Ook
Antje verscheen vroeg aan de ontbijttafel, opgewekt en
met charmante blosjes op haar wangen die haar bijzon-
der aantrekkelijk maakten. Ze beweerde dat ze uitste-
kend geslapen had en dat nog wel voor de eerste nacht
in een vreemd bed.
Terwijl Antje moeder nog even hielp met het
afwassen van de ontbijtboel had ik in die tijd de makke-
lijke stoelen buiten gezet en hield me onledig met het
vluchtig doorbladeren van de oude kranten die vader
uit Amsterdam had meegebracht. Maar ik legde ze al
spoedig terzijde, het nieuws dat er in stond was weinig
opwekkend... spanning in heel de wereld... nu weer
dreiging om Polen, Hitler wilde Dantzig weer terug bij
het GrootDuitse Rijk. Engeland zou daarentegen geen
nieuwe daad van agressie meer dulden... de maat was
vol! 't Was veel te mooi weer om je stemming te laten
bederven door al dat oorlogsgerucht. Ik had meer zin
om mijn plan van gisteravond ten uitvoer te brengen en
terwijl Antje nu ook bij me was neergestreken in de
voortuin, was het niet meer dan vanzelfsprekend dat ik
haar meteen maar voorstelde om de fiets te pakken en
er vandoor te gaan. Ze had er dadelijk oren naar, maar
er was toch iets aarzelends in haar stem toen ze vroeg:
„Zèg... mevrouw zal het toch wel goed vinden dat ik nu
al meteen met u fietsen ga, zo op de eerste dag?” Ja, dat
was een typische vraag van Annetje die ik wel zo half
en half verwacht had, ze was blijkbaar nog steeds niet
boven haar angst voor ontdekking uitgegroeid. Maar de
eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik zelf nu ook lang
niet meer zo zeker van m'n zaak was als gisteravond
toen het allemaal zo simpel leek. Ik voelde thans weer
duidelijk de druk die er op ons rustte, méér nog dan een
jaar geleden was ik bevreesd voor een herhaling van de
onaangenaamheden met mijn tante en Ali. Maar
komaan... ik had me nu eenmaal heilig voorgenomen
me voortaan niet meer door m'n familie in de luren te
laten leggen en dat zou ik nu dus waar moeten maken.
Stel je voor dat ik meteen zelf al begon met bakzijl te
halen... dan kon je er donder op zeggen dat Antje in de
kortst mogelijke tijd weer volkomen door Ali gean-
nexeerd zou worden en dat ze dan in 't geheel geen
baas meer zou zijn over haar eigen tijd en gedoemd
was de hele verdere vakantie aan de leiband van haar
vijandin te lopen! Dus: vooruit...! Geen geaarzel en
zorgen dat ik het roer stevig in handen hield! We haal-
den onze fietsen uit de schuur en op luchtige toon zei ik
tegen de oudelui: „Ik ga met Antje even een ommetje
maken op de fiets... ze wil weten of het Solse Gat er
nog ligt, we komen zo gauw mogelijk weer terug! Op
Dennenlust slapen ze toch nog en 't is veel te prachtig
weer om thuis te blijven...” liet ik er bij wijze van ex-
cuus op volgen. Maar de oudelui hadden in 't geheel
geen bezwaar tegen ons voornemen en moeder moe-
digde ons zelfs nog aan met de woorden: „Welja, jullie
hebt gelijk hoor, laat Antje maar zoveel mogelijk ge-
nieten in die paar weken. Maar blijven jelui dan niet zó
erg lang weg... want anders is het weer zo gek voor
tante Mien als je er niet bent met koffie drinken!” Nu,
dat beloofde ik plechtig al ontging het me ten enen
male wat we mijn tante voor onrecht zouden aandoen
wanneer we er tijdens de koffietijd nog niet waren.
Maar wat deed dat er toe...? We hadden toestemming
van de oudelui en binnen tien tellen hadden we Cam-
panula achter ons gelaten en reden met frisse moed de
zonnige van Eeghenlaan af. „Nou, wáár zullen we
heengaan, Annetje?” vroeg ik. Kan me niet schelen, ik
vind het overal even mooi en ik rijd maar achter je aan,
dan kom ik er vanzelf wel”, antwoordde ze met een
blijde klank in haar stem. We zetten er allebei maar
meteen stevig de trap in en ik nam het besluit mijn weg
te kiezen door de Wilhelminalaan om vervolgens de
route te nemen over de fraaie en zo welbekende Post-
weg, ik wist dat ze die altijd zo prachtig vond. Fris van
de regen van gisteren en geurend door de warme och-
tendzon lagen de lommerrijke bossen voor ons. Nevels
van vochtige damp verwaasden het uitzicht over de
verten en het was bepaald een genot je te laten voort
zweven door de stilte van het vroege nog ongerepte
landschap, stilte die slechts verbroken werd door het
knisperen van de banden over het grind van het rijwiel-
pad. Ik voelde me nu zeldzaam gelukkig zo... met het
aanblik van dat lieve, dartele jonge meisje voor me uit
keerde er weer iets van de oude blijdschap van vorig
- 32 -
jaar in me terug. Het leek bijna onbegrijpelijk dar er
een vol jaar lag tussen ons samenzijn van toen en het
heden zoals we daar samen voort peddelden langs de
weg die nauwelijks enige verandering leek te hebben
ondergaan. Maar aan de andere kant kon ik me ook
weer niet geheel en al losmaken van het gevoel dat het
niet helemaal hetzelfde was zoals toen, er was in dat
tussenliggende jaar tè veel gebeurd, de septembercrisis
van 1938 had een donkere schaduw geworpen op de
toekomst... deze zomer stonden we onnoemelijk dichter
bij een oorlog dan ooit daarvoor het geval was geweest
en dat besef drukte op mij als een loodzwaar gewicht.
Antje praatte honderd uit onderweg, ze had
me veel te vertellen over alles wat er in die tussentijd
thuis gebeurd was. Ze had het erg stilletjes gehad in die
twee weken en ze bekende dat ze heel vaak aan me
gedacht had. Ook had ze alle dagen trouw de vissen
verzorgd en ze kon me gerust stellen dat ze het opper-
best maakten, het jongbroed groeide al hard en ik zou
er van staan te kijken hoe gegroeid ze waren als ik
weer terug was. Druk pratend gleden we voort langs de
doodstille, majestueuze Postweg en weldra hadden we
het oneindige panorama bereikt bij de Ermelose heide
dat thans zich baadde in een gloed van gouden zonne-
schijn. En hier op ons oude vertrouwde plekje stapten
we van de fiets en klommen naar het heuveltje teneinde
ons daar neer te vlijen om te genieten van het onver-
getelijke fraaie vergezicht dat zich voor ons ontrolde.
En daarbij ging het weer net zo als op die bewuste
zondagmorgen, vorig jaar, hier voelden we ons vrij en
ongedwongen, wisten we ons onbespied door het
scherpziende oog van de familie. Dicht schoven we
naar elkander toe en gretig bood zij me haar frisse rode
lippen aan... lang en onstuimig kusten wij elkaar, nau-
welijks van ophouden wetend... en daarmee was het
oude spelletje weer van voren af aan begonnen. Het
was alsof we allebei losgebroken waren van onze boei-
en, vol hunkering gaven we ons over aan de zoete,
week makende liefdesbekoring... al mijn goede voor-
nemens en morele overwegingen ten spijt! In al de
voorafgaande dagen had ik in een ondragelijke span-
ning geleefd, vervuld van een hevig verlangen naar het
lieve blondje misschien zonder het me zelf volkomen
bewust te zijn. Het was dus heel verklaarbaar dat al die
opgekropte spanning nu een uitweg zocht. Pas veel
later drong het tot me door hoe oneindig beter het ware
geweest als Antje in 't geheel niet met ons mee had
mogen gaan naar Putten, hetzij doordat haar moeder
toestemming had geweigerd of doordat ze zelf niet
meer mee wenste te gaan... hoe dan ook, veel leed zou
ons beiden dan bespaard zijn gebleven!
Nadat we daar op dat stille plekje een halfuur-
tje in alle eer en deugd hadden zitten vrijen, vond ik het
toch maar beter om eens op te stappen en langs de
kortste weg op huis aan te gaan. We hadden nu een-
maal beloofd om niet zo erg lang weg te blijven en ik
voelde er niets voor om in dit prille stadium van de
vakantie al terstond opzettelijk moeilijkheden te ver-
oorzaken. Antje was dezelfde mening toegedaan, bang
vogeltje als ze nog immer was gebleven, en zo reden
we dus linea recta naar Campanula terug waar we, naar
mijn heilige overtuiging, op het zeer ordentelijke uur
van koffietijd terug waren. Ik voelde me er volkomen
gerust op... hoelang waren we nu helemaal weg ge-
weest? Misschien een uurtje... even een ommetje op de
fiets... wie kon dáár nou in godsnaam wat achter zoe-
ken?
Maar ik werd terstond deerlijk beschaamd in
dat vertrouwen toen wij een korte poos in de tuin voor
het huisje zaten uit te rusten. Antje was even later op-
gestaan om zich naar haar kamer te begeven en moeder
was nog lang niet zover met het koffieritueel. Zodra
Antje uit het gezicht verdwenen was, kwam moeder op
mij toe met de woorden: „Wáárom moest jij nu weer
zonodig met dat kind ertussenuit? Dat heeft meteen al
weer strubbelingen gegeven met tante Mien... Jullie
waren net goed en wel verdwenen of daar kwam Ali
aanzetten van Dennenlust... of Antje al op was, ze wou
met haar gaan fietsen en die vond de vogel gevlogen!
Die liep hier woedend vandaan en schijnt zich te heb-
ben beklaagd bij tante Mien. Nog geen vijf minuten
daarna komt je tante hier op hoge benen aanzetten...
ook woedend: „wáárom waren die Piet en die Antje er
nou in hemelsnaam alleen op uitgegaan... ze hadden
toch best even op Ali kunnen wachten?” Wat bezielt je
toch om telkens van die onderonsjes te hebben met dat
meisje... 't begint er waarachtig nu toch op te lijken dat
je wat met 'r hebt!” Ik verschoot van schrik bij die
onverwachte verraderlijke aanval van moeder die let-
terlijk als een koud stortbad over me heen kwam. Daar
had je het gegooi in de glazen... het was al dadelijk
weer helemaal mis! Ali was nog dezelfde gebleven...
dat kind had nog niets geleerd van de ondervindingen
van verleden jaar en dit was een schitterende aanleiding
voor mijn tante om terstond naar de wapens te grijpen
en de oorlog voort te zetten die voor haar een jaar gele-
den in een nederlaag was geëindigd! Ze zou haar po-
gingen om Antje en mij van elkander af te houden
nimmer opgeven, de hele affaire werd aldus op de oude
voet voortgezet! Ik voelde de ergernis als een lava-
stroom uit een krater in me omhoog stijgen en voor ik
het wist barstte ik los met zwaar geschut, met stemver-
heffing uitroepende: „Wel allemachtig, begint dat eeu-
wige gedonder met die Ali nu al weer? Ik begrijp nog
steeds niet waar tante Mien zich in hemelsnaam mee
bemoeit... maar wat mij betreft kunnen ze daar allemaal
naar de drommel lopen, ik doe hier wat IK wil en als ik
zin heb om een eindje te gaan fietsen met Antje dan is
dat MIJN zaak en ik zie niet in wat mijn tante daar mee
te maken heeft! Antje mag van mijn part de hele verde-
re middag samen met Ali uitgaan... voor zover ze daar
tenminste zin in zou hebben. Dat meisje vindt het nu
eenmaal gezellig om ook eens een keer met mij te gaan
fietsen en ik zie gewoon niet in wat voor bezwaren daar
tegen kunnen bestaan. Bovendien... wáár was Ali van-
ochtend vroeg toen wij allang klaar waren? Als ze zo
verdomd graag met Antje er op uit had willen gaan had
ze moeten zorgen op tijd hier aanwezig te zijn. Maar
- 33 -
Ali was nog in geen velden of wegen te ontdekken... en
daar zou ik dan op hebben moeten wachten? Moeder,
laten ze nou alsjeblieft ophouden met dat gezeur want
daar is het eind van zoek. Uiteindelijk ben ik de baas
over m'n eigen doen en laten en ik verkies niet om naar
de pijpen van tante Mien te dansen!” Moeder wierp
nog tegen dat ik bedenken moest dat Antje niet bij mij
in dienst was maar dat ZIJ verantwoordelijk was voor
het meisje, maar die opmerking sloeg in feite nergens
op, want ze vergat dat het meisje op zondag in haar
eigen tijd was en het volste recht had vrijelijk over die
tijd te beschikken. Ze besloot haar verweer met de
woorden: „Nu ja, je hebt ook eigenlijk wel een beetje
gelijk, tante Mien moet zich er ook niet mee be-
moeien... maar dat komt natuurlijk door die Ali, dat
meisje is erg opdringerig. Maar je zou ons toch een
groot pleizier doen, om de lieve vrede wille, wanneer je
je wat minder met Antje zou bemoeien... wees nou
alsjeblieft hier een beetje voorzichtig, je weet hoe tante
Mien is en dan gaat het weer dezelfde weg op als vorig
jaar!” Daarmee was eerste schermutseling rond Anne-
tje geëindigd. Ik werd gewaar hoe mijn voorspelling
van enkele weken geleden bezig was uit te komen...
hadden ze het maar nooit in hun hoofd gekregen om
voor een tweede maal met ons mee te gaan. Ik had het
helemaal zien aankomen en nu wàs het zover... en ik
had me voorgenomen geen stap terug te doen!
Maar ik kreeg niet veel gelegenheid om er
verder over na te denken want kort daarop kwamen
oom en tante op Campanula binnenvallen voor het
gezamenlijke koffieritueel. Antje die van het hele inci-
dent met moeder blijkbaar niets bemerkt had kwam
onbevangen naast me zitten daarmee onbewust demon-
strerend dat ze feitelijk een heel klein beetje bij mij
hoorde. Ik dacht: nu zul je het hebben... Antje krijgt het
op haar boterham... waarom ze niet op Ali gewacht
heeft! Maar nee hoor, niemand zei er iets over, al ont-
ging het me geenszins dat Ali met zeer koele blikken
langs me heen keek, me daarbij volkomen negerend.
Daarentegen deed ze aanstellerig lief tegen Antje alsof
ze zich geroepen voelde deze in bescherming te moeten
nemen tegen de „onverlaat” die ik in haar ogen stellig
moest wezen! Ik deed of ik van dit alles niets merkte en
praatte op ongedwongen toon over ons tochtje van deze
ochtend, vertelde doodnuchter dat we genoten hadden
van het panorama aan het eind van de Postweg. Tante
Mien maakte er wat cynische opmerkingen over in de
trant van: „Ja, dàt kan ik me levendig voorstellen... hoe
jullie daar genoten hebben met z'n tweetjes... ” maar
verder kwam ze niet, al brandde het haar waarschijnlijk
op de lippen om Antje eens flink het jak uit te vegen
over haar ongeoorloofde handelwijze tegenover Ali.
Ze begon echter een gans andere tactiek te
volgen door plotseling met een vooropgesteld „kant-en-
klaar-programma” voor de dag te komen waarvan ik de
bedoeling echter onmiddellijk doorzag. Dat ging zó:
„Zèg jongens, wat zullen we vandaag nu eens gaan
doen? Ik had gedacht dat Wim en Pieter vanmiddag
samen een tochtje op de fiets gaan maken met z'n bei-
den... en dan gaan de twee meisjes gezellig samen op
hun eigen gelegenheid er op uit, dat willen ze wel,
nietwaar?” Ik zag Antje bevreemd opkijken bij die
onverwachte aankondiging en kon geen spoor van
enthousiasme op haar gezicht ontwaren dat uitdrukking
moest geven aan haar blijdschap dat haar de eer te
beurt viel om met Alida de verdere middag opge-
scheept te zitten! Tante besloot haar dagindeling met de
opmerking: „En dan blijven Sienemeu en vader Piet
hier gezellig wat voor het huis zitten lezen... zullen we
dàt afspreken?” Niemand gaf commentaar, er werd
voetstoots aangenomen dat dit schitterende plan door
iedereen met instemming werd begroet! Ze ging het dus
over een heel andere boeg gooien en het zat er dik in
dat ze voortaan iedere dag met zo'n programma voor de
dag zou komen... dàt kon een leuke boel worden! In
godsnaam, ik moest me daar geen verdere kopzorg
over maken... ik had mijn privé tochtje met Antje ten-
minste gehad voor vandaag en die twee meisjes moes-
ten dan maar eens samen op pad gaan vanmiddag.
Konden ze mooi de kibbelarij van vorig jaar voortzet-
ten, uiteindelijk kwamen er nog meer dagen ná deze!
Om mijn oom te vriend te houden ging ik des
middags gedwee met hem samen op de fiets weg voor
een tochtje met onbestemde koers, Ali en Antje ver-
trokken bijna gelijk met ons maar weloverwogen in de
tegenovergestelde richting... Ordnung muss sein! Als je
goed naging was dat natuurlijk volslagen idioot, want
wáárom hadden we niet heel gezellig met z'n viertjes
een leuk fietstochtje kunnen maken? Maar lieve hemel,
nee, dat moest nu maar voor eens en vooral uit zijn...
stel je voor, we mochten eens bederven van die twee
meisjes! Maar er rustte geen zegen op deze onderne-
ming, want ons tochtje werd deze middag vrij abrupt
onderbroken door een plotseling opkomende onweers-
bui. We hadden het gelukkig bijtijds zien aankomen en
dat noopte ons er toe om full speed rechtsomkeert te
maken en langs de Postweg recht op huis aan te racen.
We waren nog juist op tijd binnen toen de eerste regen
neerplensde uit een steeds donker wordende hemel. De
beide meisjes arriveerden kort na ons op Campanula en
op mijn vraag of ze prettig gefietst hadden en nog ver
weg gekomen waren, vernam ik wat schoorvoetend van
Antje dat Ali telkens de weg kwijt geraakt was en dat
ze daardoor het niet veel verder hadden gebracht dan
wat rond te dolen in de naaste omgeving. Maar op het
gezicht van Antje was duidelijk af te lezen dat het nog
steeds niet erg boterde tussen haar en Ali!
De plannenmakerij van tante Mien had op
bijna satanische wijze schipbreuk geleden. Terwijl we
voltallig weer bij elkander zaten in de woonkamer en
moeder zorgde voor een volle pot thee, begon het bui-
ten onverwacht zó onheilspellend donker te worden,
dat we genoodzaakt werden het licht aan te steken,
buiten kon je nauwelijks een hand voor ogen zien!
Weldra ontlastte zich een ware wolkbreuk boven de
omgeving vergezeld van een zeer hevig onweer en dat
allemaal nog wel nadat de dag zo mooi en zonnig be-
gonnen was. Van armoe gingen we maar wat sjoelbak-
- 34 -
ken... aan de zware bui scheen geen einde te zullen
komen, de ene bui volgde op de andere en het hemel-
water kwam letterlijk met bakken naar beneden. Daar-
door kon de visite evenmin terugkeren naar Dennenlust
en pas tegen etenstijd bedaarde het noodweer. Het zou
een latertje worden met de maaltijd! In het bos stonden
alle paden blank van het overvloedige regenwater, de
van Eeghenlaan leek veranderd te zijn in een bruisende
rivier en onze gasten moesten tot over hun enkels door
het water waden!
De verdere avond werd doorgebracht bij ons
op Campanula. Het boze weer was weggetrokken en
het was een heldere zomeravond die ons uitnodigde
buiten voor het huis te vertoeven tot ver nadat de
schemering overging naar het nachtelijk duister. Toen
de ouderen zich al binnenshuis terug getrokken hadden,
bleef ik met de twee meisjes nog wat buiten en we
vermaakten ons daarbij op zeer vrolijke wijze op de
grintweg met heen en weer gooien van de werpring. Ali
scheen er ineens verbazend veel zin in te hebben en
toonde zich uiterst amicaal met Antje die op haar beurt
even gezellig en vrolijk met haar rivale omsprong. Zo
gezien was er dus geen vuiltje aan de lucht. Het ging er
nogal tamelijk luidruchtig aan toe en ik liet me daarbij
allerminst onbetuigd wanneer het er op aankwam wie
het eerst de ring te pakken kreeg. Die Ali viel me in
deze omstandigheid toch weer verbazend mee. Maar
die pret duurde niet lang, want al spoedig werd er van
binnenuit naar ons toegeroepen waarom we zulk een
herrie maakten en wat de „dominee” naast ons er wel
niet van denken zou... het ging toch niet aan om zo'n
leven te maken laat op de zondagavond! We kregen
zogezegd alle drie een fikse reprimande over het lawaai
dat we hadden gemaakt. Mijn tante verstoutte zich later
op te merken toen de meisjes even uit de buurt waren:
„Wat het wel leek met dat malle geschreeuw... je kon
de ordinaire schelle stem van die Antje er bovenuit
horen!” Het was natuurlijk Antje weer die de schuld
kreeg! Luidruchtig waren we alle drie geweest en Ali
zeker niet het minste van ons allen... maar Antje had
natuurlijk weer een ordinaire schelle stem, dat moest
m'n tante weer eens even duidelijk naar voren brengen,
ook al was die kwalificatie volkomen uit de lucht ge-
grepen. We slikten het standje maar deemoedig en
beloofden beterschap. Daarna schoof ik samen naast
mijn jeugdige vriendin bij aan tafel teneinde het inci-
dent zo spoedig mogelijk naar de vergetelheid te wij-
zen. Antje zag er wat geschrokken uit, maar herstelde
zich spoedig toen we begonnen met de gebruikelijke
spelletjes jokeren. Oom Wim probeerde ons er eerst
nog toe te bewegen een partijtje te gaan bridgen, want
dan kon Antje niet meedoen, maar die vlieger ging
mooi niet op. We gingen „hartenjagen” en verdomd...
Annet won weer het ene spelletje na het andere. Ze is
geweldig uitgekookt met kaarten!
Maandag 17 juli 1939 - Putten
 Het weer zag er weinig hoopvol uit aan het begin van
deze dag, een dik wolkendek lag als een grauwe deken
over de bossen, de temperatuur deed aan de herfst
denken. Niettemin maakte ik met mijn oom die ochtend
nog een korte tocht in de richting van Speulde waarna
we over de Gardense weg terugkeerden teneinde op tijd
voor de koffie thuis te zijn. Kort na de lunch begon de
weersgesteldheid bar slecht te worden, het leek in alle
opzichten of we een herhaling kregen van het weer van
gistermiddag. De ene plensbui volgde de andere op,
afgewisseld van zo nu en dan licht onweer... alsof ze
boven uitverkoop hielden van de restanten die nog over
waren! Het was duidelijk dat er van uitgaan van
niemand van ons deze verdere middag sprake kon zijn.
Moeder stelde voor dat we dan maar eens een keer
gezellig thuis bij elkaar moesten blijven en wat lezen of
een spelletje doen. Vader daarentegen wilde nog de
anderen hierheen verzoeken, maar opmerkelijk genoeg
voelde moeder daar niets voor alsof zij bij intuïtie aan-
voelde dat uit dat voortdurend op elkanders lip zitten
alleen maar onheil kon voortvloeien. „Laat die nu maar
eens een keertje op hun eigen gelegenheid blijven... ik
denk dat dat voor ons allemaal veel beter zal zijn!”
besliste ze. En daar bleef het bij... en dat speet me
eerlijk gezegd helemaal niet, want doordat we nu niet
uit konden was tegelijk het probleem opgelost met Ali.
Niemand kon die twee meisjes dwingen om door de
stromende regen te gaan fietsen. Antje liet dan ook
onomwonden blijken dat ze er precies zó over dacht, ze
was allang blij dat ze tenminste voor deze middag van
Ali af was! Zo vingen we dus met z'n vieren aan te
jokeren, een gezellig familie-tafereeltje... vader, moe-
der, zoon en het dienstmeisje dat in haar fleurig elegant
japonnetje meer weg had van de jongste dochter in het
gezin! Maar het liep uit op een vreemde opgewonden
middag voor mij, waarachter de duivelse aantrekkings-
kracht van de afgrond mij vol list wenkte! Van het
kamp Dennenlust hoorden of zagen we die middag ook
maar een glimp, mogelijk waren ze dezelfde mening
toegedaan om maar een keer op hun zelf te blijven.
Telkens keek ik naar buiten of het alsjeblieft nog bleef
regenen en ieder nieuwe stortbui bezorgde me een
gevoel van opluchting, hoe zonderling dat ook schijnen
moge! In het begin kaartten we heel gezellig met z'n
viertjes, maar na en klein uur kreeg mijn oude heer er
genoeg van. Hij trok kordaat z'n regenjas aan en zei het
voornemen te hebben maar eens een kijkje op Dennen-
lust te willen nemen... hoe het dáár stond met de gezel-
ligheid binnenshuis, misschien waren ze daar wel te
vinden voor een partijtje bridge want dat deed ie eigen-
lijk veel liever dan dat stomme jokeren. Door de stro-
mende regen ging hij op weg, mij met moeder en Antje
alleen achterlatend. Tegen een uur of vier legde ook
moeder de kaarten neer, want ze moest nu eens nodig
voor het eten gaan zorgen, beweerde ze. Bereidwillig
vroeg Antje of ze haar daarbij soms van dienst kon zijn
maar daar wilde moeder niets van weten. „Jij bent nu in
je eigen tijd en amuseer je nu maar gezellig met Piet...
de aardappelen heb je vanmorgen al geschild en verder
- 35 -
hoef jij hier niets te doen.” Dat was aardig van moeder
en ook aardig van Annètje om in haar eigen tijd te
willen helpen en je moest er wel de conclusie uit trek-
ken dat die twee uitnemend met elkaar konden opschie-
ten.
Zo bleven we dus met z'n beidjes over in de
kamer en trachtten samen het kaartspelletje voort te
zetten, doch ik kan me onmogelijk herinneren in hoe-
verre we daarin slaagden. Het verdere verloop van die
middag doorleefde ik in een roes van zinnenprikkelen-
de opwinding... het zou de inleiding vormen tot het
drama dat in het naaste verschiet voor me verborgen
lag! Door een handige manoeuvre had ik de deur van
de huiskamer, die toegang gaf tot de keuken, weten
dicht te trekken waardoor geen mens ons in de kamer
kon bespieden. Ik had ternauwernood benul meer wat
voor kaarten ik van de tafel oppakte... we speelden
alleen nog maar om de schijn te bewaren. Herhaaldelijk
kusten wij elkander over en weer, vergaten daarbij
telkenmale wie aan de beurt was een kaart te nemen.
Steeds hartstochtelijker beantwoordde ze mijn kussen,
de wangen van het meisje waren gekleurd door een
felle blos van opwinding en haar ogen schitterden me
vol verliefdheid tegemoet. Over de tafel heen greep ik
haar mooie slanke handen die ze altijd zo uitnemend
verzorgde en die tekenen van aristocratie verrieden, en
kuste hartstochtelijk de fluwelen blankheid van haar
armen. Ze had haar pantoffeltjes uitgeschopt onder tafel
en ze liet gewillig toe dat ik haar benen met de mijne
innig omstrengelde... dat ik haar slanke voetjes tussen
mijn voeten gevangen hield. Mijn hart bonsde me in de
borst en mijn hoofd gloeide alsof ik koorts had door het
tere, erotische spelletje...! Ik was ternauwernood me-
zelf meer door deze plotselinge uitbarsting van passie
voor het meisje...!
Maar amper op tijd zagen we nog juist dat Ali
onverwacht door het hekje het terrein van Campanula
op stevende, veilig beschut door een wijde regencape.
Snel herstelden wij ons van de intieme situatie en na-
men de houding aan alsof we met intense aandacht heel
serieus zaten te kaarten. Onderwijl kwam Ali dichterbij
en tuurde door de gesloten deuren naar binnen waar ze
een ogenblik vol belangstelling bleef kijken wat of wij
aan het uitvoeren waren. Een beetje geërgerd door deze
plotselinge interruptie stond ik op en opende de deuren
om Ali binnen te laten. „Ik kom maar eens even kijken
of jullie je niet vervelen... maar als ik de zaak zo bekijk,
geloof ik dat dat nogal meevalt, zo met je tweetjes!”
klonk het licht ironisch. „Zèg Antje... ik wou je even
laten weten dat het buiten bijna droog is en dat we
samen best een eindje kunnen wandelen met de regen-
jas aan... dus gooi die kaarten maar in een hoek en kom
gauw met me mee.” Gelukkig ving Antje nog net de
blik van verstandhouding op die ik haar snel toezond
teneinde haar van dat voornemen af te houden, waarop
ze resoluut tegen Ali inging met de woorden: „Nee,
hoor, daar voel ik niets voor om door die nattigheid
heen te sjokken... ik zit hier veel gezelliger, ga jij maar
mooi alleen!” - „Ja, dat kan ik me best voorstellen, zo
met je „meneer”!” antwoordde Alida, niet zonder het
nodige cynisme in haar stem te laten doorklinken.
„Nou, niks aan te doen... dan ga ik maar eens bij m'n
andere mevrouw in de keuken kijken, misschien dat ik
háár ergens mee kan helpen...”, liet ze er op volgen,
bemerkend dat Antje vast besloten was en zich niet liet
over halen om mij in de steek te laten. „Ja, doe dat
eens, Ali,” zei ik luchtig, „maar misschien wil je zo
vriendelijk zijn om wel de deur achter je te sluiten...
anders tocht het hier zo!”
„Goddank, ze is weg!” zei Antje met een
zucht van verlichting. „Laat haar maar in haar eentje
gaan... eigenlijk ben ik blij dat het regent, dan hoef ik
tenminste niet de hele middag met haar te fietsen!”
Door de dichte deur hoorden we Ali nog even praten en
lachen met moeder, maar dat duurde niet lang. Even
later zagen we haar bij de keukenuitgang verdwijnen en
door de opnieuw stromende regen terug wandelen naar
Dennenlust. „Opgeruimd staat netjes!” vond Antje en
we hervatten ons spelletje dat we op tweeledige wijze
beoefenden. Maar toen werd het plotseling ècht droog
buiten, een waterige zon trachtte het grijze wolkendek
te doorbreken en we mochten aannemen dat het nu
werkelijk uitgebuit was daarboven. Verlangend ston-
den we allebei van tafel op en rekten onze stijve lede-
maten uit vanwege het stilzitten de ganse middag. „Zie
je de zon, Antje? Ik heb nu best zin om een eindje te
gaan wandelen... ga je met mij mee?” Het zou bijna
abnormaal hebben geleken als ze daarop „neen” had
gezegd, dus klonk me haar hunkerend „hè ja, fijn, laten
we dat doen!” heel gewoon in de oren. Ik trok terstond
mijn regenjas aan, waarbij Antje geen ogenblik aarzel-
de hetzelfde te doen, terwijl ik en passant de keuken-
deur even open deed en moeder toeriep: „We gaan
even een luchtje scheppen, want het is buiten droog!”
Moeder kreeg niet veel gelegenheid om tegenwer-
pingen te maken maar riep toch nog terug of wij niet
zover wilden gaan en er aan wilden denken dat het
gauw etenstijd was. Snel verlieten Antje en ik langs het
paadje Campanula en zochten onze weg naar de bossen
linksaf, teneinde te ontsnappen aan de spiedende blik-
ken van Ali en oom en tante. Die mochten ons zeker
niet voorbij zien komen! Ja, achteraf beschouwd reali-
seer ik me volkomen dat het niet zo mooi was wat wij
deden om Alida zo onkameraadschappelijk buiten te
sluiten. We hadden natuurlijk heel goed naar haar toe
kunnen gaan en vragen of ze zin had een eindje mee te
lopen. Maar men moet zich kunnen indenken in welk
een stemming van opperste gelukzaligheid Antje en ik
beiden verkeerden. De hele middag opgezweept door
onze zinnen, verhit door onze verliefdheid, hadden we
allebei maar één dwingende begeerte: samen alleen te
zijn en ons over te geven aan onze gevoelens, vrij en
ongedwongen, zonder toezicht van de eeuwige „derde
man”! En geplaagd door dit vage schuldbesef slopen
we enigszins gejaagd het „Hunnenlaantje” door, weldra
geheel buiten het gezicht van de bewoonde wereld...
Voor ons lag het eenzame verlaten bos, wat nat en
triestig door het vele water dat in de afgelopen uren
- 36 -
was neer gestriemd. De paden glibberig en nog vol
plassen... maar dat merkten we nauwelijks. Vast klem-
de ik mijn arm om haar slanke lichaam en vol overgave
vleide ze zich tegen me aan, onze monden hartstochte-
lijk op elkander geprangd in lange, bedwelmende kus-
sen... met wankelende schreden onze weg vervolgend
als dronken van passie. In een dicht begroeid gedeelte
van het bos, achter een dikke zware beuk, bleven we
staan en nu kwam het tot nieuwe, nog wildere uiting
van onze hartstocht. Ik zoende het meisje tot ze er van
kreunde... maar met een schok kreeg ik eindelijk m'n
bezinning terug. Dacht plotseling aan de tijd en keek
haastig op mijn horloge. 't Was op slag van halfzes en
moeder zou de tafel wel reeds gedekt hebben. Haastig
repten we ons naar huis terug, stil en wat angstig als
kinderen die kattekwaad hebben uitgevoerd. Ik herin-
ner mij nog zo goed dat gevoel van angst dat deze
heftige verliefdheid mij toen gaf, het was thans allemaal
zo totaal anders dan het onschuldige avontuurtje van
een jaar geleden. Het moest me toch nauwelijks ont-
gaan zijn dat er ditmaal een veel diepere achtergrond in
deze liefde gekomen was. En zeker Antje gaf daar alle
blijk van. De manier waarop ze me telkens aankeek,
waarop ze vertrouwelijk haar arm door de mijne stak...
ik maakte daaruit op hoeveel dit meisje van me was
gaan houden en met een zekere mate van ontsteltenis
dacht ik daarbij een moment aan de naaste toekomst.
Waar zou dit in hemelsnaam op uit lopen?
Gelukkig kwamen we nog ruim op tijd thuis,
vader was ook nog niet van z'n bridgepartij op Dennen-
lust teruggekeerd. Moeder was nog zó druk met de
maaltijd bezig dat ze blijkbaar in 't geheel niet in de
gaten had hoe opgewonden en verhit Antje, zowel als
ikzelf er uitzagen. Zo zaten we nog een poosje samen
alleen in de huiskamer bij elkaar terwijl ik zachtjes
haar kleine slanke voeten wreef die ijskoud waren
geworden van de vochtige bosgrond. De verdere avond
brachten wij door op Dennenlust. Er scheen een onge-
dwongen stemming te heersen, Ali gaf weinig blijk van
haar ongenoegen over de teleurstelling van deze mid-
dag, maar toch kon ik mij niet geheel en al aan de in-
druk onttrekken dat er in de gesprektoon iets stroefs
was gelegen in de richting van Antje en mezelf. Kon
het verbeelding zijn? Buiten in het schemerdonkere bos
suisde de regen opnieuw met onverminderde kracht
omlaag.
Dinsdag 18 juli 1939 - Putten
Na de troosteloze regendag van gisteren werd dit een
dag van bijzonder fraai weer. Het was dan ook niet
verwonderlijk dat oom Wim, terwijl wij nog zaten te
ontbijten, al heel vroeg voor de deur stond om mij op te
porren voor een tocht op de fiets. „Jongeman, wàt ga je
vanochtend uitvoeren?”, was meestal zijn stereotiepe
vraag die hij geheel overbodig stelde, want ik wist toch
wel waarvoor hij kwam. Er stond ons niets in de weg
om deze uitzonderlijk fraaie ochtend te besteden aan
een wat uitgestrekte tocht op de fiets. We inspecteerden
onze karren nog even grondig en vertrokken daarna zo
spoedig mogelijk. Mijn oom liet ditmaal de leiding
maar eens aan mij over en ik stelde hem voor onze
tocht in de richting van Garderen te zoeken via Bato's
Erf en de buurtschap Boesschoten, in feite dezelfde
tocht die ik verleden week met mijn broer Aart had
gedaan. We konden langs de binnenweg in de richting
van Speulde weer op huis aan. Oom Wim beweerde
deze weg nooit eerder gereden te hebben en ik mocht
me er dus op verheugen met deze rit zijn leidsman te
zijn. Het werd dan ook een zeer gezellige tocht, die
heel vredelievend verliep. Hij bespaarde me cynische
opmerkingen betreffende mijn relatie met Antje en liet
nergens uit blijken dat ze gisteren iets gemerkt hadden
van mijn opzettelijke poging om Ali met een kluitje in
het riet te sturen. Misschien was Ali zo verstandig
geweest om haar mond er over te houden! Natuurlijk
belandden onze gesprekken weer op de verwikkelingen
betreffende de internationale toestand en mijn oom zat
daarmee tegelijk weer eens op z'n stokpaardje. We
hielden diepgaande gesprekken over de berichten die
ook hier tot ons doordrongen... en die waren alles be-
halve opwekkend. De toon van Hitler in z'n redevoerin-
gen werd met de dag dreigender en het zag er wel naar
uit dat de toestand in Europa snel naar het kookpunt
begon te stijgen. Toch peddelden wij vrolijk voort,
ondanks die afgrijselijke wetenschap... je zag het eigen-
lijk nog helemaal niet zo zitten. Je dacht nog optimis-
tisch: ach, ze zullen er op het laatste ogenblik nog wel
een mouw aan weten te passen! Boven je hoofd stond
de zon stralend te branden uit een fel blauwe hemel, de
bossen lagen er bij als een waar paradijselijk oord.
Waarom zouden we ons druk maken?
Tegen koffietijd waren we van dit uitstapje te-
ruggekeerd en vielen dorstig op de vers gezette koffie
aan. Het was nu plotseling weer drukkend heet gewor-
den en dat kon best wel weer eens uitlopen op een
daverend onweer. Vreemd genoeg voelde ik mij ver-
moeider na dit uitstapje dan gewoonlijk het geval was
en ik kreeg een intense behoefte om me zomaar ergens
te laten neervallen en die verdere dag geen poot meer te
verzetten! Wat zou de middag brengen met de twee
meisjes? Zo vroeg ik me niet zonder ongerustheid af.
Hoe moest ik het in godsnaam aanleggen om er samen
met Anneke van door te gaan... jezus, dàt zou me even
een probleem worden!
En inderdaad, die middag zou op een bijzon-
der ongezellige manier verlopen. Het begon er al ter-
stond mee dat Alida ruim voor twee uur bij ons kwam
aanzetten, fiets aan de hand. Zó vroeg was ze nog
nimmer daarvoor op het appèl verschenen. Antje was
nog niet eens klaar met haar werk en ik zag dat ze me
wanhopige blikken toewierp terwijl ze Ali daar triom-
fantelijk het terrein zag opmarcheren. Het werd me
terstond duidelijk dat onze Ali niet zó maar toevallig
zich reeds zo vroeg aanmeldde. Ze wilde ons natuurlijk
vóór zijn en mij de pas afsnijden om er stilletjes met
Antje vandoor te kunnen gaan zonder haar! Bovendien
- 37 -
koesterde ik sterk het vermoeden dat mijn tante haar
met opzet instructie had gegeven om Antje zo vroeg als
mogelijk te overvallen... opdat ze Ali ditmaal eens niet
ontglippen zou. Ik zag het conflict vanuit m'n ligstoel
lijdzaam aan, in het vage besef dat ik er best wat aan
zou kunnen doen door gewoon met die twee meisjes
samen op pad te gaan. Maar ik verkeerde op dat ogen-
blik in een stemming van besluiteloosheid, er was een
onpleizierige gewaarwording van oververmoeidheid bij
me opgekomen alsof er een zomergriepje bezig was me
te overvallen. Daardoor kon ik er niet toe komen om
resoluut de knoop door te hakken en enthousiast over-
eind te springen uit m'n luie zitplaats teneinde galant
mijn gezelschap aan te bieden. Neen, ik had er niet veel
zin in en daar kwam nog bij dat ik eerst wel eens wilde
afwachten of Ali zelf uit eigen beweging mij zou vra-
gen met hen mee te gaan. Maar merkwaardig genoeg
deed Ali geen mond tegen me open, integendeel, de
jongedame nam een houding aan alsof ik lucht voor
haar was en negeerde me volkomen. Ze jutte Antje op
om toch vooral voort te maken met het laatste restje
afwas en wilde blijkbaar zo snel mogelijk er vandoor
met haar „vriendin”... maar ze stak overigens geen poot
uit om Antje daarbij even te helpen. Nou, ze kon van
mijn part naar de drommel lopen, als de zaken zó ston-
den was ik zeker niet van plan om met mijn aanbod
voor de dag te komen, dus volhardde ik eveneens in
hardnekkig stilzwijgen. Antje deed krampachtig pogin-
gen om nog enige malen mijn aandacht te trekken met
stiekeme gebaren waarmee ze wilde aanduiden: ga nou
toch alsjeblieft mee! Maar ik had nu eenmaal de kolder
in m'n kop en bleef hardnekkig van „nee” schudden. En
zo zag ik die twee even later samen vertrekken in het
hun opgedrongen bondgenootschap, Ali voorop en
Antje er wat treiterig langzaam achteraan. Veel ambitie
scheen ze er niet in te hebben... dat kon je zó wel aan
haar gezicht zien dat een waar martelaarschap uitdruk-
te!
Toen het tweetal goed en wel uit het gezicht
verdwenen was kreeg ik natuurlijk toch weer spijt van
mijn koppigheid en dat had tot gevolg dat mijn ergernis
er aanzienlijk door vergroot werd. Eigenlijk was ik op
dat ogenblik woedend op mezelf maar mogelijk nog
meer op de omstandigheden in de naaste omgeving die
het zover hadden laten komen. De geschiedenis van
vorig jaar herhaalde zich op een bijna duivelse ma-
nier... de duivel zelf had het niet beter kunnen uitden-
ken! Het verschil zat hem alleen in het feit dat ik een
jaar geleden blijkbaar veel beter tegen de situatie stel-
ling vermocht te nemen, thans moest ik bekennen dat ik
nauwelijks opgewassen bleek te zijn tegen de aanvallen
op mijn persoonlijke vrijheid. Die grenzeloze bemoei-
zucht van mijn tante en de daarmee samenhangende
opdringerigheid en inmenging van Ali maakten me
gewoonweg razend! En daar zàt ik nu in m'n eentje... in
stilte mezelf opwindend over de loop der gebeurtenis-
sen, opnieuw het ogenblik vervloekend waarop ze het
in hun hoofd hadden gekregen om tòch weer mee naar
Putten te gaan! - Het werd natuurlijk een gruwelijk
vervelende middag. Oom Wim was even later komen
opdagen en wilde per se een wandeling maken met
vader en mij en uit balorigheid liet ik me overhalen
mee te gaan. Hij verstoutte zich nog op te merken: „Die
twee kinderen zijn er gelukkig eens een keer samen
vandoor... daar hebben we dus voorlopig geen last van.
Zó is het ook maar veel beter, de jeugd hoort bij de
jeugd, aan ons ouderen hebben ze toch niets... kunnen
ze elkaar hun jongemeisjesgeheimen toevertrouwen!”
Wat een onnozele opmerking was dat! Zou die goeie
man nu werkelijk niet begrijpen dat die twee meisjes
op geen enkele manier harmonieerden met elkaar? Mijn
oom was een beste man, maar hij was ziende blind en
horende doof voor z'n naaste omgeving! Goed, we
gingen aan de wandel en sjouwden dwars het Putterbos
door, laantje in en laantje uit en de zwaarwichtige ver-
handelingen van oom Wim droegen er die verdere
middag niet bepaald toe bij mijn sombere stemming te
verbeteren, vooral niet toen ik er aan ging lopen denken
hoe zalig het nu geweest had kunnen zijn om met Antje
samen ergens op een rustig plekje in de hei te liggen in
zoete intimiteit! Bovendien was het opnieuw weer erg
warm en broeiig weer geworden ook, eigenlijk veel te
warm om zo'n eind te lopen en ik dankte dan ook de
hemel toen we tegen theetijd op Campanula terug wa-
ren. Wat zou er met me aan de hand zijn dat ik me zo
afschuwelijk moe voel? Misschien heb ik een kou te
pakken!
Het was al na vieren geworden en de meisjes
waren nog steeds niet van hun tochtje teruggekeerd,
zodat we maar vast aan de thee begonnen. Op dat zelf-
de moment kwam ook nog de oude Van Surksum op-
dagen die zich heel bedaard in een makkelijke stoel
nestelde en er voorlopig z'n gemak van nam. Hij zat
daar weer zo echt genoeglijk op z'n zeven gemakken in
de beste stoel die Campanula rijk was, behagelijk slur-
pend van de thee, het zwarte Gelderse boerenpetje
naast hem op de grond. Toch was het altijd weer uiter-
mate amusant om te luisteren naar z'n merkwaardige
verhalen waar meestal geen touw aan vast te knopen
viel. Telkens werd ik daarbij weer geboeid door zijn
mooie markante kop die zekere aristocratische trekken
vertoonde. De lust bekroop me om naar de filmcamera
te grijpen en wat shots van de oude baas te schieten
zoals ie daar zat te kletsen met z'n slimme oogjes... Ik
had gelijk al een titel in mijn gedachten voor deze scè-
ne, bijvoorbeeld „De oude boswachter vertelt...” Een
beetje oubollig klonk het wel!
Terwijl ik nog zat te filosoferen hoe ik die
opname het best zou kunnen verwezenlijken, versche-
nen onverwacht Ali en Antje op de van Eeghenlaan...
maar er was wel iets vreemds aan hun verschijning, ze
reden namelijk niet op de fiets, maar liepen er naast,
met de karretjes aan de hand en... op een flinke afstand
van elkaar verwijderd! Nou, dáár moest vast wel iets
bijzonders aan de hand zijn want ze sjokten allebei
alsof ze de vierdaagse gelopen hadden. Dichterbij
gekomen zag ik dan ook al spoedig wat er gaande was:
Alida had onderweg een lekke band gekregen, ergens
- 38 -
in de buurt van het Solse Gat waarna ze genoodzaakt
waren de hele lange weg naar huis te lopen met de
fietsen aan de hand. Met veel uithaal van woorden deed
Ali verslag van hun onfortuinlijk uitstapje terwijl ze
luid puffend zich liet neervallen in een stoel... ze waren
natuurlijk bèkaf van dat gesjouw met de fiets langs de
mulle paden. Alleen Antje had niet veel te vertellen,
maar ze keek lang niet plezierig en de moeheid straalde
letterlijk van haar af. Voor haar was deze middag stel-
lig geen succes geweest, dat viel duidelijk van haar
gezicht af te lezen! Van haar zou ik er straks wel meer
over horen hoe dat in z'n werk gegaan was. En mensen
nog toe, wat stond die Ali nu plotseling in het middel-
punt van de belangstelling bij m'n oom en tante! Wàt
werd de arme beklaagd omdat ze nu een blaar aan haar
hiel had opgelopen! Het was bepaald ontroerend om de
ijver te constateren waarmee oom Wim zich interes-
seerde voor de platte voorband van Ali's fiets. Wat
sloofde hij zich voor haar uit met de belofte: „We zul-
len die band vanavond na het eten dadelijk even onder
handen nemen...” Met dat joviale aanbod was Ali al
lang lekker! Maar tegelijkertijd ving ik de ietwat mis-
troostige blik op uit Annetjes ogen en ik moest me
daarbij, niet zonder het nodige cynisme, afvragen of
mijn achtenswaardige oom zich óók zo uitgesloofd zou
hebben, wanneer een dergelijke pech Antje was over-
komen! Stellig niet...! Hij zou er geen hand naar heb-
ben uitgestoken en ik zou hem natuurlijk niet eens de
kans hebben gegeven en het karweitje zèlf hebben
opgeknapt! Hoewel het misschien niet mooi van me
was, kon ik het niet voor me houden om wat pesterig
op te merken: „Wat een geluk dat jouw banden altijd
prima in orde zijn, Antje... van lekke banden hebben
wij hier samen nog geen enkele maal last gehad... ” En
me tot Ali wendend, voegde ik er aan toe: „Waarom
ben je vanaf het Solse Gat niet even naar het gehucht
Drie gelopen, dat ligt vlak bij elkaar. Daar had je die
band toch even kunnen laten repareren bij die uitspan-
ning?” „Ja, zie je wel...! Dat had ik ook gewild”, viel
Antje nu ineens fel uit, „maar Ali wist natuurlijk de weg
weer niet en ik had het best kunnen vinden... maar ze
beweerde dat ze op mij niet kon vertrouwen, ik wist
tòch nergens wat van... en nu konden we mooi die hele
eindeloze weg lopen! Bah, ik ben er nog doodop van!”
Dat was voor tante Mien aanleiding om Antje wat
bestraffend toe te voegen: „Kom, kom... dat is toch
helemaal zó erg niet, dat eindje lopen? Jullie hebben
nog jonge benen en van wandelen ga je niet dood!” zo
merkte tante op. Potverdorie, als die lekke band maar
eens Antje overkomen was, dan had je wel wat anders
gehoord... dacht ik stilletjes bij mezelf.
Omdat Frank Van Surksum nog altijd in ons
midden vertoefde, aarzelde ik nu niet langer meer om
een begin te maken met het voornemen hem te filmen.
Ik vroeg eerst of ie het goed vond en toen bleek dat de
oude zeer verguld was door voor acteur te mogen spe-
len, begon ik met de opstelling van de camera. Nu moet
gezegd worden dat onze vriend Van Surksum een uit-
stekend filmobject was, hij wist gedurende de opnamen
op voortreffelijke wijze zijn natuurlijke houding te
kunnen bewaren en speelde z'n rolletje alsof er geen
camera te bekennen viel. Zo maakte ik dan op deze
middag nog een serie prachtig geslaagde opnamen,
waarbij ik Antje de rol liet spelen van gastvrouw die
haar „boezemvriend” een kopje thee presenteerde en
hem uit de koekjestrommel liet snoepen. Zonder dat
Antje er iets van bemerkte maakte ik van mijn jonge
vriendin nog een close-up, terwijl ze daarbij stilletjes
en wat dromerig voor zich uit zat te staren. Geen mo-
ment kwam het toen bij me op dat dit de laatste opname
van de beeltenis van het blondje zou worden in deze
Puttenfilm. Die close-up zou voorbestemd zijn om later
als dramatisch hoogtepunt deze vakantie-documentaire
af te sluiten. Het zou een film worden met een triestige
achtergrond, waaruit alreeds iets ademde van het nood-
lot dat in dat dreigende toekomstbeeld van het jaar
1939 verscholen lag. Het was of ik er een voorgevoel
van kreeg toen ik de cameralens op haar richtte... dit is
het laatste beeld dat ik van haar gedachtenis zal over-
houden....!
Door die mislukte middag lag het voor de
hand dat ik na de avondmaaltijd probeerde alles op
alles te zetten teneinde Antje een paar uurtjes voor mij
alleen te hebben. Ik denk dat wij daar allebei erg veel
behoefte aan hadden na die onbevredigende middag,
zowel voor haar als voor mezelf. Maar nu deden zich
de eerste problemen voor, die zich als een levensgroot
obstakel voor mij opwierpen. De simpele vraag: hoe
moest ik het klaarspelen om ongezien en ongemerkt
met Antje samen hier vandaan te komen, zonder dat we
stuitten op de bezwaren en tegenwerpingen van het
ouderlijk gezag? Ik had voor deze gelegenheid een
duidelijk motief bij de hand: de lekke fietsband van
Ali... die kon daardoor immers tòch niet met ons mee?
Ik had mijn oom al lang van tussen de bomen door,
zien ploeteren en zweten om die band te plakken, on-
handig als ie nu eenmaal was met zulke karweitjes, al
was ik er zeker van dat ie 't voor elkaar kreeg... al zou
het ook nachtwerk moeten worden! Antje en ik konden
er dus rustig vandoor gaan, maar de druk die ze op me
gelegd hadden om als 't ware te willen verbieden dat ik
samen alleen met het meisje uitging, gaven me een
gevoel van ergernis, ik werd er uitermate door geprik-
keld en ik voelde me steeds meer beknot in mijn per-
soonlijke vrijheid. Verdomme, dat je nu niet eens ge-
woon vrijuit kon doen waar je zin in had... luchtig naar
binnen roepen dat je nog een eindje ging fietsen met
Antje. Dat je telkenmale beducht moest zijn op eventu-
eel misnoegen van tante Mien... alsof je iets deed dat
het daglicht niet kon verdragen! Ik onderging het, meer
nog dan vorig jaar, als een domper op m'n vrijheid...
eigenlijk was het om dol van te worden, ik raakte er
voortdurend in staat van opwinding door! En dat open-
baarde zich ook nu weer kort na het eten. Antje en ik
hingen allebei eerst nog wat besluiteloos rond de bun-
galow elkaar veelbetekenend aankijkend. Het was een
schitterende avond, windstil en koel, roerloos stonden
de kronen van de dennen als silhouetten tegen de licht-
- 39 -
blauwe avondlucht. „Heb je zin om nog een eindje te
fietsen, Ant?” vroeg ik zachtjes. Natuurlijk wou ze wel,
al was het alleen maar om eens eventjes vrijuit met me
te kunnen praten over haar ondervindingen van deze
middag. Ik had al lang begrepen dat ze me een boel te
vertellen had over Ali. Maar... ze fluisterde me bijna
toe: „Ik durf niet goed meer, ze willen toch immers niet
hebben dat wij samen weggaan... Ali heeft me verteld
dat uw moeder er helemaal niet over te spreken is... ik
begin er bang voor te worden!” Verschrikt keek ik haar
aan en riep uit: „Dat kan toch immers niet waar zijn...
meen je dat nou echt? Jij hoeft helemaal niet bang te
zijn... dàt zou me een mooie boel worden...!” Ik was
ineens pisnijdig en voelde de rebellie als een hete vlam
in mij omhoog schieten. „Vooruit, meid... pak je fiets,
want nu sta ik er op dat we er samen vandoor gaan. Ga
jij maar vast voor uit het hek door en wacht buiten aan
de weg op me.” Moeder was nog in de keuken bezig
met de vaat en de oude heer zat in de schaduw achter
het huis z'n krant te lezen, zodat geen van beiden iets
kon merken van onze samenzwering. Antje, in een
plotseling opkomende resolute bui, volgde mijn raad
moedig op en pakte haar fiets die nog buiten voor het
huis stond. Terwijl zij al door het hekje ging, haalde ik
de mijne van achter de bungalow te voorschijn en riep
in het voorbijgaan door de keukendeur naar binnen:
„We gaan nog even een eindje om, hoor!” waarna ik
meteen opstapte en er onmiddellijk vandoor ging. Ge-
lijk twee ontsnapte gevangenen zetten Antje en ik er de
spurt in... met een zucht van verlichting dat het gelukt
was! „Mòcht het wel?” was haar eerste vraag. „Weet ik
niet, meid... dat heb ik maar niet eens afgewacht, ge-
woon gezegd dat we nog een eindje gingen rijden!”
antwoordde ik onverschillig. Het kon me geen barst
schelen wat de gevolgen konden zijn van dit voor de
zoveelste keer „uitbreken”. Ik was op dat moment al
lang blij dat ik met haar alleen was en dat we eens
rustig met elkaar konden praten. Ik weet ternauwer-
nood nog welke richting we uit gingen, maar ik herin-
ner me nog dat we aan de Garderense weg een rustig
plekje vonden waar we ongestoord onze harten aan
elkaar konden uitstorten. Dat Antje daarbij het meeste
te vertellen had over haar belevenissen van de afgelo-
pen middag hoeft geen betoog. Met stukjes en beetjes
kwam ze op de proppen met haar verhaal en daar bleek
al dadelijk uit dat onze Alida weer bijzonder ongezellig
was geweest. Antje had voor de zoveelste maal weer
allerlei insinuerende opmerkingen en hatelijke toespe-
lingen op onze verhouding moeten incasseren. U mag
het geloven of niet... maar ze weet àlles van ons... en ze
heeft ook aangekondigd dat uw tante van plan is om er
met uw moeder over te gaan praten... en haar voor te
stellen om mij weg te sturen als u en ik samen zo blij-
ven doorgaan met fietsen en zo...!” Ik spitste mijn oren
en keek het meisje met stomheid geslagen van terzijde
aan. „Heeft Ali dat werkelijk tegen je gezegd?” vroeg
ik ongelovig. Ik zag aan haar gezicht dat ze geschokt
was omdat ik haar verhaal in twijfel trok en fel ant-
woordde ze: „Ja, het is heus wáár... u denkt toch niet
dat ik het jok? Ali zei letterlijk: „Antje, als ik je een
goeie raad mag geven, hou er dan mee op met die me-
neer van je... hij meent er immers tòch niks van en het
gaat jou je betrekking maar kosten”... o, ik vind het
allemaal zó naar... ik wou maar dat ik nooit meegegaan
was met jullie. Heus, we moesten van nu af aan maar
niet meer samen gaan hier in de vakantie... ik weet
haast zeker dat er grote narigheid van gaat komen!” zo
barstte mijn kleine vriendin los vol hevige emotie. Ik
was op dat moment tè veel verbijsterd door de onthul-
ling die Antje had gedaan, dat ik terstond de juiste
woorden kon vinden om uiting te geven aan mijn gram-
schap. Dit viel toch nauwelijks te geloven, dat er op
zulk een laaghartige manier door de familie geïntri-
geerd werd achter m'n rug om. Ik hoefde echter aan
Antje's woorden niet te twijfelen, ze was doodeerlijk en
ik zag dat ze in grote angst verkeerde. Maar ik dàcht er
gewoon niet over om de raad van Antje op te volgen,
zó makkelijk zou dat spelletje van tante Mien niet
gespeeld worden... Ik zou haar wel eens laten zien met
wie ze te doen had! Tot geen enkele prijs was ik van
plan mij als kwajongen te laten behandelen, wat voor
de donder dachten ze wel? Dan moest er maar van
komen wat er van komen zou... maar mijn zin zou ik
doordrijven, tot het uiterste zou ik gaan!!
Had ik toen maar wèl naar de verstandige
woorden van het lieve blondje geluisterd... had ik me
maar nimmer zo laten opzwepen door mijn emoties,
dan was er waarschijnlijk nooit het ergste gebeurd! We
bleven er nog een hele poos over doorpraten en het
werd me daarbij wel heel goed duidelijk dat het meisje
doodsbenauwd was voor de autoritaire familie en nog
het meest voor de gedachte dat ze mogelijk wel eens bij
ons vandaan zou moeten. Ik deed ijverige pogingen om
haar aan het verstand te brengen dat ze daar nooit bang
voor hoefde te zijn... daar zou ik dan wel voor zorgen
dat zoiets nooit gebeurde... Bovendien, moeder zou
haar toch immers nooit willen missen? Ze kon toch
immers een potje bij haar breken... dat wist ze toch
best? Zo praatte ik ons allebei moed in, zonder ook
maar het flauwste idee te hebben dat ik daarmee het
proces naar de ondergang van het meisje juist versnel-
de. Ezel die ik was om niet te doorzien dat het juist hun
opzet was om mijzelf onbewust te laten meewerken aan
die ondergang van het meisje. Ze wisten precies hoe ik
was en wilden mij prikkelen juist datgene te doen wat
Antje de genadeslag zou geven... en dat kwam allemaal
uit de koker van tante Mien. Antje moest verdwijnen
van het toneel... hoe eerder hoe liever! Na een kort
stilzwijgen tussen ons zei ze dan plotseling: „Wáárom
ging je nou vanmiddag niet met ons mee fietsen? Ik
vond het echt flauw van je, hoor, al kon ik wel een
beetje begrijpen waarom je het niet deed. Ali vroeg
niks, wáár?” Ik bekende eerlijk dat ik er later ook spijt
van had gekregen... maar nu ik allemaal gehoord had
wat Ali voor lelijke dingen had gezegd, voelde ik er
totaal niets meer voor om nog verder in gezelschap van
dat onuitstaanbare meisje te gaan fietsen... dat zou ik
beslist niet meer doen, zo nam ik me voor! Antje hakte
- 40 -
met een zucht de knoop door en sprak: „Nu ja, als het
dan moet, zal ik het nog maar even volhouden met die
meid... misschien komt er wel weer gauw regen! Maar
voor mij staat het vast dat ik beter thuis had kunnen
blijven bij m'n moeder, ik vind er zó niks aan hier!”
Het was ruim een uur later toen we uit de
bossen op de van Eeghenlaan terugkeerden, het begon
reeds te schemeren. Toen we met de fietsen door het
hekje van Campanula het voorterrein betraden, vonden
we de hele bungalow gans verlaten... er viel geen ster-
veling rondom het huis te bekennen en het vreemde van
alles was dat alle deuren open stonden. Voorzichtig
betrad ik het huis en keek rond... maar ook binnen was
er niemand... het leek er verdacht veel op alsof de fami-
lie in een soort paniek het huis uit gerend was en de
boel de boel had gelaten! Onderweg op de terugrit had
ik me er eigenlijk zo half en half op voorbereid dat we
de familieschaar bij ons binnentreden compleet zouden
aantreffen teneinde de aanval op ons beiden terstond te
openen, omdat we de moed hadden gehad er tòch weer
tussenuit te breken tegen het „gezag” in! Maar nu ik het
huis zo ongewoon verlaten vond bekroop me ineens het
onbehaaglijke gevoel van angstige onzekerheid dat er
achter dit alles wel eens iets heel onplezierigs kon
schuilen. Er hing een ietwat lugubere en ongrijpbare
dreiging rondom Campanula alsof we elk moment
overvallen konden worden door een stel struikrovers en
Antje en ik bleven een ogenblik zwijgend naast elkaar
in de voortuin staan, starend naar de donkere ramen
alsof we voor een spookhuis stonden... Er was geen
twijfel aan, ze waren allemaal geblazen en hadden niets
afgesloten zoals gewoonlijk, dáár begreep ik niets van!
Antje scheen mijn gevoelens van dat ogenblik volko-
men te delen, want met een angstig stemmetje fluister-
de ze: „Wat gek dat er niemand te zien is... zouden ze
allemaal op Dennenlust zijn, maar waarom hebben ze
dan de deur niet afgesloten? Zèg, zou ik daar ook maar
niet liever meteen naar toe gaan? Want als ze ons nu
hier samen alleen zien... wie weet wat ze er dàn wel
allemaal van denken...!” - „Ja, dat is goed Antje, ga jij
daar maar gauw heen”, antwoordde ik wat gejaagd, het
zal het beste zijn wanneer ze ons van nu af aan niet te
vaak samen zien!” Snel nam ik haar fiets over om die
met de mijne in de schuur te bergen en ik zag haar
gehaast de weg aflopen op Dennenlust toe. „Zeg maar
tegen ze dat ik er over een kwartiertje ook wel ben”,
riep ik haar nog achterna.
Een beetje onrustig en vervuld van een ang-
stig voorgevoel bleef ik op het verlaten bungalowtje
achter, keek nog eens alle kamers rond of er iemand
was maar ging tenslotte naar mijn eigen kamer met het
voornemen eerst nog even de opgenomen filmshots van
die middag in mijn draaiboek bij te schrijven. Doch
toen ik aan mijn wat primitieve schrijftafel zat en on-
gemerkt mijn blik liet dwalen door het geopende raam
zag ik daar iets op de van Eeghenlaan dat mijn aanvan-
kelijk lichte ongerustheid in hoge mate deed toenemen.
Recht tegenover me, op het fietspad, zag ik moeder en
tante Mien met z'n beidjes lopen. Eerst dacht ik nog dat
ze terugkeerden van een avondwandelingetje, maar
toen ik hen telkens zag stilstaan en dan weer rechtsom-
keert maken terwijl ze daarbij blijkbaar in een druk
gesprek gewikkeld waren, werd het me duidelijk dat er
iets ongewoons aan de hand moest zijn. Ik zag mijn
tante heftig met beide handen gesticuleren alsof ze
moeder met alle geweld van iets wilde overtuigen en
moeder knikte daarbij met het hoofd alsof ze het al
helemaal eens was met de orakeltaal van haar bloedei-
gen zuster. Als een bliksemflits schoot de gedachte
door m'n hoofd over hetgeen Antje mij zojuist verteld
had over Ali! En nú begreep ik plotseling dat die me-
dedeling maar àl te waar bleek te zijn. Die twee hadden
het over ons... daar kon je nu wel vergif op innemen. In
een vlaag van opkomende woede balde ik mijn vuisten
als wilde ik daarmee tegelijk de strijd aanbinden tegen
het onzichtbare onheil dat ik nu plotseling van alle
zijden op me af voelde stormen. En ze bleven maar
heen en weer lopen... telkenmale wanneer ze het huis
voorbij kwamen keken ze even over het hek naar bin-
nen en dachten daarbij waarschijnlijk dat wij nog
steeds niet terug waren van ons fietstochtje en daarbij
konden ze mij in het schemerduister van de kamer niet
zien zitten. In de avondstilte viel het niet moeilijk hun
stemmen te horen en ik trachtte dan ook met gespitste
oren iets op te vangen van het gesprek. Het leed geen
twijfel dat het over Antje en mij ging. Ik ving nu gere-
geld woorden op als: „Antje - die meid - Sienemeu, als
ik je een raad mag geven, stuur haar meteen de laan
uit...” enzovoort enzovoort. Ik wist genoeg... ik hoefde
niets meer te horen, het sein stond op storm, de oorlog
in de familiekring was uitgebroken! - En op datzelfde
ogenblik was het ineens of het laatste sprankje zelfbe-
heersing en moed uit mij weg vloeide... zag ik heel het
bouwwerk van mijn verzet als een kaartenhuis ineen
storten, leek het me onbegonnen werk om de strijd
tegen deze familiekliek te moeten aanbinden, ik stond
met Antje samen tegen een overmacht. Zij zouden het
altijd winnen. Maar dat kòn toch immers niet, dat was
toch allemaal tè gek... ik zou wel moeten, er was geen
ontkomen meer aan! Ik had het meisje nu eenmaal
plechtig beloofd dat zij geen slachtoffer zou worden
van deze laaghartige intrige... ik moest haar bescher-
men, het was nu een zaak van eer! Bovendien stond
mijn eigen reputatie er bij op het spel en bijna met
ontzetting dacht ik aan de consequenties die er uit
konden voortvloeien; het dolzinnige plan kwam zelfs in
me op om me nu onverwacht met Antje te verloven...
en wel nú terstond, om mijn familie daarmee radicaal
de pas af te snijden in hun boosaardige voornemens. Ik
besefte ook tegelijkertijd wàt ik daarmee op het spel
zette: Betty! Maar, vreselijk genoeg, dacht ik daar toen
in 't geheel niet aan... zó vervuld was ik van woede
tegen mijn tante die de oorzaak was van al deze ellen-
de! Toch zag ik maar één mogelijkheid: ik moest tot
elke prijs de situatie de baas blijven en mij niet laten
tiranniseren door het familiegekonkel. De enige weg
was: terug vechten! Ze wilden hier oorlog? Best, maar
dan zou het ook oorlog wezen! Ik zou open kaart spe-
- 41 -
len en niets meer ontkennen omtrent de verhouding
tussen Annètje en mij, zoals ik verleden jaar telkens
had weten vol te houden... ze moesten dan maar àlles
weten!
Driftig smeet ik het draaiboek dicht en begaf
me resoluut naar buiten, recht er op af en bereid op de
aanval, benieuwd uit welke hoek die zou komen! Op
hetzelfde moment dat ik het hek doorging liepen moe-
der en tante Mien langs en bemerkten daarbij dat ik
reeds thuis was. Dat was voor hen blijkbaar een teken
om het gesprek te beëindigen en ik hoorde mijn tante
wat toonloos zeggen: „Ik ga nu maar vast naar Dennen-
lust, komen jullie dan zo aanstonds bij ons?” En wèg
was ze, veinzend mij niet gezien te hebben. Verwon-
derd vroeg moeder: „Zó, ben je al lang terug en is
Antje ook daarbinnen?” Ik zei dat ik al sedert geruime
tijd hier zat te wachten en niet begreep waar de hele
familie heen gestoven was. Antje? O, die was meteen
doorgegaan naar Dennenlust. „Ik zag jullie samen
steeds maar heen en weer lopen op de weg... ik dacht
een ogenblik dat er wat erg gebeurd was in die tijd.
Waar had u het zo druk over met tante Mien? Toch
geen ruzie in de familie, hoop ik?” zo begon ik moeder
te polsen. Wat aarzelend antwoordde ze: „Nee, geen
ruzie... tenminste, nòg niet... maar nu je het er toch over
hebt, wilde ik je meteen wel iets zeggen... het gaat
over Antje! Wáárom moest jij nou vanavond tòch weer
stilletjes met dat kind er vandoor gaan, waarom konden
jullie nu niet even vragen of Ali met jullie meeging.
Wat hèb je toch in hemelsnaam met dat meisje? Nou is
de hele familie op Dennenlust weer in opschudding
daarover. Ali beweert dat ze met Antje had afgespro-
ken om vanavond samen te gaan fietsen of wandelen
wanneer die fiets van haar nog niet in orde was. En
toen kwam Ali hier, en daar was jij waarachtig al weer
met Antje er vandoor! Ali natuurlijk weer razend en je
tante van de weeromstuit ook! En daar hebben wij nu
een ernstig gesprek over gehad... want dat gaat zo niet
langer. Tante Mien begrijpt maar niet wat jij toch in
godsnaam in dat meisje ziet en ze probeert me er maar
steeds van te overtuigen dat jij verliefd op haar bent en
dat je je ongeluk tegemoet gaat met haar. Ze vindt dat
Antje voor geen cent deugt, dat ze uit een zigeuner-
huishouden komt en weet ik veel wat voor moois nog
meer! En het vervelende van alles is dat ze maar aldoor
ligt te zanikken dat we Antje weg moeten sturen... dat
zou voor jou ook veel beter zijn als je haar niet meer
ziet, want ze vindt jou te goed voor dat kind. Zeg me nu
eens eerlijk... bestaat er nou werkelijk iets tussen jullie?
Vertel het me dan maar liever meteen... dan houdt alles
op en weten we waar we aan toe zijn!”
Ik had moeder rustig laten uitspreken, al
kostte het me moeite om niet mijn zelfbeheersing te
verliezen. Uiterlijk kalm, maar inwendig ziedend ant-
woordde ik: „Tante Mien schijnt er nog steeds niet van
doordrongen te zijn dat ik de kinderschoenen ontwas-
sen ben en als volwassen mens baas wens te zijn over
m'n eigen doen en laten. Wat is dat voor een grenzeloze
bemoeizucht? Antje is òns meisje... màg ze alsjeblieft
in haar eigen vrije tijd doen waar ze zin in heeft? Wat
heeft ze met Ali te maken? Ze kan die meid niet luchten
of zien en daar heeft Ali het zelf naar gemaakt! Ik wil
hier niet veel woorden over vuilmaken... maar ze moe-
ten nu maar eens goed begrijpen dat ik me beslist door
hen niet de wet laat voorschrijven! Ik heb het nu al
meerdere malen gezegd: ik kan toevallig heel goed met
Antje opschieten, 't is een leuke meid met een hart van
goud en voor de rest is er niets tussen ons... maar wat
niet is kan misschien best nog eens komen en daar heeft
de rest van de familie geen bliksem mee te maken!
Antje vindt het nu eenmaal gezellig om af en toe eens
met mij samen uit te gaan. Kan je haar dat kwalijk
nemen? Ze moet nu eenmaal niks hebben van die Ali,
dat kind zit haar onderweg voortdurend te plagen met
vervelende toespelingen op ons... het lijkt waarachtig
wel of ze jaloers is! Waarom moet die meid nu juist die
paar weken vakantie voor Antje bederven? Want zó is
het toch immers? Bovendien... ze zouden nog een klein
beetje gelijk hebben wanneer ik bijvoorbeeld telkens,
bij iedere gelegenheid, ertussenuit kneep met Antje.
Maar dat is nu vanavond pas voor de tweede maal het
geval sinds we hier zijn. Antje is in die tijd al verschil-
lende malen met Ali opgescheept geweest! En wil tante
Mien nu warempel dat u Antje de bons gaat geven... dat
ze hier weg moet? Maar dat gebeurt toch zeker niet?
Dat zou wel het toppunt van alles zijn!” Haastig viel
moeder me in de rede: „Welnéé... daar denk ik ook
helemaal niet over, ja, tante Mien kan wel zo veel ver-
tellen, dat zullen wij zelf wel uitmaken! Maar je weet
nu eenmaal hoe ze is... wat zij zegt dat moet gebeuren!
Maar ondertussen vind ik het toch een vervelende
toestand met Antje en jou en ik zou toch erg graag
willen dat je dat meisje hier maar een beetje liet schie-
ten... al was het alleen maar om tante Mien de wind uit
de zeilen te nemen. Antje is hier per slot van rekening
voor haar werk en niet uitsluitend voor haar pleizier.
Zo'n meisje gaat zich anders nog een boel verbeelden
ook. En ik moet eerlijk toegeven... tante Mien heeft wèl
een beetje gelijk, 't is eigenlijk een ordinaire meid... zo
als jullie daar zondagavond voor het huis te keer gingen
met dat geschreeuw... je hoorde er Antje bovenuit...!” -
„Wel nu nog mooier!” viel ik heftig uit, „m'n lieve tante
heeft u aardig bepraat, zo te horen! Eerst was Antje een
en al aardigheid thuis en ze deed zo haar best, je kon
haar alles toevertrouwen... gewoon een ideaal... en nu
is ze eensklaps een ordinaire meid en deugt ze niet en
weet ik veel wat er nog meer over haar gelasterd wordt!
Wie schreeuwde er zondagavond het hardste... weet
tante Mien dat wel? Nou, dan zal ik het u zeggen... dat
was die veelgeprezen Ali en niet Antje... die maande
ons zelf om een beetje stil te zijn! Laat ik het maar
ronduit zeggen: tante Mien heeft om onbekende rede-
nen een hekel aan Antje en ze kan blijkbaar niet heb-
ben dat ik partij trek voor haar. Ze spant daarbij met
Ali samen om Antje en mij van elkaar te houden en
zoekt allerlei voorwendsels om haar doel te bereiken.
Verleden jaar was dat ook al precies zo het geval, maar
toen is haar dat niet gelukt, maar het lijkt er nu waar-
- 42 -
achtig veel op dat ze met z'n allen hebben afgesproken
alles op alles te zetten dat Antje er uit vliegt! Voor mijn
part waren ze hier nooit gekomen... wáárom gaan die
mensen niet liever op hun eigen gelegenheid met va-
kantie? Maar tante Mien doet maar wat ze wil... als ze
maar weet dat ik niet van plan ben om naar haar pijpen
te dansen en wanneer ik samen met Antje wil gaan fiet-
sen in haar eigen tijd... nou dan DOE ik dat!! Laat ze
naar de drommel lopen... zijn ze nou waarachtig hele-
maal gek geworden... ik ben hun kwajongen niet, wat
denken ze wel!! Antje is een heel lieve meid, misschien
een beetje dom... en bedenk wel dat je zo'n meisje nooit
weerom krijgt, je weet zelf wel hoe uitstekend ze voor
het huishouden gezorgd heeft in die twee weken thuis.
En laten we over die onvolprezen Ali maar zwijgen,
stuurden ze die maar liever hier vandaan... dàt zou even
een opluchting wezen!!”
Zo bleef ik nog een poosje mijn gal uitspugen
totdat moeder vond dat we er genoeg woorden over
hadden vuil gemaakt. Een beetje weifelend met haar
woorden zei ze ten slotte: „Nou ja, ik weet wel... je
hebt natuurlijk niet helemaal ongelijk. Tante Mien moet
zich daar ook eigenlijk niet mee bemoeien, het zijn ook
eigenlijk jouw zaken, al is Antje natuurlijk bij ONS in
dienst en niet bij jou! Je moet ook eigenlijk zèlf maar
weten wat je doet, als jij met alle geweld met dat meisje
wilt gaan kunnen wij dat toch niet tegenhouden... al zou
ik niet graag willen dat het ècht zo was! Maar één ding
moet je wel goed beseffen... als er hier ruzie komt door
Antje met je oom en tante dan is dat JOUW schuld... je
moet het zelf maar weten!!” Moeder was een best
mens, maar ik vond het steeds raadselachtiger worden
waarom ze zich toch aldoor zo liet beïnvloeden door
haar jongere zuster. Waarom had tante Mien zulk een
mysterieuze macht over moeder? Moeder was bang
voor ruzie... mijn tante had in de loop der jaren al her-
haaldelijk overhoop gelegen met diverse leden van de
familie. Die lieten zich evenmin de wet voorschrijven...
mijn broer Aart wist er eveneens van mee te praten
zoals deze me in latere jaren eens toevertrouwde. Maar
ik wist nu in ieder geval dat ik de zondebok zou zijn
wanneer er een conflict losbarstte om Antje! Belache-
lijk natuurlijk... alsof het er niet duimendik bovenop lag
dat de schuld in dat geval geheel en al bij mijn tante
lag! Enfin, ik slikte het standje maar geduldig, 't leek
me verstandiger toe de zaak niet te veel op de spits te
drijven. Maar ik bleef wel vast besloten om niet door
de knieën te gaan en mijn eigen wil door te zetten.
Eigenlijk voelde ik er nog het meeste voor om nog deze
zelfde avond er met mijn tante openlijk over te gaan
praten, doch toen ik met dat voorstel bij moeder voor
de dag kwam raakte ze bijna helemaal in paniek en riep
verschrikt uit: „In godsnaam, nee... dat moet je maar
liever helemaal niet doen, dan merkt ze dat ik er met
jou over gesproken heb en ik beloofde haar jou er bui-
ten te laten! Je kunt maar beter net doen of je van niets
weet en... als het dan moet, nou dan ga je in hemels-
naam maar je gang met Antje... We moeten maar pro-
beren zo goed en zo kwaad mogelijk door die twee
weken heen te komen!”
Tot zoverre leek de storm voorlopig enigs-
zins bezworen te zijn. Maar ik wist nu dat mijn ver-
moeden juist geweest was, mijn geachte tante had zich
niet ontzien om moeder over te halen Antje te ontslaan
en dat feit stemde me zeer bitter jegens mijn tante,
waarmee ik toch altijd meende een goede verstandhou-
ding te hebben gehad. Wat bezielde haar in hemels-
naam? Misschien dacht ze wel dat Antje er op uit was
om mij aan de haak te slaan en dat ik, onnozele, dat
helemaal niet in de gaten had! Misschien wilde ze me
behoeden dat ik het slachtoffer zou worden van een
listige intrige! Als ze maar werkelijk op de hoogte was
geweest hoe het tussen mij en het meisje gesteld was,
zou ze mogelijk beter begrepen hebben waarom Antje
liever met mij ging fietsen dan met Ali. Maar het was
haar nu eenmaal toch niet uit het hoofd te praten... ze
zou niet rusten vóór ze haar doel bereikt had! Niette-
min was de situatie hier nu toch wel héél precair ge-
worden, dat drong bliksems goed tot me door, maar ik
besefte nog niet half hoe groot het gevaar in werkelijk-
heid wel was en wat me in de komende dagen te wach-
ten stond! Had ik geweten wat er hierna zou plaats
vinden, mogelijk was ik nog diezelfde avond hals over
kop uit Putten vertrokken... desnoods met Antje samen.
Schoorvoetend begaf ik me met moeder naar het vijan-
delijke kamp op Dennenlust. Daar zat Antje, schuw
voor zich uitkijkend in een hoekje van de kamer ge-
drukt. Ali zat in de tegenovergestelde hoek te lezen...
ze spraken de hele verdere avond geen woord met
elkander. Het werd een gedwongen samenzijn die
avond. Oom Wim verstoutte zich sarcastische opmer-
kingen te maken aan ons beider adres en Antje bleef er
stil onder... ze had eens géén zin om mee te kaarten.
Mogelijk voelde ze met haar „zesde zintuig” het onheil
naderen!
Woensdag 19 juli 1939 - Putten
Op hoog bevel van mijn tante werden Ali en Antje al
vroeg in de morgen naar de wekelijkse markt in het
dorp gestuurd om daar enige inkopen te doen. Wat nu
wel de aanleiding was dat onze Antje mee moest, her-
inner ik me niet zo precies meer, maar tante Mien had
dit de vorige avond in overleg met moeder zo besloten.
Al was Annètje dan wel òns meisje, mijn tante behield
zich de vrijheid voor om, als 't even kon rustig over
haar te beschikken als dat zo in haar kraam te pas
kwam! Antje was niet te goed of ze moest het natuurlijk
erg „gezellig” vinden om zomaar in werktijd met Ali
op pad te mogen gaan! Ze gingen er heen wandelen.
Wat mezelf betreft, verkeerde ik die ochtend in een
dusdanige recalcitrante stemming, dat ik er geen grein-
tje voor voelde om het gebruikelijke ochtendritje met
mijn oom samen te maken. Het gebeurde van gister-
avond zat me nog steeds geducht dwars... het had me
zelfs een belangrijk deel van mijn nachtrust gekost
waarbij ik bijna onafgebroken had liggen tobben hoe ik
- 43 -
een oplossing zou kunnen vinden voor de netelige
situatie waarin ik verstrikt was geraakt. Ik was er in een
onplezierige staat van opwinding door gebracht en dat
gevoegd bij het verschijnsel dat ik me minder fit voelde
dan anders, maakte mijn stemming er niet beter op. Ze
hadden er blijkbaar liefhebberij in om mij op alle mo-
gelijke manieren te dwarsbomen met Antje en ons
samen in het harnas te jagen, welnu, daar mochten ze
dan in slagen... maar dan had ik er vanochtend nu eens
geen zin in om de afgebakende paadjes achter oom
Wim aan te fietsen! En zo besloot ik om voor de varia-
tie eens te voet te gaan, voorzien van mijn filmapparat-
uur. En waar zou ik mijn schreden anders heen richten
dan... juist, naar de markt natuurlijk, waarheen de twee
meisjes al een poosje eerder op weg waren gegaan! De
weersgesteldheid was aanvankelijk uitstekend en ik
hoopte dan ook dat ik onderweg iets bijzonders voor de
cameralens zou krijgen. Maar juist had ik de tas om m'n
nek gehangen, toen mijn oom er onverwacht aankwam,
fiets aan de hand, met het doel mij op te porren voor
een tocht. Een ogenblik aarzelde ik nog, maar hield dan
het been strak en liet hem zogezegd „botvangen”... zei
kort en bondig dat ik andere plannen had en een voet-
tochtje wilde maken, omdat ik het noodzakelijk vond
ook eens aan mijn filmische aspiraties te denken en
vond dat ik dat beter wandelend kon doen. Om de pil
een beetje te vergulden, stelde ik voor met mij hetzelf-
de te doen. Even leek het er op dat ie zou zwichten
voor mijn plan, doch toen ie hoorde dat ik m'n schreden
wilde richten naar dezelfde plaats waarheen onze twee
„lievelingen” al sedert een klein halfuur geleden waren
vertrokken, bedankte hij ineens stichtelijk voor de eer.
Naar die markt? Nee hoor, die had ie nu al vaak genoeg
gezien... ik moest dat genoegen maar voor me alleen
houden! Dat speet me, eerlijk gezegd, natuurlijk geen
syllabe want ik wilde deze ochtend maar wàt graag
mijn handen vrij hebben voor een bepaald doel. Met
opzet had ik die markt als terrein uitgekozen teneinde
een poging te wagen de twee meisjes daar te ontmoe-
ten, een beetje ongemerkt, en er dan trachten achter te
komen hoe dat tweetal zich vermaakte als ze met mal-
kanderen „uit” waren. Oom Wim blies de aftocht en
ging onverrichterzake naar Dennenlust terug en een
goed verstaander zal onmiddellijk begrijpen dat ik dat
niet had moeten doen... mijn geachte tante zou daar
stellig het hare van denken!
Zo toog ik dus alleen op pad. Over mijn be-
levenissen van die morgen valt uiteraard maar weinig
te vertellen. Nadat ik geruime tijd tussen het bonte
gewoel van de traditionele woensdagmarkt achter het
oude dorpskerkje rondgescharreld had, hier en daar een
paar shots nemend, ontdekte ik dan plotseling de beide
meisjes op de „Brink” of hoe het daar ook heten mag.
Ze stonden ergens stil bij elkaar, waarop Antje mij
natuurlijk het eerst in het vizier kreeg. Ik kwam lang-
zaam naderbij, nieuwsgierig wat Ali voor een houding
zou aannemen. Ze leek echter ineens veel toeschietelij-
ker en duwde me met een triomfantelijk gebaar een
reclamebiljet onder de neus waarop een verlokkende
aanmoediging was afgedrukt om hedenavond de „bonte
feestavond” in „Oldenaller” te gaan bezoeken. Daar
zouden allerhande attracties te genieten zijn: film, mu-
ziek, cabaret, dansen enzovoort. Ali gaf blijk, buiten
verwachting, zich daar hevig voor te interesseren en
beijverde zich om op een lievige en vlijerige toon Antje
over te halen samen er naar toe te gaan. Ze overdreef
het zó erg, dat ik vaag het vermoeden kreeg dat ze er
wat mee voor had. „Zullen we afspreken dat we daar
vanavond fijn samen heen gaan, hè Antje?” zei ze lij-
zig, „wie weet, misschien ontmoeten we er wel een
paar aardige knullen om mee te dansen... dan kunnen
ze ons meteen naar huis brengen!” Aha, dàt was het
dus... ik doorzag haar meteen... ze wilde een poging
doen Antje in opspraak te brengen. Dan kon ze later
tegen tante Mien vertellen dat Antje zich met andere
jongens had afgegeven! Een beetje verbouwereerd keek
ik Ali aan, want zoiets had ik van haar helemaal niet
verwacht, die stijve hork! Ik zag de wat hulpeloze blik
waarmee Antje me aankeek en begreep onmiddellijk
dat ze mijn vermoedens deelde en het listige plan van
Ali doorgrondde. Zonder notitie te nemen van Ali
vroeg ik: „Zou jij er ook graag heen willen, Antje? Als
je er echt zin in hebt, nou, dan wil ik vanavond best je
cavalier zijn, hoor! Maar je moet er wel rekening mee
houden dat dat Oldenaller helemaal bij Nijkerk ligt en
dat we na afloop door het stikdonker naar huis moeten
fietsen, dat lijkt me niet zo'n pretje!” - „Ach néé, hoor!
't is maar gekheid van Ali... ze doet maar net alsof ze
dat fijn vindt”, bracht het blondje er fel tegen in. Ik heb
niks geen zin om tussen die boerenpummels te zitten...
als ze zo graag wil, moet ze maar alleen gaan!” „We
willen je niet eens méé hebben!” waagde Ali boosaar-
dig tegen me op te merken. Zonder notitie van die
woorden te nemen ging ik voort: „Het zou misschien
best gezellig zijn om er samen heen te gaan, Antje en ik
breng je weer veilig op Campanula terug. Alleen... de
moeilijkheid is, dat we ons moeten verzekeren van de
toestemming van onze geachte familie... en om jullie de
eerlijke waarheid te zeggen, ben ik daar wel een beetje
huiverig voor, ze zullen wel met de nodige bezwaren
komen aandragen!” „Nee hoor, als het zó ver weg is en
dan ook nog door het donker, prakkizeer ik er helemaal
niet over”, riep mijn vriendinnetje gedecideerd uit.
„Zou u dan zo graag gaan?” vroeg ze met een wat on-
gelovige uitdrukking in haar ogen. Ik bekende ronduit
dat ik er eigenlijk geen bliksem om gaf, en mij van zo'n
avond evenmin veel voorstelde, maar als ik haar er een
plezier mee deed, welnu, dan kon ze gerust op me
rekenen. Ali liet ik er opzettelijk buiten! „Nou, goed
dan”, besloot Antje, „ik wil er wel heen... maar alleen
als u met me mee gaat!”, klonk het nu spontaan uit haar
mond. „Welja, toe maar! Jullie schijnen geen ogenblik
buiten elkaar te kunnen!” bitste Alida geprikkeld terug.
Ik liet die opmerking van Ali langs me heen gaan en
stelde voor dat we er dan eerst maar eens thuis met de
familie over moesten praten. „Uiteindelijk zijn zij ver-
antwoordelijk voor jullie allebei en... er zijn al strubbe-
lingen genoeg hier geweest. Als zij het goed vinden dan
- 44 -
doen we het!” zo hakte ik de knoop door. Maar Antje
krabbelde daarop weer finaal terug en hield vol dat ik
dan maar helemaal geen moeite moest doen thuis, want
achteraf beschouwd had ze er eigenlijk tòch geen zin
in.
Het was tijd om naar huis terug te keren en ik
wandelde met de twee meisjes mee. Ik besloot de weg
te kiezen die gedeeltelijk langs de Postweg liep en dan
verder door het bos op huis aan. Ali gedroeg zich on-
derweg volkomen raadselachtig, het was verbazing-
wekkend te zien hoe ze Antje probeerde te flikflooien
en haar met allerlei vleierijen naar zich toe te trekken.
Ze deed pogingen Antje een arm te geven, maar die
was daar alles behalve van gediend en toen Ali be-
merkte dat Antje helemaal niet vatbaar bleek te zijn
voor die overdreven toenaderingspogingen, raakte het
kind hoe langer hoe meer uit haar humeur. Het had er
alle schijn van dat ze van plan was om Antje op de een
of andere manier in bescherming te moeten nemen
tegen mij! Misschien was dat ook wel een onderdeel
van de campagne die mijn tante tegen ons voerde!
Antje onttrok zich op alle mogelijke manieren aan de
aanhaligheid van Ali en bleef hardnekkig heel dicht
naast mij lopen. Ze scheen er een waar genoegen in te
scheppen om Ali voortdurend tegen te spreken en het
telkens met mij eens te zijn. Beiden konden we de
neiging niet onderdrukken om Ali een beetje te plagen,
zonder haar echter werkelijk te willen kwetsen, maar
de jongedame scheen plotseling zodanig in haar wiek
geschoten te zijn, dat ze op een gegeven moment geen
boe of ba meer tegen ons wilde zeggen en nijdig tien
meter voor ons uit ging lopen. Antje en ik vonden dat
lang niet onaardig, want Alida stelde ons daardoor in de
gelegenheid om elkaar af en toe een zoen te geven
terwijl ik het zelfs waagde mijn arm stevig om Antje
heen te slaan. Dit moest natuurlijk heel heimelijk ge-
schieden, hetgeen de sensatie voor ons alleen nog maar
prikkelender maakte! Antje stond, niet ten onrechte,
weer duizend angsten uit dat ze er wat van merken zou
en Ali zou al héél onnozel geweest moeten zijn, wan-
neer ze niet begrepen had dat we achter haar rug een
stevig deuntje liepen te vrijen! Het was natuurlijk ont-
zettend stom wat we deden en achteraf kan ik nog
steeds niet van mezelf begrijpen hoe ik zó kortzichtig
ben geweest. Ali zou 't natuurlijk allemaal prompt
rapporteren bij haar mevrouw... de bewijzen tegen ons
stapelden zich daarmee torenhoog op!
Van het uitstapje die avond met de twee meis-
jes kon natuurlijk niets komen. Toen ik met dat plan op
de proppen kwam onder het koffiedrinken, waarbij ook
oom en tante van de partij waren, ontketende ik daar-
mee een kleine revolutie. Hoe we het in ons hóófd
haalden! Hier in deze vreemde omgeving... je wist
maar nooit wat daar allemaal voor raar volk kwam.
Daar werd waarschijnlijk knap gezopen en... gevochten
met messen. Vader zei dat ik moest bedenken dat zij
verantwoordelijk waren voor het welzijn van de meis-
jes en als er eens wat gebeurde... wat moesten ze dan
tegen die ouders zeggen? En of ik nu al naar voren
bracht dat ik daar dan zelf toch ook bij was, het mocht
niets baten, ze wilden het niet hebben. Vooral dat late
thuiskomen in het donker was het grootste breekpunt
bij de hele familie. Ik drong er maar niet verder op aan,
was eigenlijk al lang blij, want ik zag er toch niet veel
heil in, vooral niet met die Ali er bij. Ze leek me echt
zo'n typetje dat bij een dergelijke gelegenheid eens
stevig uit de band zou springen en moeilijkheden kon
veroorzaken.
Wat zou de komende middag voor ons bren-
gen? Ali zou wel weer prompt om twee uur voor de
deur staan om Antje bij mij weg te pikken en ik kreeg
vooruit al weer een kriebelig gevoel van binnen omdat
ik niet goed wist wat ik doen zou, meegaan of niet! Tot
zover was het de hele ochtend prachtig weer geweest
en in de zon zelfs broeiig heet. Toch begon de hemel er
naar uit te zien dat er spoedig verandering op til was en
na de lunch verduisterde de zon al plotseling door een
grijs wolkendek. Hoe tegenstrijdig het misschien ook
klinken moge, ik moet hier bekennen dat het me lang
niet onwelgevallig was wanneer over een paar minuten
de regen bij stromen zou zijn neergevallen. Het kon me
immers geen donder schelen wanneer het de rest van de
dag regende? Ik hield Antje dan zonder bezwaar voor
me alleen en zij, op haar beurt, was dan verlost van het
opdringerige gezelschap van Ali. Wij zouden ons im-
mers best vermaken thuis? Ja, zoiets mocht je stellig
wel een wonderlijke vakantiestemming noemen, wan-
neer je met een zeker genoegen zit te verlangen naar
een regendag! Hoe sterk getuigt deze gemoeds-
stemming niet van de valse toon die de atmosfeer hier
zo gruwelijk bedierf! Nadat Antje omstreeks twee uur
klaar was met haar werk zochten we elkanders gezel-
schap nog wat op voor het huis en vermaakten ons met
het gooien van de werpring naar elkaar toe... een on-
schuldig spelletje! Ze konden ons vanuit huis niet zien
op de laan en dat spelletje eindigde dan ook telkens met
tedere omhelzingen en hartstochtelijke kussen over en
weer... Antje gedroeg zich meer dan verliefd. Toch
moesten we voortdurend bedacht zijn op een verras-
sende overval van Ali, die de gewoonte had soms on-
verwacht uit het niet tevoorschijn te komen, doch die
scheen het blijkbaar nog zó druk te hebben na het uit-
stapje van hedenochtend, dat ze vooralsnog niet kwam
opdagen. Mijn tante liet haar doodgemoedereerd het
verzuimde werk van de ochtend inhalen! We raakten er
allebei door in een hoopvolle stemming... misschien
kwam ze wel helemaal niet! Eensklaps kreeg ik een
glorieus idee... „Zeg, zullen we wat bosbessen gaan
plukken achter de Kozakkenweg?” stelde ik Antje voor.
„Als ze dan hier komt, ziet ze ons nergens en dan zijn
we toch lekker in de buurt!” Nou, dat vond ze een
schitterend idee, ze was er meteen voor te vinden en
nadat ik veiligheidshalve binnen vluchtig even kennis
gaf van dit voornemen en daarbij van moeder een lege
jampot leende, renden we letterlijk met z'n tweetjes de
weg op... het leek alsof we ergens voor wegvluchten...
Ik hoorde moeder ons nog achterna roepen om in gods-
naam niet zo lang weg te blijven en toch vooral aan Ali
- 45 -
te denken als die mocht komen... Maar ik geloofde het
verder wel, blij dat ik een voorwendsel had om uit de
gezichtskring te raken. We waren allebei bezield door
die éne gedachte: ontsnappen aan de eeuwige druk van
de familie, de ondraaglijke inmenging in onze bewe-
gingsvrijheid! We haastten ons dan ook wat we konden
om uit het gezicht te zijn vóórdat Ali onze plannen kon
doorkruisen. Bij dit alles drong ineens de afschuwelijke
werkelijkheid tot mij door dat niet alleen Antje bang
was voor die meid, maar dat ik zelf eveneens met een
zekere angst voor haar behept was! Dat we voor de
zoveelste maal weer opnieuw handelden in strijd met
de bepalingen van mijn tante, door er samen onge-
vraagd tussenuit te trekken, zou me spoedig genoeg
voor de voeten worden geworpen. Stom genoeg had ik
evenmin in de gaten hoe een zeker iemand er stille
getuige van was dat Antje en ik, veel te intiem en ver-
trouwelijk voor een dienstmeisje met „de zoon van haar
mevrouw”, samen achter het huis via de Kozakkenweg
in het bos verdwenen... waarbij Antje veel te vroeg en
onnadenkend haar arm door de mijne stak, terwijl
Campanula nog geen tien meter achter ons lag. Wes-
halve hadden we er dan ook geen flauwe notie van dat
door deze omstandigheid bij die „zeker iemand” plots-
klaps een helder licht geopenbaard werd en dat onze
stommiteit de inzet zou worden tot het dramatisch
verloop van onze heimelijke liefde! En nog minder
bemerkten we er van dat de hemel boven ons langzaam
maar zeker bedekt werd met donkere, loodzwarte on-
weerswolken, terwijl een onwezenlijke stilte bezit nam
van de natuur, het vogelgeluid rondom verstomde...
Van dit alles hoorden noch zagen we iets, zó hevig
gingen we in elkaar op! - „Wat zal Ali wel zeggen, als
ze nú komt en ik er wéér niet ben?!”, riep het meisje
naast me bezorgd uit. „Nou, ze zal wel horen van moe-
der wat we aan het doen zijn en dan zal ze ons wel
achterna komen”, veronderstelde ik op geruststellende
toon. Misschien staat ze ons nu al te beloeren vanachter
een boom”, grapte ik er op los! „Hè jasses nee! Laten
we dan maar gauw wat verderop gaan!” riep ze bang
uit. Om de schijn te bewaren begonnen we nu ijverig te
zoeken naar rijpe bosbessen die hier overvloedig te
vinden waren. Het lukte ons dan ook werkelijk om het
jampotje geheel gevuld te krijgen en vooral achter het
„Kozakkenbergje” vonden we een rijke oogst. Telkens
liet ik het bessenplukken even in de steek om ter afwis-
seling iets anders te „plukken”, namelijk enige kussen
van Antje's rode kersenlippen, waarbij we weer alle
voorzichtigheid uit het oog verloren! Maar onze idylle
werd wel erg abrupt verstoord toen er geheel onver-
wacht een ratelende donderslag de stilte in het woud
verscheurde en tegelijkertijd een felle windstoot de
kruinen der dennen in heftige beweging bracht. Ver-
schrikt lieten we elkaar los en nu pas bemerkten we tot
onze verbazing hoe schemerdonker het om ons heen
was geworden en welk een enorme onweersbui pal
boven ons hing te dreigen. Vlak daarop siste opnieuw
een verblindende bliksemstraal door de roetzwarte
wolkenmassa en klonk tegelijk een knetterende slag.
Het was de hoogste tijd om een goed heenkomen te
zoeken en we liepen dan ook wat we lopen konden
rechttoe op huis aan. Reeds vielen de eerste grote spat-
ten water die een ware zondvloed voorspelden. Geluk-
kig waren we niet àl te ver van huis en bereikten we
Campanula nog op tijd, maar het was wel op het nip-
pertje want weldra viel de regen bij stromen terwijl het
zwaar begon te onweren.
Moeder zei niet veel bij onze terugkeer, maar
ik merkte dadelijk aan haar dat ze niet erg te spreken
was over ons weglopen en wat me nog het meest opviel
was dat ze ons beiden langdurig en onderzoekend aan-
keek als had ze iets ontdekt dat haar helemaal niet
aanstond. Maar wat voelden Antje en ikzelf ons opge-
lucht nu het buiten zulk beroerd weer geworden was...
we hadden immers van Ali daardoor niets meer te
duchten, van uitgaan met Ali was de eerste uren geen
sprake! We zouden het ons wel weer best gezellig
weten te maken binnenshuis!
Het verdere verloop van deze middag was
vrijwel gelijk aan dat van maandag. Het onweer trok
langzaam af, maar het bleef stormen en regenen en het
weerbeeld was volkomen gelijk aan dat van maandag.
Dus zochten we ons heil maar weer bij een spelletje
„pesten”, iets dat je ook heel goed met z'n tweetjes kunt
spelen. Vader was weer door de regen naar Dennenlust
vertrokken om daar met de ten Bouwhuyzen te gaan
bridgen. Het werd weer helemaal een herhaling van
maandagmiddag. Moeder, die eerst nog met ons had
meegedaan, verdween na een poosje in de keuken om
voor het eten te gaan zorgen, zodat Antje en ik het rijk
alleen behielden. Maar van het kaarten kwam natuurlijk
geen spaan terecht... het liep weer uit op een onverza-
diglijke vrijpartij!
Maar eindelijk, tegen halfvijf, hield plotseling
de regen op en Antje en ik bestonden het om de schier
ongelooflijke moed op te brengen er voor de tweede
maal die dag samen „uit te breken”, onder lijdelijk
verzet van moeder. Gedecideerd had ik gezegd dat we
nou wel eens dolgraag even uit wilden om de benen te
strekken en dat Antje met me meeging! Ze had er wei-
nig weerwoord op gegeven en ons hoofdschuddend
laten gaan. Antje met haar befaamde „zesde zintuig”,
doorgrondde meer van de situatie dan ik. Ze merkte
buiten gekomen op: „Ik geloof vast en zeker dat uw
moeder alles van onze verhouding met elkaar af weet...
ze kijkt zo vreemd... ik begin er ècht bang voor te wor-
den!” Weinig overtuigend antwoordde ik: „Ze kan niets
weten... ze is er toch nooit bij geweest dat we elkaar
kusten... nou ja, we zullen wel zien!” Verliefd en diep
onder de bekoring van onze zinnen, dwaalden we weer
door de smalle laantjes van het droefgeestige druipnatte
bos, de armen om elkaar heengeslagen. Het leek wel of
heel de natuur hier schreien moest om onze liefde... dat
de regendruppels die van de takken lekten de tranen
moesten verbeelden om het afschuwelijke leed dat
Antje en ik weldra zouden ondergaan. De tranen die het
lieve meisje naast me zo heel spoedig zou laten om het
verschrikkelijke onrecht haar aangedaan... dat ik geen
- 46 -
ogenblik beseft heb op die troosteloze middag dat het
de laatste maal zou zijn dat ik hier in Putten van dat
kleine vleugje liefdesgeluk met dat alleraardigste darte-
le blondje ongestoord zou mogen genieten... Iedere kus
die ik haar toen gaf bezegelde het afscheid van onze
liefde... iedere passievolle omhelzing scheurde ons
verder uit elkander. In dit sombere bos begroeven we
op deze middag ons kort en heimelijk geluk... zonder
het zelf te weten!
Op een afgelegen stuk van de van Eeghenlaan
geschiedde de ramp! We waren niet ver meer van huis
en liepen heel dicht naast elkaar, terwijl mijn arm ver-
trouwelijk op de hare rustte, onze hoofden dicht naar
elkaar toegebogen. Ik merkte nog niets, maar plotseling
duwde Antje mij met een schok van zich af en fluister-
de me gejaagd, vol schrik in haar stem toe: „Pas op!
Daar komt je oom aan... hij heeft ons juist gezien!!”
verdorie nog toe, ze had gelijk! Hij kwam ons op geen
tien meter afstand tegemoet fietsen en passeerde ons
rakelings voor we goed en wel van de schrik bekomen
waren. Scherp speurend trachtte ik een blik van hem op
te vangen terwijl hij ons voorbij reed en probeerde hem
luchtig te groeten. Maar wat ik nooit van hem verwacht
had geschiedde... zonder ons ook maar een blik waar-
dig te keuren reed ie ons voorbij, terwijl ik uit de blik
van z'n ogen meende te moeten opmaken dat ie ons
stellig gezien moest hebben... Ik was er bijna van
overtuigd dat hij ons met opzet negeerde! Ziezo, dit
was nu de eerste maal dat een lid van de familie iets
positiefs ontdekte van mijn verhouding met Antje. Lang
had het geduurd, maar eindelijk waren we dan tòch
tegen de lamp gelopen! Eindelijk was dan het bewijs
geleverd... binnen enkele minuten zou mijn tante volle-
dig op de hoogte zijn gesteld van de wijze waarop haar
neef Piet samen met Antje door de van Eeghenlaan
hadden gelopen. Nu had ze voortaan de twijfelachtige
verhalen van haar eigen gedienstige niet meer nodig...
Oom had het zelf geconstateerd en aan zijn bewijsvoe-
ring viel niet te tornen!
Nu moet ik eerlijk bekennen dat me op dat-
zelfde ogenblik een gevoel van angstige onzekerheid
overviel. Voor het eerst zag ik toen helder en duidelijk
in dat ik van nú af aan ten volle verantwoordelijk zou
zijn voor de consequenties die uit dit eens zo onschul-
dig begonnen avontuurtje met Antje konden voort-
vloeien. En geleidelijk drong het nu ook tot me door dat
ik in werkelijkheid niet in staat was die verantwoorde-
lijkheid te dragen, hoe graag ik het misschien ook zou
willen! Ik was hiermee vastgelopen in een onwrikbare
muur van tweestrijd. Ik was het keerpunt genaderd...
met enthousiasme zou ik de strijd om Antje met mijn
familie hebben willen aanbinden, maar... ik wist dat ik
het niet zou kunnen. Nooit zou ik over die muur van
tweestrijd heen kunnen komen, want naast mij stond
nog altijd Betty..., Betty die bij mij hoorde en wier
liefde en genegenheid ik op het spel zou zetten indien
ik de uiterste consequentie met Antje aanvaardde!
Helaas verkeerde ik op dat onzalige moment in een
dusdanig overspannen toestand, dat ik er lang niet
zeker van was of ik dat standpunt vermocht te handha-
ven!
Toen mijn oom ons voorbij was gegaan en we
elkaar min of meer verschrikt aanblikten, werd ik ge-
troffen door de angstige uitdrukking op het gezicht van
het meisje. Ze kwam meteen met alle mogelijke pessi-
mistische veronderstellingen aandragen... „Zie je nou
wel... nu zijn we er gloeiend bij, daar zul je wat van
beleven! Ik ben doodsbang voor de gevolgen...”, zo
riep ze in bijna panische angst uit. „Nu durf ik je oom
en tante gewoon niet meer onder hun ogen te komen!”
Ze leek zo bang als een wezeltje en verwonderd vroeg
ik me soms wel eens af wáárvoor het meisje toch eigen-
lijk zo beangst was. In feite was het toch heel normaal
wat ertussen ons bestond? We waren allebei vrij en we
deden er geen mens kwaad mee, het toeval had ons hier
samen gebracht en voor wie en voor wat moesten we
eigenlijk bang zijn? In die houding van Antje zag ik af
en toe een groot probleem, ik vond haar soms zo wei-
nig zeker van zichzelf... dan wist ik niet wat ik aan haar
had... of ze bereid was om door dik en dun te gaan met
me. Kon ik wel voldoende op haar vertrouwen wanneer
op een zeker moment de nood aan de man kwam?
Wat stilletjes en in ons zelf gekeerd betraden
we een minuut later de huiskamer van Campanula.
Vader was ook teruggekeerd van Dennenlust en we
gingen terstond aan tafel. Ik merkte dat Antje niet veel
etenstrek had en erg bleek zag... moeder liet weer on-
derzoekend haar blik rusten op ons beiden... zij wist
genoeg, had ons samen arm in arm zien weglopen die
middag!
Maar hoe het ook zij, we moesten die avond
Hoofdstuk 5
Donderdag 20 juli 1939 - Putten
In de loop van deze dag sloeg het onheil toe, al dien ik
er aan toe te voegen dat de eigenlijke explosie ons pas
een dag later zou treffen. Maar toch op die prachtige
donderdag ontbrandde de lont sneller dan ik voor mo-
gelijk had gehouden, vrat de vlam onstuitbaar verder
naar het kruitvat, barstte alle opgekropte spanningen
los van al datgene dat hier in die kleine gemeenschap al
dagenlang had liggen gisten. En dat was allemaal heus
niet van vandaag en gisteren, o neen, de wrok tegen
Antje broeide reeds een jaar lang. Ze zonnen op een
revanchepoging tegen het meisje en mij, vorig jaar had
de familie nog bakzeil moeten halen, konden ze geen
vat op ons krijgen, maar nu leek het erop dat ze alle
troeven in handen hadden... de bewijzen waren gele-
verd... er moest nu maar eens een eind aan komen!
Achteraf beschouwd lijkt al deze kleinzielige dwars-
drijverij van mijn tante nogal komisch aandoen, maar
geloof maar dat ik er toen wel anders over dacht! En
niet geheel ten onrechte, want in de plaats van Antje
had het heel goed ook een ander meisje of jonge vrouw
- 47 -
naar Dennenlust. Antje probeerde een uitvlucht te
zoeken en wilde alleen achter blijven op Campanula,
maar dat ging natuurlijk niet en het draaide er op uit dat
ze mee moest, zij het met een kloppend hart! De eer-
lijkheid gebied me te zeggen dat ik mezelf verre van op
m'n gemak voelde. Maar wonder boven wonder ge-
beurde er die avond niets bijzonders, mijn oom liet
niets blijken en ik begon al te veronderstellen dat hij
ons misschien helemaal niet opgemerkt had in z'n
spreekwoordelijke verstrooidheid. Wat me wel telkens
opnieuw trof was het typische verschijnsel dat tante
Mien en ook de anderen altijd wat overdreven vriende-
lijk tegen Antje deden in mijn tegenwoordigheid, zodat
je je ternauwernood kon voorstellen dat ze zo vele
grieven tegen het meisje hadden. Dat was natuurlijk
maar schone schijn... ik had het volledig bewijs en de
zekerheid hoe ze in werkelijkheid voortdurend kwaad
spraken over Antje, achter haar rug om. Daarom was
het zwijgen van mijn oom nog helemaal geen bewijs
dàt hij ons niet gezien zou hebben. Mijn tante kennende
wist ik dat zij eenvoudig de moed niet had om met open
vizier te strijden... zij dorst er niet openlijk met mij
over te beginnen en verschool zich achter een gordijn
van onpartijdigheid! Dit ergerde mij zoveel te meer.
Maar wáárom zou ik er zelf niet eens over beginnen?
Het leek me echter absurd om dat te doen... ik was me
toch immers van geen kwaad bewust?
kunnen treffen, 't was maar net wat tante Mien van haar
vond! Dit hele geval was voor mij louter een kwestie
van prestige geworden, zó en niet anders vatte ik toen
de zaak op, Antje werd daar min of meer bij op de
tweede plaats gedrongen. Maar mijn halsstarrige hou-
ding tegenover de familie bracht mij bijna tot een dol-
zinnige wanhoopsdaad!
In de ochtenduren leek er nog geen vuiltje aan
de lucht te zijn. Opnieuw was het prachtig zomerweer
en leek de atmosfeer zich hersteld te hebben van de
storm en onweersbuien van de vorige dag. Zoals ge-
woonlijk kwam oom Wim mij al vroeg na het ontbijt
halen voor een fietstocht. Ik was in een nogal vrij op-
gewekte stemming en dadelijk bereid om ditmaal weer
eens met hem samen op pad te gaan. Voornamelijk ook
gedreven door nieuwsgierigheid of hij onderweg uit
zichzelf iets zou loslaten over hetgeen hij gistermiddag
had waargenomen op de van Eeghenlaan. Wanneer dat
gebeuren hem zwaar op de maag lag, zou ie er heus
wel onderweg een balletje over opgooien! We reden
langs de straatweg naar Harderwijk en vervolgden onze
tocht langs de fietspaden via Hierden en Hulshorst naar
Leuvenum. In de befaamde „Zwarte Boer” dronken we
een biertje en besloten onze ochtendrit langs de Leuve-
numse Beek en de Poolse Landweg. Heerlijk voldaan
van de rit door de verrukkelijke Gelderse dreven arri-
veerden we om klokslag twaalf uur op Campanula. Zo
was die morgen in een volkomen normale en plei-
zierige stemming verlopen.
Nu het weer er zo aanlokkelijk uitzag was het
natuurlijk te voorzien dat Ali met de haar geëigende
drammerigheid tegen een uur of twee voor de deur zou
staan om Antje voor m'n neus weg te kapen. Een golf
van weeë onrust kwam in me omhoog wanneer ik er
aan dacht dat mijn vriendinnetje zo aanstonds weer
gedwongen werd aan de leiband van Ali te lopen; het
vooruitzicht daarbij gevoegd van een totaal verloren en
verveelde middag, bracht me in een hoogst prikkelbare
stemming. Wel verdomme nog toe! Was er dan geen
enkele oplossing te vinden om aan die ongewenste
opdringerigheid van die Alida te ontsnappen? Kon ik
dan niets verzinnen om een motief te hebben om er
samen met mijn kleine hartsvriendin vandoor te gaan?
Als we het nu tòch eens brutaalweg deden? Vóór de
lunch kreeg ik gelegenheid even een apartje met haar te
hebben en ik stelde haar ronduit voor om er terstond als
we gegeten hadden op de fiets tussenuit te trekken.
Maar haar antwoord was negatief dit keer. „Hoe kun-
nen we dàt nu doen... nu ze er misschien alles vanaf
weten? Wees nu verstandig... u weet zelf heel goed dat
ze niet meer willen hebben dat ik met u uit ga... dat
heeft u nu zelf toch ook wel gehoord! Ik zeg het eer-
lijk... ik dùrf niet meer, ik ben bang dat het mijn betrek-
king bij uw moeder gaat kosten en dat zou je toch im-
mers zelf ook niet graag willen? Maar wáárom gaat u
nou niet gewoon met ons samen mee vanmiddag? Dáár
kunnen ze dan toch immers niets van zeggen... ze kun-
nen je toch niet verbieden om met òns samen uit te
gaan!” Natuurlijk had Antje in haar logica volkomen
gelijk, maar koppig hield ik vol dat ik er niet over
prakkizeerde om in gezelschap van Ali mijn middag
door te brengen om als een brave jongen achter haar
aan te lopen... dan zou ze het toch in ieder geval nog
eerst eens aan mij moeten vragen! „Hè toe, doe het nu
maar eens voor één keer!” smeekte het blondje. „Het is
voor mij al vervelend genoeg om alleen met haar opge-
scheept te zitten en als u er bij bent heeft ze lang niet
zoveel praatjes en dan loopt alles goed af!” Doch ik
had de duivel in me en bleef onvermurwbaar weige-
ren... ik wilde met haar alléén en daar had ik Alida niet
bij nodig. Wat mij op dat ogenblik bezielde zou ik met
geen mogelijkheid kunnen zeggen maar waarom drong
het toen niet tot m'n botte hersens door dat Antje van
ons beiden op die middag de meest verstandige was?
Had ik maar naar haar raad geluisterd! In een prikkel-
bare, recalcitrante bui had ik het nu eenmaal in m'n
hoofd gezet om Ali links te laten liggen, terwijl mijn
bloed letterlijk hunkerde naar het ongestoorde samen-
zijn met het meisje waarop ik verliefd was! Ik was ten
prooi geraakt aan een ernstige frustratie en heel die
zieletoestand bij me moet de oorzaak geweest zijn dat
- 48 -
ik me van de ene dolle daad in de andere stortte! Ik was
zo vervuld van woede jegens mijn familie dat ik er alle
redelijkheid door uit het oog verloor en niet in staat
bleek om in dit geval een klein beetje de gulden mid-
denweg te bewandelen. Was ik maar wat plooibaarder
geweest! Maar neen, het was bij mij: alles of niets en
deze houding moest ten slotte wel tot een catastrofe
leiden. 't Was alleen maar verbazend stom van me dat
ik tè laat pas tot dat inzicht kwam! En het kwam al-
lemaal uit zoals ik al verwacht had, die middag werd
één grote mislukking tengevolge waarvan de barometer
van mijn humeur met sprongen naar omlaag vloog en
weldra het stormpeil bereikte! Prompt om twee uur
zagen we Ali verschijnen; uiterlijk onbewogen bleef ik
zitten lezen, deed alsof het me niets aanging. Ik wilde
afwachten of Ali met een voorstel voor de dag zou
komen dat ik met hen mee wilde gaan. Ik had daarvoor
nog een poging gewaagd Antje, tegen beter weten in
over te halen er met mij tussenuit te knijpen, maar ze
bleef halsstarrig volhouden dat ze niet durfde. Ze be-
weerde daarbij dat ze al eerder met Ali had afgespro-
ken voor de middag, een mededeling die me niet weinig
verbaasde. Wat moest ik dáár nu weer van denken?
Soms kreeg ik weleens de indruk dat het blondje zelf
niet goed wist wat ze wilde. Maar het lieve kind zat
hier natuurlijk in een moeilijke en kwetsbare positie en
was gedwongen iedereen te vriend te houden... het ging
simpelweg om haar baantje! Opkijkend uit mijn boek
zag ik hoe Antje nog enige malen nerveuze gebaren
maakte in mijn richting waarmee ze zoveel zeggen
wilde als: ga nou toch alsjeblieft met ons mee! Doch ik
volhardde in mijn stoïcijnse houding waarin ik nog
versterkt werd door het feit dat Ali hooghartig over me
heen keek en met geen enkel woord repte in die rich-
ting. Na wat getreuzel van Antje aan haar fiets zag ik
dan het tweetal vertrekken, zelf achterblijvend in een
gemoedsstemming om met je kop tegen de muur te
lopen! God nog an toe, wàt was ik razend, nu ik de
vooruitzichten van een intieme middag met het meisje
ergens op een verrukkelijk plekje in de hei, voor de
tweede maal in rook zag vervliegen! Nauwelijks een
kwartier na hun vertrek was het of ik plotseling tot
bezinning kwam. Ik zag ineens die eindeloos vervelen-
de middag voor me liggen... alleen in m'n eentje, het
uitgestippelde wandelingetje met m'n oom, die stellig
zo aanstonds zou komen opdagen en dan die ellenlange
verhandelingen over de internationale politiek mis-
schien... het stond me allemaal tot walgens toe tegen!
Was ik eigenlijk niet stapelgek geweest om die twee
meisjes alleen weg te laten gaan? Ezel die ik was om
hier in m'n eentje als een dooie pier achter te blijven bij
die oudere generatie die nergens begrip voor had!
Vooruit! Ik wilde geen seconde meer langer wachten,
zo héél lang waren ze nog niet weg en ik zou ze mis-
schien nog best kunnen achterhalen! Haastig greep ik
mijn fiets en riep vluchtig naar binnen dat ik even weg
ging en dan trapte ik er als de gesmeerde bliksem van
door... Het werd een dollemansrit... Natuurlijk hadden
ze in dat kwartier al veel te veel voorsprong gekregen
zodat ik geen greintje kans maakte hen ergens op te
pikken. Bovendien had ik geen flauw idee welke kant
ze waren opgegaan en zo wilde ik maar op goed geluk
af proberen hen ergens tegen te komen. Monnikenwerk
natuurlijk, vooral wanneer men bedenkt dat je van
Putten uit in een ontelbaar aantal richtingen overal heen
kunt! Maar dat drong op dat moment blijkbaar hele-
maal niet tot me door. Op goed geluk koos ik de meest
voor de hand liggende route: naar het IJsselmeer... met
dit mooie warme weer zouden ze stellig wel de kant
van het water opzoeken. Zo besloot ik de Stationsweg
af te fietsen naar Nulde en Steenenkamer teneinde mijn
geluk te beproeven aan de koele boorden van wat eens
de Zuiderzee was geweest. In jachtig tempo reed ik
voort, scherp voor me uit turend of ik al iets kon ontwa-
ren van Antje's gekleurde hoofddoek. Ik begon het
aardig warm te krijgen door het geagiteerde tempo
waarop ik de pedalen op en neer jakkerde en toen ik
nog maar steeds geen spoor van de meisjes te zien
kreeg voor me uit op die eindeloze eentonige weg,
zakte ook mijn humeur geleidelijk tot ver beneden het
nulpunt. Binnen drie kwartier had ik het water bereikt;
er waren wel enige mensen aanwezig... maar van de
meisjes natuurlijk geen spoor! Ik gunde me nauwelijks
de tijd om eerst even wat uit te blazen en maakte ter-
stond weer rechtsomkeert teneinde mijn vrijwel hope-
loze speurtocht in een andere richting, met meer suc-
ces, voort te zetten. Bij de splitsing van de Nijker-
kerweg sloeg ik links af en kwam op het vruchteloze
idee om het maar eens in Telgt te proberen. Veel hoop
had ik er niet op, maar het viel in elk geval te proberen.
Het draaide natuurlijk weer op niets uit en ik verloor
nog een boel tijd met zoeken in het labyrint van land-
weggetjes voor ik eindelijk op de goede weg naar het
IJsselmeer terechtkwam. Maar zoals te verwachten viel
ving ik ook hier weer bot, geen Ali en geen Antje te
bekennen! Een tergend gevoel van machteloze woede
maakte zich van me meester; ik vervloekte mijn hele
familie half binnensmonds omdat ik in hen de oorzaak
meende te moeten zoeken die mijn vakantiegenoegens
nu al bij herhaling had bedorven. Daar ging me nu
waarachtig zo'n hele kostelijke middag naar de bliksem
toe, terwijl het bij uitzondering ook nog prachtig warm
weer was! Wat hadden Antje en ik niet gezellig samen
kunnen uitgaan, net zoals verleden jaar. Hoeveel scho-
ne beloften had die middag niet kunnen inhouden van
liefde en geluk met elkander... vol van zoete minneko-
zerij! Maar in plaats daarvan karde ik nu, door het dolle
heen van kwaadheid, langs de open stoffige grintwe-
gen, mezelf verbijtend van onbehagen door een onges-
tild verlangen naar het lieftallige blondje. Ik voelde me
als een getergd dier achter de tralies... en dat allemaal
doordat mijn oom en tante hadden uitgemaakt dat ik
niet met Antje mocht fietsen, dat ze het absurde idee
koesterden dat ik anders mijn ongeluk tegemoet zou
lopen door de omgang met dit meisje! Maar zoiets was
toch eigenlijk te krankzinnig om los te lopen? Was ik
niet stapelgek dat ik me daar nog één ogenblik wat van
aantrok? Die gedachte leidde plotseling tot de ontstel-
- 49 -
lende ontdekking dat ik eigenlijk gezegd gruwelijk
onder de plak zat van m'n familie... daar had ik nog
nimmer eerder bij stilgestaan... het was alsof ze me op
de een of andere manier in hun macht hadden en ik de
moed miste om me daar onderuit te werken! Maar dat
was verschrikkelijk! Ik zag ineens de werkelijkheid...
dat ik als volwassen kerel van bijna negenentwintig
jaar niet in staat was zelf uit te maken of ik met een
alleraardigst meisje in mijn naaste omgeving omgang
mocht zoeken! Het denkbeeld maakte me bijkans dol
van woede en ineens overviel me een afschuwelijk
gevoel van eenzaamheid en verlatenheid toen ik daar,
gegriefd en teleurgesteld, transpirerend tot op m'n
hemd als een bezetene voort karde langs de zonnige,
eindeloze landwegen rondom Telgt heen, worstelend
met het probleem hoe ik mij toch in godsnaam bevrij-
den kon van de heerserige bemoeizucht van mijn oom
en tante. O, had ik hier maar een vertrouwde vriend
gehad, met wie je er eens rustig over had kunnen pra-
ten, waarmee je „krijgsraad” had kunnen houden...
hoeveel sterker zou ik ongetwijfeld gestaan hebben!
Met een schok dacht ik dan ineens aan Betty... was zij
maar hier geweest... aan haar zou ik heel wat meer
steun en troost hebben gevonden, dan zou ook dat hele
probleem met Antje niet hebben bestaan. Deze dagen
hier zouden heel wat zonniger en met meer blijdschap
vervuld zijn geweest! Maar helaas... Betty was toen
mijlen verder van me verwijderd dan ooit, ik durfde
mijn gedachten nauwelijks naar haar te laten uitgaan...
misschien had ik haar ook wel voorgoed verspeeld als
ik haar vertelde wat hier gaande was!
Van Telgt jakker ik voort naar Ermelo, zwe-
tend als een trekpaard en bèkaf, vol woede en ontevre-
denheid. Als laatste poging neem ik maar weer de
Harderwijkerstraatweg voor de terugweg, maar ook
deze poging loopt op niets uit en ik geef het op. Verhit
en over m'n toeren heen door het snelle rijden keer ik
eindelijk op Campanula terug in een stemming die ver
beneden het nulpunt ligt. En verdomme nog toe... wie
zitten daar heel bedaard in de tuin voor het huis? De
twee schatten die kort tevoren ook van hun tochtje zijn
teruggekomen en mij met verbazing aankijken over het
feit dat ik in m'n eentje er tòch vandoor ben gegaan.
Antje zit er wat stilletjes bij en kijkt verre van opge-
wekt. Ali daarentegen heeft babbels voor zes en maakt
de indruk dat ze om de een of andere duistere reden
bijzonder in haar nopjes is. Ik zie de vragende blik in
de ogen van Annètje terwijl ze me aankijkt... ze wil
natuurlijk weten wáár ik nu wel in m'n eentje helemaal
naar toe ben geweest en het ontgaat haar daarbij niet
dat er ook bij mij iets dwars zit. Het kost me ook wel
wat moeite om het lang opgekropte misnoegen van
deze middag verborgen te houden, het moet tenminste
dik op m'n gezicht te lezen staan zodat iedereen in de
gaten heeft dat er iets niet in de haak is met neef Pieter!
En of de maat nog niet vol genoeg is komt Ali dan ten
overvloede nog met een wonderlijk verhaal op de
proppen. Ze heeft er natuurlijk al lang op zitten broeien
om dat even als een handgranaat midden op tafel te
werpen en alleen op een gunstig ogenblik gewacht
waarop haar verhaal effect zal hebben! Met veel uithaal
vertelt ze over een ontmoeting die ze hebben gehad
ergens onderweg op de Driesche Weg met een paar
mensen die kennissen bleken te zijn van Antje. Ik maak
er uit op dat er een paar jongelui bij waren die op de
een of andere manier met Antje bevriend waren. Antje
zelf zegt er niets over, beschouwt het voorval blijkbaar
als volmaakt onbelangrijk. Maar Ali spint het hele
relaas tot in de kleinste bijzonderheden uit en maakt
daarbij opmerkingen die me de haren te berge doen
rijzen. Met een haast wreedaardig genoegen herhaalt
Ali de woorden die Antje tegen die zogenaamde ken-
nissen gezegd heeft en wat voor gevolgtrekkingen ze
daaruit heeft menen te moeten opmaken. Ze zouden
tegen Antje zoiets gezegd hebben van: „Je komt maar
weer eens gauw een Gerard Dou'tje bij ons maken!” -
„Dat was wel een aardige knul, die ene blonde, hè
Antje?” zo betrok Ali het meisje treiterend in het ge-
sprek. „Jullie schenen mekaar maar wat goed te ken-
nen... daar ga je zeker wel eens vaak mee uit in Am-
sterdam?” - Ik krijg een kriebeling van ergernis en
jaloezie bij dat verwarde en wat onbegrijpelijke verhaal
dat Ali daar opdist. Wat is daar nu weer allemaal van
waar en wat heeft die ontmoeting te betekenen? Oplet-
tend kijk ik naar Antje hoe zo er op reageert en probeer
haar aandacht te trekken. Mijn tante is natuurlijk
meteen hevig geïnteresseerd en luistert met gespitste
oren. Dáár moet ze het hare van hebben! Ik zit nu let-
terlijk op hete kolen, opgezadeld met allerlei wantrou-
wende vermoedens jegens Antje die als een giftig
kwaad door m'n bloed sluipen. Verdorie nog toe... ik
moet en ik zal weten wie dat geweest zijn... ze zal het
mij heus wel uitleggen, ik hunker letterlijk naar het
ogenblik dat ik even met het meisje onder vier ogen
kan spreken om uit haar eigen mond te vernemen hoe
de vork nu werkelijk in de steel zit! Kan ik haar meteen
vertellen hoe ik de ganse middag alleen rond gesjeesd
heb om hen te zoeken en dat ik er spijt van heb niet met
ze te zijn meegegaan! Donderden ze nu eindelijk maar
eens allemaal op... dan konden we samen praten! Maar
alsof Ali begreep wat ze had aangericht met haar ver-
slag, bleef ze juist opzettelijk lang zitten plakken tot ver
na vijven, om des te meer te kunnen genieten van de
verwarring die ze bij me ontdekt had en die een ware
triomf voor haar moest betekenen. Ze blijft nog telkens
doorgaan met het maken van bedekte toespelingen op
de jongen die ze onderweg ontmoet hebben en probeert
Antje op alle mogelijke manieren uit te horen. Gedu-
rende al die tijd zit ik me letterlijk op te vreten van
jaloezie! Maar Antje zweeg al die tijd, liet Ali maar aan
kletsen. Resoluut stond ze op een gegeven ogenblik uit
haar stoel op en begaf zich naar binnen toe, ik kon nog
net zien hoe zij haar eigen kamertje in ging en de deur
achter zich sloot. Het stille weggaan van haar be-
vreemdde me zó dat ik een moment dacht dat ze op
haar kamer een potje ging zitten huilen of wie weet...
bezig was haar koffer te pakken met het oogmerk er na
het eten stilletjes van door te gaan! Dat zou me in deze
- 50 -
omstandigheden helemaal niet verbazingwekkend
voorkomen... ze voelde die spanning om haar persoon-
tje hier net zo erg, of misschien nog heviger dan ikzelf.
Ik besloot haar ongemerkt te volgen, dat wil zeggen ik
begaf mij stilletjes naar de achterzijde van de bungalow
waarop het raam van haar kamer uitzicht gaf. Mis-
schien zou ik eindelijk even de kans krijgen om een
paar woorden met haar te wisselen zonder dat de ande-
ren daar erg in hadden. Ik trof het, want het raam van
de kamer stond wijd open en het zou me niet veel
moeite kosten haar aandacht te trekken. Voorzichtig
boog ik mijn hoofd naar binnen toe en gluurde door het
schemerduister de kamer in zonder dadelijk te onder-
scheiden wat ze eigenlijk aan het uitvoeren was. Maar
ik had mijn kleine vriendin op geen ongelegener mo-
ment kunnen overvallen... al was ik dan ook volkomen
te goeder trouw. Op het ogenblik dat mijn ogen zich
begonnen te wennen aan de schemering in de kamer
werd ik met een lichte schok gewaar wat ze deed. In
een flits van een seconde overzag ik de situatie, ze
stond daar in een niet nader te omschrijven positie, en
gedeeltelijk ontkleed... bezig met iets uitgelezen vrou-
welijks te verzorgen waar mannen gewoonlijk niet veel
weet van hebben... of het zou moeten zijn dat ze er zeer
verheugd mee konden wezen wanneer hun harts-
vriendin opgelucht meedeelde dat „opoe” gearriveerd
was! Ze scheen niets van mijn aanwezigheid te hebben
bemerkt en ik wilde me juist, nogal gechoqueerd, te-
rugtrekken toen ze op hetzelfde ogenblik opkeek en mij
daar zag staan. Ik hoorde haar een diep verschrikte
kreet slaken: óóh...!! Maar kuis jongetje dat ik was, had
ik me allang afgewend, misschien met nog meer
schaamte dan het meisje zelf onderging. Zoiets vond je
toen een afschuwelijke situatie en ik was er helemaal
niet gerust op wat Antje daar wel van denken zou.... als
ze nou maar niet dacht dat ik haar had willen afleggen
of iets dergelijks! Hoe moest ik me verontschuldigen
straks... de stemming die toch al zo dreigend was hier,
kon er alleen maar door verscherpt worden. Ik suste
m'n geweten met de gedachte dat het per slot van reke-
ning haar eigen schuld was... dan had ze het gordijn
voor het raam maar moeten dichtschuiven.... had ik
natuurlijk dadelijk begrepen wat er aan de hand was!
Met een gevoel van beklemming wachtte ik nu maar op
het ogenblik dat we zo aanstonds aan tafel tegenover
elkaar zouden zitten. Bah! Waarom moest er nu juist in
deze omstandigheid nog zo'n hindernis bij komen tus-
sen ons? Het leek wel of de moeilijkheden hier zich
opstapelden als donderwolken aan de horizon. Kort
voor het middagmaal kwam Antje eindelijk pas uit haar
kamer tevoorschijn. Moeder was al bezig het eten op te
doen en ik stond in de kleine keuken m'n handen te
wassen, toen ook Antje snel de keuken binnen glipte
voor hetzelfde doel.... schichtig en confuus keken we
elkander aan. Ik zag haar blozen, terwijl ze me bijna
fluisterend toevoegde: „O, ik schaam me zo!” - „Het
spijt me, Antje... maar ik kon het echt niet weten... ik
bedoelde er niets kwaads mee...!” stamelde ik een
beetje onhandig. „Dat geeft toch immers niks... 't was
ook m'n eigen schuld”, zei ze geruststellend. Maar veel
gelegenheid om een en ander verder uit te praten bleef
er niet over, want we moesten aan tafel.
Of het door al de emoties van de middag kwam, weet ik
niet precies, maar voor het eerst hier smaakte me het
eten niet zoals gewoonlijk. Ik at zonder echt etenstrek
te hebben en met lichte ontsteltenis werd ik gewaar dat
een oude en zeer vervelende kwaal bezig was bezit van
me te nemen, die onaangename nerveuze druk in m'n
maagstreek... alsof er een klomp lood op je maag lag.
Dat overviel me meestal wanneer ik met een probleem
worstelde en geen kant meer op kon. Welja, dat kon ik
er nog net bij hebben... was ik straks helemaal geen
knip voor de neus waard als de nood aan de man
kwam. Ik zou me daar in elk geval met kracht en ge-
weld tegen moeten verzetten! Was het ook te verwon-
deren na al hetgeen er in de laatste paar dagen hier was
voorgevallen? Voortdurend had ik het uiterste van mijn
zelfbeheersing moeten vergen, had ik lijdelijk verzet
moeten plegen tegen de lasterlijke inmenging van tante
Mien en de stille dreiging die op Antje was geconcen-
treerd... dat ze maar ontslagen moest worden! Ik voelde
me aan alle kanten opgejaagd, zoals een kat in het
nauw zit en in paniek de gekste sprongen maakt. Nou,
dat gevoel had ik ook en het gaf allemaal niets of ik me
al suf prakkizeerde om een oplossing te vinden voor het
probleem met Antje, het bleef een onverkwikkelijke
affaire waarin ik me willens en wetens gemanoeuvreerd
had. Was ik er verdomme maar nooit aan begonnen...
was Antje maar nooit meegegaan met vakantie, ze had
veel beter in Amsterdam kunnen blijven,'t zou voor ons
allebei veel gezonder zijn geweest. Achter al de ge-
beurtenissen van de laatste dagen lag een sfeer van
angst op de loer, angst voor de dingen die hieruit kon-
den voortvloeien... het onvermijdelijke: dat ik mij
voorgoed aan haar zou moeten binden en Betty voor
altijd ging verliezen. Ook de staag groeiende oorlogs-
dreiging die iedere dag onheilspellender dichterbij
kwam en als een benauwende last op je borst drukte,
maakte me bang en onzeker wanneer ik aan de naaste
toekomst dacht. Ik stond plotseling voor het volle besef
wat ik eigenlijk had aangericht met m'n toenadering tot
dit meisje en nu ik voor de consequenties werd ge-
plaatst kwam ik tot de ontdekking dat ik er niet tegen
opgewassen bleek te zijn... ik kon niet tegen de familie
op en was evenmin in staat om het voor het volle pond
op te nemen voor Annètje. Het ging volledig uit de
hand lopen... de maat was vol, er kon geen druppel
meer bij!
Toen de avondmaaltijd achter de rug was ge-
beurde er iets dat de situatie snel naar een climax voer-
de... m'n gevoelens hadden me niet bedrogen, tante
Mien had het sein gegeven tot de aanval! Ze had blijk-
baar besloten dat er nu maar eens drastisch moest wor-
den ingegrepen tegen Antje en mij... het moest afgelo-
pen zijn met dat samen er vandoor gaan op de fiets...
UIT.... VOORGOED!! Kort nadat moeder en Antje de
afwas in de keuken hadden gedaan, zag ik toevallig dat
moeder Antje wenkte waarna ze allebei een eindje
- 51 -
achter het huis het aangrenzende bos inliepen. Ik zag
nog een kort moment dat moeder drukke gebaren tegen
haar maakte en met haar sprak, maar dàn verloor ik hen
beiden uit het oog. Nòg drong het niet tot me door wat
dit te betekenen kon hebben. En daarna begon de el-
lende... voor Antje zou het 't begin van het einde wor-
den! Die fatale avond werd mijn zelfbeheersing op een
zware proef gesteld en voor ik het wist zat ik tot over
m'n nek in de zenuwen... moest lijdelijk aanzien hoe het
drama zich in kort tijdsbestek voltrok! Het verloop der
gebeurtenissen ging als volgt:
Terwijl we juist de thee na het eten hebben
gedronken en ik daarbij Antje tegen de gewoonte in
mis, me afvragend waar ze blijft, komt moeder ineens
naar me toe, wat onzeker naar haar woorden zoekend
en zegt tegen me: „Nu moet je eens goed luisteren... we
gaan vanavond met z'n allen een wandeling maken,
oom Wim en tante Mien gaan ook mee met Ali er bij,
en nu zou ik erg graag willen dat jij ook van de partij
bent en dat je niet met Antje gaat fietsen. We hebben
dat zo afgesproken met oom en tante dat er geen „on-
deronsjes” meer worden gehouden... die twee meisjes
moeten ook mee wandelen...!” Ik weet gewoon niet wat
ik hoor... dàt is nou toch wel het toppunt! Ik probeer
m'n kalmte te bewaren en onderbreek haar relaas met
de woorden: „Dat is nou jammer... ik was juist van plan
om nog een eindje rond te fietsen met Antje en daar
hebben we eigenlijk veel meer zin in!” - Moeder daar-
op weer kort en bondig: „dan zie je nu maar eens van
dat plan af... want we willen van nu af aan beslist niet
meer hebben dat je telkens met die meid ertussenuit
trekt! Tante Mien heeft daar zó verschrikkelijk het land
over in, dat ik er waarachtig van zie aankomen dat we
hier nog de grootste ruzie krijgen met hen door jouw
toedoen... en om dat te voorkomen moet jij nu ook
maar eens verstandiger zijn en Antje laten lopen....
Bovendien begin ik ook steeds meer de overtuiging te
krijgen dat jij wat hebt met dat meisje... tante Mien
beweert dat ze het zeker weet en eerst wilde ik er zelf
nog niet aan, maar zo langzamerhand beginnen ook
mijn ogen open te gaan...” - Ik weer onderbrekend: „Ik
heb niets bijzonders met Antje wat niet door de beugel
kan, als jullie dàt bedoelen.... maar veronderstel al wàs
dat nu eens zo... wat dan nog? Wie kan mij verbieden
een meisje uit te kiezen dat ik aardig vind?” Ik zeg het
beheerst en met nadruk. - Moeder valt daarop uit: „zie
je nou wel, daar heb je 't al... er is toch meer tussen
jullie dan je ons vertellen wil! Maar ik wil je één ding
wel meteen zeggen, als het waar is, dat ik daar niets
over te spreken ben en ik hoop voor jou vurig dàt het
niet zo is... want dan ben je nog niet gelukkig hoor, als
je in die familie terechtkomt!! Ik vind het maar een
vervelend gezanik hoor, tussen jou en dat kind en ik
denk er hard over om haar op te zeggen als we in Am-
sterdam terug zijn... Ik heb haar trouwens zoëven al te
kennen gegeven dat ze daar maar op moet voorbereid
zijn en ik heb haar ook meteen de pen op de neus gege-
ven dat het van nu af aan UIT moet zijn met die weglo-
perij met jou samen. Ik begrijp werkelijk niet wat je in
haar ziet... je schijnt helemaal te vergeten dat Antje hier
maar het dienstmeisje is... je maakt dat die meid op zo'n
manier nog een hoop verbeelding krijgt ook!! In ieder
geval weet je het nu meteen: we willen het NIET meer
hebben, die apartjes met Antje! En wees nu alsjeblieft -
verstandig en doe of er niets aan de hand is en laat niets
blijken aan je tante, want ik bedank er voor om hier
nog heibel te krijgen door dat meisje!” Ze is uitge-
sproken en ik ben tè beduusd in de eerste seconden om
me te kunnen verweren, ik kan geen woorden vinden
om mijn afschuw tot uitdrukking te brengen.... Ziezo,
ze hebben dus met Antje gesproken, stilletjes achter
mijn rug om.... haar verpletterd met dreigementen van
ontslag... ze hebben het meisje doodsbang gemaakt...!
Het enige wat ik woedend weet terug te zeggen is zo-
iets van: „Nou, ik hoor het al.... van je familie moet je
het maar hebben.... maar tante Mien kan naar de drom-
mel lopen! Het zijn MIJN zaken en zeg maar tegen
haar dat ik oud en wijs genoeg ben om ZELF uit te
maken wat ik doen en laten moet! Maar dat wil ik u wel
voorspellen... jullie zullen gauw genoeg merken wat de
gevolgen zijn van al deze flauwe pesterij hier... dit gaat
werkelijk te ver en ik heb er schoon genoeg van!”
Kokend van woede loop ik weg, de laan op. Eindelijk is
het zover, ze hebben Antje dus bewerkt en opeens valt
het mij op dat het meisje in geen velden of wegen te
bekennen is... het lijkt wel of ze in de lucht is opgelost,
nergens hoor ik haar jolig stemgeluid. Ik begrijp het al,
ze hebben haar naar Ali toegestuurd op Dennenlust
opdat ze maar zo min mogelijk om me heen zal kunnen
zijn. Ik voel me opeens allerellendigst, ik ben gewoon
misselijk van weerzin tegen heel dit komplot waartegen
ik nauwelijks opgewassen ben. Het is toch verschrikke-
lijk dat het zo moet gaan, dat ik nu helemaal niet in
staat ben om op een drastische manier voor Antje in de
bres te springen. Of misschien toch wel? Het zal
MOETEN, hoe dan ook! Ik mag toch immers niet
willoos toezien hoe zij het slachtoffer wordt van al dit
middeleeuwse familiegekonkel? En hoe moet dat nou
verder... hoe zal ik het aanpakken? Ik weet het niet. Ja,
toch wel... er is nog één middel dat me overblijft, maar
ik besef dat het een fataal middel zal zijn... want ik
spreek er het doodvonnis mee uit over Betty! Maar hoe
kan ik in deze omstandigheden nog aan haar denken nu
ik mezelf zover in het moeras heb gewerkt? Ik weet
geen andere weg, het MOET wanneer ik mijn woord
gestand wil doen tegenover Antje en mijn prestige wil -
handhaven tegenover het gekuip van mijn tante. Ik ZAL
nog vanavond met Antje moeten praten, hoe dan ook...
we moeten alles ronduit zeggen tegen de familie en
meteen aankondigen dat we ons verloofd hebben.... dat
zal een eind maken aan alle moeilijkheden... tegen die
stap van mij zullen ze geen barst in te brengen heb-
ben!! Maar lieve god, ik moet er niet aan denken wat
daarna komt... dit is slechts een noodsprong. Ik ben mij
er maar al te zeer van bewust dat de gevolgen ook
hiervan rampzalig kunnen worden. Toch weet ik dat ik
het doen zal... misschien vanavond nog... anders mor-
gen...! Maar eerst moet ik nog met Antje zelf gaan
- 52 -
praten... of ze het aandurft!
De avondwandeling gaat door, heel nuchter,
alsof er helemaal niets aan de hand is. Machinaal loop
ik me mee met het gezelschap, inwendig vechtend
tegen de emoties en aanvallen van nervositeit. Antje en
Ali lopen gedwongen voortdurend achteraan... alsof ze
straf hebben verdiend en zich met geen mens mogen
bemoeien. Oom Wim heeft zich al terstond van mij
meester gemaakt en tracht mij af te leiden door een
gedegen „boom” op te zetten zodat ik aan zijn zijde
gekluisterd blijf. Maar toch schrik ik geducht van Antje
wanneer ik tersluiks even omkijk en haar gezicht aan-
schouw dat hoog rood is gekleurd terwijl er een vreem-
de nerveuze schittering uit haar ogen straalt. Soms hoor
ik haar stem onnatuurlijk hoog overslaan waarmee ze
opgewonden haar angst tracht te verdoezelen. Ik ken
het meisje langzamerhand te goed om er zeker van te
zijn dat er ook met haar iets helemaal mis is... ik weet
maar al te goed wat zij voelt, ik zie het aan heel haar
houding... ook zij is diep gegriefd en over het kookpunt
heen. Moeder en tante Mien openen de stoet en gaan
een flink eind vooruit, in druk fluistergesprek gewik-
keld... het valt niet moeilijk te raden waarover de con-
versatie handelt. Moeder brengt verslag uit, „dat ze 't
meteen maar eens goed aangepakt heeft met die
meid”.... tante Mien zal haar nu wel even vertellen wat
de volgende stap is die ondernomen moet worden om
een eind te maken aan deze onduldbare toestand! Lieve
hemel, er broeit hier wat... je kunt de spanning wel
snijden die in de lucht hangt. Zo erg als nu is het vorig
jaar zelfs nooit geweest, toen lieten ze ons nog rustig
onze gang gaan. Zeker, er was af en toe wel eens wat
geharrewar rondom ons beiden, maar het was toch
altoos gelukt al die weerstand glansrijk te overwinnen.
Maar nu ziet het er dreigend uit! Oom Wim kletst aan
stuk door tegen me, maar ik luister niet. Zo zullen wel
tegen hem gezegd hebben: hou jij die jongen nou maar
aan de praat en leidt z'n aandacht af! Vader loopt er wat
verloren bij en ik heb zo het idee dat ie het helemaal
niet eens is met wat hier allemaal gebeurt. Ik weet dat
hij bijzonder op Antje gesteld is, hij behandelt haar
thuis altijd of ze z'n dochter is, maakt olijke grappen
tegen haar en heeft grote waardering voor het werk dat
ze allemaal doet in huis. Nee, aan hem zal het niet
liggen... hij zou er best vrede mee hebben als Antje z'n
schoondochter wordt!
Na een klein uur ronddolen door het Putter-
bos keren we dan op Campanula terug in een gefor-
ceerde stemming. De ten Bouwhuyzen en Ali blijven
meteen om bij ons de verdere avond door te brengen.
Vol verbittering sluit ik mij onmiddellijk in mijn eigen
kamer op, voorwendende dat ik nog een en ander te
doen heb, maar ze begrepen donders goed wat de ware
oorzaak is van mijn afzondering! Ze gaan al vroeg de
luiken voor de ramen doen en allemaal naar binnen om
het „gezellig” te maken, zoals mijn tante dat altijd
noemt, maar de gezelligheid is deze avond verre te
zoeken. Het ontgaat me echter niet dat de twee meisjes
niet mee naar binnen zijn gekomen, ik heb hen beiden
in de schemering de weg op zien lopen en het viel me
op dat ze samen een nogal opgewonden gesprek aan
het voeren waren dat veel weg had van een woorden-
wisseling. Als er na een poosje vanuit de kamer geroe-
pen wordt dat de thee staat ingeschonken, zie ik tot
mijn verwondering dat Ali en Antje nog steeds afwezig
zijn... ik vraag me af wat die twee in hemelsnaam nu
nog aan het uitvoeren zijn in het donker buitenshuis.
„Zijn die kinderen nog steeds op de weg?” vraagt mijn
oom onnozel. „Ik denk dat zo liever elkaars gezelschap
opzoeken dan altijd bij ons oudere mensen te zitten...
ze zullen elkaar wel wat te vertellen hebben!” voegt
tante Mien er aan toe en als ik het me niet verbeeld
klinkt er een honend sarcasme in haar stem. „Ga jij ze
nu maar even zoeken buiten en zeg dat er thee voor hen
ingeschonken staat”, vraagt moeder aan mij. Haar stem
klinkt alweer wat gemoedelijker, als heeft ze spijt ge-
kregen van haar optreden. Misschien is ze ook wat
geschrokken van de uitdrukking op m'n gezicht en mijn
hardnekkig zwijgen al die tijd! Maar mijn thee zal al
lang koud zijn vóór ik aan het drinken er van toe kom!
Buiten is het nu praktisch geheel donker en ik kan me
nauwelijks voorstellen dat het tweetal nog loopt te
wandelen... ze zullen toch niet samen op Dennenlust
zitten? Dat lijkt me in de gegeven omstandigheden nu
helemaal niets voor Antje... samen met haar aartsvijan-
din! Vervuld van bange voorgevoelens loop ik lang-
zaam de van Eeghenlaan af in de richting van Dennen-
lust en nog steeds ontdek ik geen spoor van die twee.
Maar dan eensklaps dringt het geluid van hun stemmen
tot mij door, het komt van achter het stenen huis...
opgewonden klinkend, heftig door een laaiende ruzie....
Er valt niet aan te twijfelen... die twee zijn een stevig
potje met elkaar aan het bekvechten. Haastig zoek ik
mijn weg in de richting van hun stemgeluid om tussen -
beide te komen en dit nieuwe incident op deze dag in
de kiem te smoren. Eindelijk vang ik een vage glimp op
van hun beider gestalten in de schemering bij een open
plek in het bos. Ze hebben me gezien en dan zwijgen ze
plotseling allebei wanneer ik vlakbij gekomen ben. Ik
zie hoe Ali Antje bij de schouder pakt en haar als 't
ware beschermend naar haar toe trekt... dan draaien zij
zich beiden om en lopen van mij vandaan, snel, alsof ze
me niet willen ontmoeten! Ik sta versteld! Nu weet ik
helemaal niet meer hoe of ik het heb! Het lijkt er nu wel
op dat het helemaal tegen mij alleen gaat, de houding
van Ali geeft daar althans toe te denken. Wanneer ik
hun namen roep en zeg dat IK het ben en dat er thee
voor ze is doen ze net of ze niets gehoord hebben en
lopen nog sneller van mij vandaan alsof ze op de vlucht
voor me zijn. Dan wordt het me toch eindelijk te mach-
tig... ik MOET weten wat hier aan de hand is. Met
grote stappen haal ik hen in en op korte afstand van
Campanula krijg ik hen te pakken. Er is een angstige
spanning in me op dat moment doordat ik opeens moet
denken aan het gebeurde van vanmiddag met Antje,
toen ik haar per ongeluk verraste. Ze zal daar toch niet
beledigd door zijn en haar nood hebben geklaagd aan
Ali? Wie weet wat ze in haar hoofd heeft gehaald, al
- 53 -
lijkt me dat volkomen onwaarschijnlijk toe! In elk
geval moet ik proberen te redden wat er nog te redden
valt en mezelf dwingend tot kalmte met een poging
ongedwongen te spreken, zeg ik: „Zèg jongelui, wàt
heb ik jullie misdaan dat je me allebei zo hartgrondig
uit de weg gaat? Wat is er nou met jullie aan de hand...
toch geen narigheden alsjeblieft?” De meisjes blijven
echter nog even zwijgend naast me lopen, we zijn
Campanula al weer voorbij, Antje op enige afstand met
gebogen hoofd, koppig zwijgend en zeer onhandelbaar
bij een poging om haar persoonlijk te benaderen. Ik
wacht af... totdat eindelijk Ali de eerste is die de stilte
verbreekt met de woorden: „Ik geloof dat het beter is
als je zelf maar eens met dat kind gaat praten, want ik
kan geen hoogte meer van haar krijgen... ze wil met
alle geweld naar Amsterdam terug, en als ik het goed
begrijp nu vanavond nog... en als ze het doet, nou... dan
smeer ik 'm morgen ook! Maar ze weet gewoon niet
wat ze wil en nu heeft ze het er telkens over dat het
MIJN schuld is dat jullie niet meer samen mogen uit-
gaan! Net alsof ik daar wat aan kan doen! 't Is met
Antje zó gestold dat wanneer ze met mij samen is be-
weert ze bij hoog en bij laag dat ze dat eigenlijk veel
prettiger vindt en als ze met jou gaat vertelt ze jou
precies het tegenovergestelde... ik kan er geen wijs
meer uit worden....!” De onthulling van Ali dat Antje
naar huis terug wil, en nu terstond nog wel, maakt mijn
ontsteltenis nog groter en ik zal al mijn overredings-
kracht nodig hebben om het meisje aan het praten te
krijgen en uit haar eigen mond te vernemen wat er nu
eigenlijk aan de hand is. Ik moet haar zo gauw mogelijk
van dat onzalige voornemen af brengen. „Laat mij maar
eens even gaan en wacht hier dan een ogenblik... dan
kunnen we misschien zo aanstonds met z'n drieën de
zaak verder bespreken,” stel ik Ali voor. Antje is al
weer een heel eind vorder doorgesukkeld, maar binnen
enkele seconden ben ik bij haar. Zachtjes omvat ik haar
bovenarm en trek haar langzaam naar me toe, en zeg op
vertrouwelijke toon tegen haar: „Wat is dat nu allemaal
met jou, Annètje, toe zeg, je hoeft tegen mij toch niet
boos te zijn en je kunt mij toch alles wel vertellen?”
Maar onwillig en vol koppigheid schudt ze met haar
hoofd en rukt zich van me los, terwijl ze op gesmoorde
toon uit kreunt: „Laat me gaan... laat me gaan! Ik wil
weg, weg hier vandaan.... hier kan ik toch niet meer
blijven!!” Angstig vlucht ze opnieuw nog verder van
ons vandaan langs de laan. Ali staat er ook hulpeloos
bij te kijken, zelf blijkbaar ook verlegen met de ernst
van het geval, maar allebei beseffen we plotseling dat
Antje er ernstig aan toe is en dat ze in een hopeloze
crisistoestand is geraakt! Er moet iets gebeuren, vóór
het te laat is, maar alvorens ik er toe besluit Antje ver-
der in m'n eentje achterna te gaan, houdt Ali me nog
even apart en zegt verontschuldigend: „Neem me niet
kwalijk, maar ik kan er werkelijk niets aan doen dat het
hier zo vervelend begint te worden, hoor, je moet echt
niet denken dat IK het ben die jullie dwars heb willen
zitten. Denk je soms dat het mij persoonlijk wat kan
schelen wanneer jij wat om Antje geeft en dat jullie
graag samen alleen willen zijn? Je begrijpt toch zeker
wel dat iedereen hier dat in de gaten heeft... zoals jullie
er moe te koop lopen! Ik vraag me alleen bezorgd af of
jij het wel echt serieus meent met dat kind... ik ben
bang van niet, wordt daar nou niet meteen nijdig over
want ik vind het maar raar dat je er een heel jaar over-
heen laat gaan zonder dat je een steek verder met Antje
bent gekomen. Waarom vraag je haar nou niet ten
huwelijk? Nou ja, ik kan het misschien wel een beetje
begrijpen, maar het lijkt me dat de oorzaak heel ergens
anders zit hier: de narigheid is dat wij hier, met drie
jonge mensen doodgewoon onder de plak zitten van die
oudere generatie en daar bedoel ik dan mee: mijn me-
vrouw en jouw vader en moeder en die andere tantes.
Zij leven in een heel andere wereld dan wij... we horen
niet meer bij hen, ze begrijpen van jou en Antje totaal
niets en ze zijn vergeten dat ze zelf jong zijn geweest
en mogelijk gekke streken hebben uitgehaald! Jon-
gen,... het is overal hetzelfde, ik heb iets dergelijks al
eens eerder meegemaakt en ik kan ook niet begrijpen
dat jij dat zelf prettig vindt om op zo'n manier je vakan-
tie door te brengen met die oude mensen! - Maar je
moet beslist niet geloven dat IK er achter zit... het is
allemaal de schuld van je tante! Voor mij is het hier
ook zo lollig niet...., de hele dag zit ze me op te stoken
om Antje van jou af te houden en dan verzint ze van
alles. En soms weet ik dan evenmin wat ik doen moet...
ik word er gewoon op uit gestuurd! Enfin, je weet het
nu en ga nou maar gauw met Antje praten en probeer
haar te kalmeren. Het kind is totaal overstuur. Ik ga nu
vast naar binnen toe voordat de anderen naar buiten
komen om te kijken waar we blijven...!”
Ik ben eigenlijk hoogst verbaasd over hetgeen
Ali daar zojuist allemaal gezegd heeft. Is dat allemaal
oprecht gemeend van haar? Dan moet ik mij toch ern-
stig vergist hebben in dit meisje! Wat ze daar allemaal
verkondigt is volkomen de waarheid, al heb ik dat zelf
op die manier nog nimmer bekeken... het is iets om
over na te denken! Doch veel tijd om daar uitgebreid
over na te denken heb ik niet. Ik moet als de bliksem
Antje achterna, want dat het arme kind er erg aan toe is
lijdt geen twijfel, anders zou ze niet alleen dat donkere
bos tegemoet sukkelen in haar wanhopigheid. Ik heb nu
ineens ontzettend met haar te doen, want ik begrijp
volkomen hoe ze in haar teergevoeligheid gekwetst
moet zijn en hoe diep ze zich gegriefd voelt. Met haas-
tige stappen heb ik haar weldra ingehaald en dan beleef
ik een paar moeilijke ogenblikken. Nu we samen alleen
zijn merk ik pas goed hoe verschrikkelijk het meisje
van streek is! Er is heel wat overredingskracht voor
nodig om haar aan het praten te krijgen, het lijkt wel of
ze zich geheel en al van de buitenwereld heeft afgeslo-
ten. Maar eindelijk, wanneer ik troostvol mijn arm om
haar schouders sla en haar zachtjes tegen me aandruk,
zonder ook maar iets te zeggen, barst ze eindelijk in
een hevige huilbui uit... en het is voor het eerst in m'n
leven dat ik een zó hevig schreiende vrouw in m'n
armen houd! Abusievelijk verkeer ik nog aldoor in de
mening dat het iets te maken heeft met het gebeurde
- 54 -
van vanmiddag. Ik begin met voorzichtig daarover te
praten, maar gelukkig blijkt al dadelijk dat dat er hele-
maal niets mee te maken heeft... ze geeft eerlijk toe dat
het haar eigen schuld was dat ik haar zó in deze situatie
verraste, ze begreep best dat ik alleen maar aan haar
raam was gekomen om even met haar te praten... Ge-
lukkig, ze was tenminste uit haar isolement geraakt en
ze had tenminste haar tong weer terug gevonden. Met
horten en stoten kwam het verhaal er uit en eigenlijk
wist ik het allemaal al lang! Ze voelde zich ver-
schrikkelijk verongelijkt... iedereen had zich tegen haar
gekeerd en tegen haar alleen... „Ik ben hier gewoon de
gebeten hond!” snikte ze. „En het ergste is nog wel dat
„mevrouw” vanavond na het eten tegen me gezegd
heeft dat ik maar beter deed om voortaan alleen met Ali
te gaan fietsen... omdat uw tante er kwaad over is dat ik
er maar telkens tussenuit loop met u! Weet u wat uw
moeder ook nog zei? „Wat moeten de mensen uit de
omgeving er wel van denken als ze jullie ieder ogenblik
samen zien weggaan?!” Hoe vindt u dat nou? Nog nooit
heeft iemand zulke vreselijke dingen tegen me gezegd!
En... ik moest me ook niet voorstellen dat u het serieus
met me meende... ik moest toch zelf wel heel goed
begrijpen dat u helemaal geen jongen voor mij was...
dat het nooit wat zou kunnen worden....!” Ze brak op-
nieuw in huilen uit en stamelde toen: „En uw moeder
heeft daarna ook gezegd dat het maar beter zou zijn als
ik straks in Amsterdam naar een andere betrekking uit-
keek!” - Ik laat haar stil uitpraten, streel begrijpend met
mijn hand over de blonde lokken en beaam dat het
allemaal verschrikkelijk is wat hier gebeurt. - „Bah! Ik
ben nog nooit zó beledigd... en het is allemaal de
schuld van uw tante en Ali... geloof maar, die hebben
uw moeder opgestookt om mij hier weg te krijgen... oh
wat een ròtmens vind ik die tante van je!! Nou, ik kan
je wel zeggen dat zoiets in onze familie gewoonweg
ondenkbaar is... WIJ zijn niet zo tegen elkaar!” Ik laat
haar maar rustig verder haar gal uitspugen, ze heeft
gelijk, het zal het meisje opluchten... en in één adem
gaat ze door: „Zie je nu zelf wel hoe je hele familie er
vierkant tegen is? Wat moet dat nou ooit eens worden
tussen ons... ik zou me nooit of te nimmer durven ver-
tonen bij die mensen, ze zouden altijd op me neer blij-
ven kijken alsof ik schurft heb. En nu begrijpen ze er
alles van... wie weet wat ze denken over mij! Nee! Ik
kan hier zo niet langer blijven... ik wil terug, vanavond
nog en als dat niet kan, morgenochtend vroeg... maar
ik doe het vast!!” Het klinkt als een wanhoopskreet
door haar met tranen verstikte stem. Ze is uitgesproken
en nu is het MIJN beurt. Er is een golf van woede en
onmacht door me heen geslagen, woede tegen m'n tante
die hier alles voor ons bederft en Antje van mij tracht te
vervreemden. Angst ook over het lot dat het meisje en
mijzelf straks te wachten staat wanneer de gemoederen
tot een uitbarsting komen. Want één ding staat nu wel
vast: het ogenblik is thans aangebroken om handelend
op te treden, ik kan nu niet langer meer willoos toezien
hoe het meisje naast me in de afgrond zal worden ge-
worpen... ik moet er iets tegen doen!
 Mijn eerste taak is Antje er van te overtuigen
dat ze er verkeerd aan doet om uit eigen beweging weg
te lopen. Ik pak het aan met de woorden: „Nu moet je
eens goed naar me luisteren... Jij blijft rustig hier bij
ons, weglopen heeft geen enkele zin. We weten allebei
dat we niets verkeerds hebben gedaan en dat jij volko-
men in je recht staat. Als jij er nu vandoor gaat... dan
krijgt mijn tante haar zin en het ergste is dan dat jij zelf
daarmee een soort schuld op je gooit! Doe dat nou in
godsnaam niet, want dan is mijn vakantie ook verder
naar de ratsmodé... zonder jou... ben ik verplicht om
morgen met je mee te gaan. Zou je dat dan willen? - Ik
heb er eens over nagedacht en ik zou je iets willen
voorstellen... Wat zou je er van vinden als we straks,
of eventueel morgen, heel netjes bekend maken aan de
familie dat we ons verloofd hebben en gaan trouwen.....
ik weet zeker dat alle moeilijkheden dan van de baan
zijn, vind je dat geen betere oplossing?” Nieuwsgierig
wat haar antwoord zal zijn en vol spanning wacht ik af.
Maar tot mijn verbazing wil ze daar helemaal niets van
horen, tenminste NU nog niet hier. Ze wil dan liever
wachten daarmee tot we in Amsterdam terug zijn en ze
buiten het bereik is van mijn tante en Ali. „Zal ik dan
maar niet weggaan en bij jullie blijven als u dat beter
vindt?” vraagt ze aarzelend en ik verzeker haar dat ze
niets beter kan doen dan juist dàt. Goddank, die moei-
lijkheid is daarmee tenminste overwonnen, ze wil blij-
ven! Maar nu wordt het dan ook hoog tijd dat we naar
Campanula terug keren, het onderhoud heeft minstens
een halfuur geduurd en iedere minuut die wij langer
weg blijven, maakt de situatie alleen maar hachelijker.
Droog je traantjes af en wees nu vooral flink als we
binnen komen, ga nou niet de moed verliezen want ze
vreten je heus niet op. Ik sta helemaal achter je, vergeet
dat niet!” zeg ik bemoedigend. Ze belooft het en nu ik
haar wat heb weten te kalmeren, klinkt haar stem in-
eens al weer veel opgewekter. Heftig klemt ze zich aan
mij vast en snel kus ik haar nog even vóór we naar bin-
nen gaan.
Zo stappen we dan bijna geruisloos de kamer
binnen waar vader en moeder met oom en tante rond de
tafel bedaard zitten te pandoeren alsof er niets aan de
hand is. Het moet toch een vreemd entree zijn dat we
maken... Antje, geëmotioneerd en met kennelijk rood
behuilde ogen. Ik zelf met een smoel dat in m'n eigen
gevoel onheilspellend op storm moet staan en daarbij
gevoegd de omstandigheid van ons lange wegblijven,
moet de familie toch wel iets te zeggen hebben! Maar
nee hoor, ze doen allemaal of ze gek zijn, niemand zegt
een woord! Ali veinst ijverig te zitten lezen en kijkt
nauwelijks op, terwijl de anderen rustig doorgaan met -
kaarten. Maar toch hangt er onmiskenbaar een geladen
stemming in de atmosfeer en ik ben heilig van plan om
bij het eerste het beste woord dat me niet aanstaat de
lont in het kruitvat te steken. Zóver komt het echter
deze avond nog niet. Antje en ik blijven stilletjes wat
op de achtergrond zitten, het meisje met gebogen hoofd
steunend op haar ellebogen. Natuurlijk zien ze heel
goed dat Antje gehuild heeft, maar geen mens die er op
- 55 -
komt nu eens te vragen wat de oorzaak mag wezen van
dat verdriet. Eindelijk is het moeder die de spanning
verbreekt met het verzoek of we nog een spelletje mee-
doen met z'n allen, maar ik bedank kortweg voor de
eer... verklarend dat ik me niet zo erg lekker voel en
het liefst maar eens vroeg naar bed wil. En Antje is tot
mijn vreugde plotseling heel flink en verklaart zich
geheel en al solidair met mij: ze heeft er totaal geen zin
in! Van mijn bewering is overigens geen woord gelo-
gen... ik voel me inderdaad allerbelabberdst en zou
niets liever willen dan zo gauw mogelijk onder de wol
kruipen en in een vaste slaap alle narigheid proberen te
vergeten. Ik zit ineens voortdurend te rillen en te klap-
pertanden alsof ik koorts heb en er trekt bij vlagen een
wee en ellendig gevoel door m'n maag heen. Na al de
emoties van de laatste uren hebben de zenuwen me
lichtelijk te pakken gekregen. Maar in werkelijkheid
heeft een zomergriepje dat al een paar dagen bij me op
de loer ligt onverwacht toegeslagen, ik heb werkelijk
een beetje koorts. Ik zal me er met alle geweld tegen
moeten verzetten, wil ik morgen in staat zijn datgene te
volbrengen wat ik me thans zo grondig heb voorgeno-
men. Ik weet dat het MOET, er blijft me geen andere
weg meer over... wanneer ik al deze aanslagen op m'n
persoonlijke vrijheid slik als een brave jongen, zou ik
me gewoon een vent van niks voelen, dan gedraag ik
me als een onmondige aap die zich aan banden laat
leggen door de hele familie. Ik zal mijn prestige moeten
handhaven ten koste van wat ook, en zeker tegenover
Annètje ben ik dat in de eerste plaats verplicht... wat
zou zij anders wel van mij denken?
Een ellendige avond, waarbij de tijd traag
voorbij kruipt en die vol is van spanning die nergens
een uitweg vindt. Ik ben er niet gerust op hoe dat mor-
gen allemaal zal aflopen als ik ga vertellen dat Antje en
ik van plan zijn ons te gaan verloven... als het zover
komt! Nog vóór de anderen vertrokken zijn ga ik naar
bed toe, maar van een rustige slaap komt niet veel
terecht. Als in een cirkelgang keren mijn gedachten
onophoudelijk weer naar hetzelfde punt terug, in plaats
van te kalmeren lig ik me in de traag verglijdende nach-
telijke uren steeds meer op te winden. En dat wordt er
niet beter op wanneer mijn gedachten aan Betty plotse-
ling ook een hartig woordje beginnen mee te spreken.
Wat ga ik in godsnaam beginnen? Zal de stap die ik
morgen van plan ben te zetten mij niet noodlottig wor-
den? Zou het misschien toch niet verstandiger zijn om
de hele affaire met Antje maar te laten waaien... uit te
stellen tot in Amsterdam totdat ik weer wat bekoeld
ben van alle emoties? Eindelijk, na lange uren van
uitzichtloos getob, val ik in een onrustige, koortsachti-
ge slaap.
Vrijdag 21 juli 1939 - Putten
De zwartste dag uit mijn leven tot nu toe! 's Morgens
ben ik werkelijk ziek. Ik voel me niet in staat om op te
staan en laat weten dat ik liever nog een paar uurtjes in
bed blijf liggen. Ik verzin maar iets, zeg dat ik slecht
geslapen heb en barst van de hoofdpijn. Ze zullen ver-
moedelijk toch wel begrijpen dat het iets te maken heeft
met de gebeurtenissen van gisteravond. Er komt nog bij
dat het plotseling verbazend warm is geworden buiten,
er waait een vochtige broeiende zuidenwind en de zon
verspreidt al vroeg een verzengende hitte en dat is iets
waar ik in deze omstandigheid al heel slecht tegen kan.
Vanuit mijn kamer hoor ik de anderen praten terwijl ze
zitten te ontbijten, maar Antje is blijkbaar erg stil, haar
stem valt nauwelijks te vernemen. Ze is er nu wel van
op de hoogte dat ik niet goed ben en niemand beter dan
zij alleen kan begrijpen wat daar de oorzaak van is.
Met tegenzin worstel ik mij door een paar sneetjes
brood heen en tracht daarna nog wat te slapen, hetgeen
me waarlijk nog lukt ook. Tegen elf uur lijkt het me
onzinnig toe om nog langer in bed te blijven liggen, ik
mankeer eigenlijk niets meer dan alleen wat gebrek aan
gezonde slaap en een lichte kou die ik gevat heb door
dat malle gerace gistermiddag! Die slaap heb ik nu al
weer ingehaald en voor de rest zal de warmte buiten en
een sterke bak koffie me er wel weer bovenop helpen.
Ik heb nog eens liggen nadenken over alles van gisteren
en wat Ali allemaal naar voren heeft gebracht en ben
tot het besluit gekomen dat ik er toch maar verstandiger
aan zal doen om die affaire met Antje niet al te zeer op
de spits te drijven. Ik moet maar een beetje bakzeilha-
len en voorlopig hier m'n mond houden over dat voor-
nemen om mij met Antje te verloven. Als tante Mien en
moeder zich nou ook maar een beetje koest houden
vandaag en Antje niet verder aanvallen, ben ik bereid
om eveneens water in m'n wijn te doen. Als Antje in
ieder geval maar bij ons blijft... eenmaal in de stad
terug zal ik wel verder zien wat me te doen staat. Met
een beetje geluk loopt het in Putten nog wel met een
sisser af! Die optimistische gedachte maakt dat ik me al
dadelijk weer een flink stuk kalmer voel; ik heb ineens
weer nieuwe moed gekregen en ben voorlopig van mijn
„zenuwplaag” verlost. Wanneer ik opgestaan ben en
me eens lekker opgefrist heb onder het koude water uit
de pomp voel ik me weer helemaal 't heertje en ga
lekker voor het huis in een luie stoel liggen. Natuurlijk
is het gerucht van mijn onwelzijn al doorgedrongen tot
huize Dennenlust en het duurt dan ook niet lang of tante
Mien komt ons erf op om te informeren hoe het er mee
gaat. Inwendig denk ik: welja, daar zijn jullie de oor-
zaak van! Maar mijn geachte tante geeft overigens op
geen enkele wijze blijk daar iets van te beseffen. Toch
moet ze wel aan mijn gezicht zien dat ik om bepaalde
redenen niet bijster te spreken ben, ik ben kortaf tegen
haar en mijn houding is verre van joviaal te noemen.
Zou ze er nou echt niets van begrijpen of houdt ze zich
maar zo? Mijn vader en oom Wim zijn samen een
wandeling gaan maken en ergens heb ik er heimelijk
plezier over dat mijn oom het nu eens zonder mij moet
stellen... dàt heeft ie er nou van! Tante Mien verdwijnt
al heel gauw weer naar haar eigen afdeling, misschien
is haar bij ons de grond wel te heet onder de voeten!
Het spijt me niets dat zo meteen weer ophoepelt want
- 56 -
ik blijf tenminste gespaard voor haar eventuele com-
mentaren. Antje is begonnen met het zemen van de
buitenramen en beweegt zich voortdurend in mijn
omgeving. Het meisje is opvallend stil voor haar doen
en ik merk dat ze voortdurend tersluikse blikken naar
me toe zendt, vol bezorgdheid. Doordat moeder achter
het huis druk bezig is in de keuken, kunnen we dus
ongestoord een ogenblik met elkaar praten. Ze doet erg
lief en hartelijk tegen me en fluistert me zachtjes toe:
„Ik begrijp best waarom je vanmorgen niet kon opstaan
en je ziek voelde... ik ben ook niet van gisteren. U bent
de enige niet... ik heb er zelf vannacht ook geen oog
van dicht kunnen doen! Ik geloof dat wij er alle twee
zo'n beetje hetzelfde aan toe zijn...!” bekent ze troos-
tend. „Zou u denken dat die anderen er gisteravond iets
van gemerkt hebben, dat ik zo gehuild heb en dat we
samen zo lang buiten gebleven zijn? Ze denken vast dat
u dáárom ziek bent!” Ik wuif haar veronderstelling met
een glimlach weg en verzeker haar dat ik al weer hele-
maal de oude ben... niets meer aan de hand! „Weet je
wat we moesten doen, Antje? We gaan vanmiddag
gewoon samen naar Ali toe, vóórdat zij hier komt en
dan vragen wij of zij met ons gezellig een fietstocht
gaat maken. We moesten de vrede maar weer met haar
tekenen en net doen of er niets aan de hand is, want
eerlijk gezegd geloof ik dat die Ali nog lang de kwaad-
ste niet is...” Voorzichtig vertel ik haar wat onze Alida
mij gisteravond toevertrouwd heeft, hoe zij mij de ogen
geopend heeft voor de werkelijkheid hier... maar dan
valt Antje heftig uit: „Gelooft u er maar niets van wat
die meid allemaal vertelt, daar meent ze geen steek
van... ze is razend van jaloezie! Daar gáát het juist
om...! Daarover hebben we gisteravond juist ruzie door
gekregen. Ik weet nou precies wat ze wil en dat moet je
maar van mij aannemen! Ze kan maar niet begrijpen
dat u wat in mij ziet en dat u nou nooit eens een keer
met háár alleen wil gaan fietsen... ze heeft gezegd dat
wij helemaal niet bij elkaar passen en dat ik uw onge-
luk word... dat loeder!! En ze heeft ook nog veel meer
heel lelijke dingen over u gezegd... zó gemeen... maar
dat vertel ik beslist niet over!” laat ze er wat naïef op
volgen. Natuurlijk ben ik wel een beetje nieuwsgierig
wàt voor lelijke dingen onze Ali over me verteld heeft,
maar ik doe net of het me helemaal niet interesseert en
dring niet verder aan om dat te weten te komen. „Wat
was dat nou voor een verhaal met die kennissen van jou
die je gisteren ontmoet heb onderweg?” vraag ik be-
langstellend. Want dat raadsel wil ik toch ook meteen
opgelost hebben. Zonder enige terughoudendheid ver-
telt Antje me er alles van en zoals zij dan de hele ge-
schiedenis uitlegt, blijft er van dat opgeschroefde ver-
haal van Alida niet veel over. Inderdaad waren er een
paar jongelui bij die zij toevallig oppervlakkig kende,
maar waar ze verder geen enkele relatie mee had. „Ik
heb me gewoon rot zitten ergeren aan die meid... ze zat
het opzettelijk zó te vertellen alsof IK wat uitstaande
had met die jongen... ik ken hem nauwelijks! Nou kunt
u eens zien hoe gemeen ze is... om dadelijk zulke din-
gen te zeggen waar ze allemaal bij zijn! Dat deed ze er
expres om, om mij verdacht te maken bij uw tante...
hadden ze meteen wat om over te roddelen. Dat heb ik
nu meteen wel ondervonden... zou ik nou echt bij jullie
vandaan moeten? Dat is dan allemaal de schuld van die
tante van jou en ook van Ali... bah, ik kan wel weer
grienen als ik er aan terugdenk!!” - Het wordt me des te
duidelijker hoe er niet de minste overeenkomst bestaat
in karakter tussen die twee meisjes... het lijkt meer op
volslagen vijandschap. En dat duo wil tante Mien sa-
men iedere dag het bos insturen! „Je gaat liever met
MIJ op stap, nietwaar meid?” waag ik olijk op te mer-
ken, waarop ze volmondig toegeeft: „Nou, reken
maar!!” - Toch moet ik met enige terughoudendheid
denken aan iets wat Ali gisteravond duidelijk verklaard
heeft over Antje. Daar moet ik haar nu toch eens over
kapittelen. „Je zegt nu wel dat je een hekel aan Ali
hebt, maar het schijnt dat je toch liever met háár gaat
fietsen dan met mij... dat heeft ze althans gisteren tegen
me verteld, dat jij zoiets tegen haar beweerd hebt! En
daar begrijp ik, eerlijk gezegd nou niks van, Antje. Als
je zo de pest hebt aan die meid, waarom weiger je dan
niet botweg met haar op pad te gaan? Je bent toch geen
onmondig kind en je bent toch immers de baas over je
eigen vrije tijd hier? Weet je wat het is, je maakt het
voor mij op die manier ook erg moeilijk, want als die
anderen dat weer van Ali horen, dan weten ze helemaal
niet meer wat ze van ons denken moeten. Dan gaan ze
misschien nog geloven dat ik jou onder druk zet... hèb
je dat werkelijk tegen Ali gezegd?” - Aarzelend bekent
ze dat ik wel een beetje gelijk heb en dat ze zelf niet
goed begrijpt waarom ze dat gezegd heeft, maar het is
inderdaad wáár. „Ik heb het zó laten voorkomen tegen
Ali om haar op een dwaalspoor te brengen... want je
weet toch heus wel dat ik veel en veel liever met jou
alleen ga fietsen, dat weet u toch wel beter, wáár? Maar
dat kan ik tegen Ali toch immers niet vertellen... ik
moet veel te voorzichtig zijn met die meid... en zeker
nu... dat mevrouw iets begint te merken van ons. Ik
ben veel te bang dat ik bij jullie vandaan moet als het
uitkomt... en daarom laat ik Ali in de waan dat ik eigen-
lijk niets om je geef, want heus, geloof me nou toch,
álles wat ze van ons ziet en merkt vertelt ze onmiddel-
lijk over aan uw tante... en die zorgt er wel weer voor
dat „mevrouw” het te weten komt, reken maar! We
kunnen beter voorzichtig zijn zo lang die vakantie nog
duurt, want ik weet zeker dat ze er alles op alles zullen
zetten om ons van elkaar te houden... die tante van je is
een gemeen mens... je moet er maar niet kwaad om zijn
dat ik het zeg!” Ja, die Antje... wat heeft ze een gelijk in
haar pure ongekunstelde eenvoud. Ik kijk in haar eerlij-
ke bruine ogen die fonkelen van verontwaardiging en
kan niet nalaten te zeggen: „Ik kan je geen ongelijk
geven, ze is mij ook bar tegengevallen, maar... het is
eigenlijk jammer dat je zo bang bent voor die mensen,
Antje, dat is juist helemaal verkeerd. Begrijp je niet dat
ik daardoor ook onder de plak kom te zitten? Als jij nou
eens wat flinker werd en stevig van je af durfde te bij-
ten, dan stonden we alle twee heel wat sterker tegen-
over de familie... ze kunnen ons toch immers niet belet-
- 57 -
ten om van elkaar te houden? Weet je... ik ben soms erg
bang dat je me in de steek zult laten als de nood aan de
man komt en ze ons het mes op de keel zetten! Je moest
eigenlijk een paar jaartjes ouder zijn, je bent nog te
veel een klein meisje...!” zo plaag ik haar vrolijk. En nu
lachen we ineens allebei weer en ik waag het erop om
het meisje haastig even in m'n armen te sluiten en heftig
te kussen, hetgeen ze vol innige overgave toelaat. Zo
lijkt alles plotseling weer heel gewoon, of alle proble-
men ineens uit de wereld zijn, het gesprek heeft me
opgelucht, mijn optimisme heeft goddank weer de
overhand gekregen. Helaas, die gewaarwording zal
echter van korte duur zijn, want binnen een paar uur
treft ons de dodelijke genadeslag!!
De broodmaaltijd verloopt zonder dat er spra-
ke is van een gespannen toestand, ik ben weer helemaal
opgemonterd na het verhelderende gesprek met mijn
vriendinnetje en heb mijn etenstrek weer terug. Moeder
doet gelukkig ook of er niets meer aan de hand is, maar
Antje is toch echt wel veel stiller dan gewoonlijk tij-
dens de maaltijd. Het weer is nog steeds prachtig en ik
verheug me er dan ook op om vanmiddag een tochtje te
gaan maken met de twee meisjes. Nou ja, heimelijk
hoop ik er op dat Ali misschien zo tactisch zal zijn om
te zeggen dat ze geen zin heeft en liever thuis blijft,
maar wanneer ze wèl meegaat blijft het me om het
even... als de vrede maar gered wordt! Ik heb met Antje
afgesproken dat we ditmaal eens niet zullen afwachten
tot Ali naar ons toe komt, maar dat we haar samen gaan
opzoeken en meevragen... daarmee willen we dan onze
goede wil tonen! Waren we maar nooit op dat onzalige
voornemen gekomen!!
Antje heeft flink voortgemaakt en is al ruim
voor twee uur klaar met haar werk. Ze heeft zich nog
gauw wat opgeknapt in haar kamer en ziet er dan ook
weer heel charmant uit. Mijn vader zit op de bank voor
het huis de krant te lezen, terwijl Antje en ik met de
fietsen aan de hand het voorterrein betreden. Aanvan-
kelijk lijkt het er op dat hij van onze voorbereidingen
om weg te gaan niets bemerkt, maar in een korte flits
van het ogenblik zie ik even hoe hij met gefronste
wenkbrauwen en samengeknepen lippen van achter z'n
lectuur naar ons opkijkt. In dat korte moment voel ik
dat er wat dreigt... ik ervaar de spanning als bij een
zwaar onweer vlak vóór de bliksem dichtbij inslaat! Ik
sta met het meisje op het pad naar het hek, gereed om
weg te gaan en juist als ik hem wil vertellen dat we
samen naar Dennenlust gaan met het doel Ali op te
halen, slaat inderdaad voor ons beiden de bliksem in!
Met onverwachte hevigheid barst de bom, die al zo
lang hier heeft liggen sissen. Vóór ik het besef, is er
ineens de felle woordenstrijd, de redeloze machtsuiting
van het ouderlijk gezag dat z'n wetten heeft gesteld en
waaraan gehoorzaamd moet worden! De strijd gaat nu
geheel om Antje en de eerste mokerslagen die mij
daarbij treffen overvallen me zó totaal onverwacht, dat
ik niet bij machte ben om mij te kunnen verdedigen... ik
ben volkomen sprakeloos. - Terwijl hij ons daar ziet
staan op het punt weg te gaan, vliegt de oude heer met
een ruk overeind uit z'n stoel en buldert mij letterlijk
toe: „Wel verdomme nog toe, wat is dàt nou?! Wou je
er nou waarachtig tòch weer tussenuit trekken met die
meid! Je weet toch wat we gezegd hebben... daar komt
niks van in, we willen dat niet meer en het gebeurt
niet!! Antje kan met Ali gaan fietsen... en jij moet je
maar liever bemoeien met oom Wim! Vanmorgen was
je nog ziek... en nu kan je ineens weer wel met die meid
er vandoor gaan, maar dat moet nou maar 's eens en
vooral afgelopen zijn, hoor! Jij lijkt verdomme wel
stapelgek door dat gedonder met die rotmeid! En nou
vooruit... Antje gaat naar Ali toe, alleen en jij wacht
hier op je oom!!”
Daar sta ik... het duizelt me voor de ogen, ik
ben totaal met stomheid geslagen! Nee maar, dàt is
toch werkelijk tè veel... het kan gewoon niet waar zijn
dat ik zulke woorden van mijn eigen vader moet slik-
ken, woorden die ik juist van hem nimmer verwacht
zou hebben. Het woord „rotmeid” treft me als een
dolksteek, ik zie hoe het meisje haar hand voor de
mond slaat en in elkaar krimpt van ontzetting. Mijn
god... wat moet ze er wel van denken... welk een bele-
diging, hoe kunnen wij dat ooit nog goedmaken! Dan
word ik ineens razend van woede... schreeuw terug dat
het MIJN zaak is als ik met Antje wil uitgaan en dat ik
oud en wijs genoeg ben om zelf uit te maken wat ik
doen of laten moet en voeg er dreigend aan toe: „Wacht
maar af... we zullen nog wel eris zien wie hier de baas
over me speelt, ik doe wat IK wil!!” Er ontwikkelt zich
een korte, maar hevige woordenwisseling, waarvan ik
me ternauwernood nog kan herinneren wat ik allemaal
gezegd heb. Hoe komt vader toch ineens zo? Hij mag
Antje toch zo graag, neemt het altijd voor haar op en nu
ineens deze redeloze uitbarsting, dat afschuwelijke
scheldwoord! Ze moeten hem onder druk gezet hebben,
hij moet gezwicht zijn voor het eindeloze gezeur aan
z'n kop door tante Mien en moeder samen dat bezig is
z'n vakantie te verknallen. Ik weet dat vader driftig kan
zijn, vooral wanneer de dingen hem boven 't hoofd
dreigen uit te groeien, maar wat er nu gebeurt gaat toch
werkelijk alle grenzen te buiten! Maar dan gaat mijn
volle aandacht ineens uit naar Antje, die daar wezen-
loos de situatie opneemt en een angstige kreet slaakt,
alsof ze op punt staat in gegil uit te barsten. Ik zie hoe
ze, dodelijk geschrokken, het hek open werpt en onbe-
heerst er vandoor gaat, ze valt bijna van haar fiets,
maar herstelt zich en gaat er als de weerlicht vandoor.
Waarheen? Een paar seconden lang sta ik me radeloos
af te vragen wat ik nu in godsnaam doen moet, terwijl
mijn oude heer nog steeds voortgaat mij allerlei verwij-
ten naar het hoofd te slingeren. Ik luister er niet eens
meer naar. Ik kan alleen nog maar aan Antje denken.
Wáár gaat ze in godsnaam heen? Wat zal ze van plan
zijn? Vooruit... ik moet haar tot elke prijs achterna, wat
er ook van komt... ze is in groot gevaar! Ik mag geen
seconde verloren laten gaan! Door het dolle heen be-
kommer ik me nergens meer om, laat m'n vader raak
schelden en spring op de fiets om er als een wervel-
wind vandoor te gaan, Antje achterna. Er kan nauwe-
- 58 -
lijks een minuut verlopen zijn sedert het meisje angstig
is weggevlucht, ik kàn haar nog inhalen... als ik maar
weet welke kant ze is opgegaan.
Er komt plots een flauw vermoeden in mij op
over hetgeen ze mogelijkerwijs van plan is. Ik begrijp
drommels goed wat er nu op dit ogenblik allemaal in
het arme kind moet omgaan, hoe diep en fel ze gegriefd
moet zijn door dat afschuwelijke woord „rotmeid”. Ik
weet uit ervaring hoe fijngevoelig dit meisje is, hoe
dodelijk ze zich getroffen moet voelen. Zo kom ik tot
de veronderstelling dat er een grote kans bestaat dat ze
in haar doffe wanhoop de richting van Amsterdam is
opgegaan, recht uit recht aan... wèg van hier en naar
huis naar haar moeder... al moest ze ook uren achtereen
door fietsen! Ik acht haar volkomen in staat voor zo'n
daad. Voor de tweede maal in deze week stort ik me in
een dollemansrit, nog half beroerd van koorts en slap-
heid door de kou die ik gevat heb. Geen ogenblik komt
het in mij op dat Antje mogelijk ook wel eens naar
Dennenlust kan zijn gegaan. Bovendien, wat zou ik te
zoeken hebben in dat vijandelijke kamp? Ik zoek mijn
weg linea recta naar de Harderwijkerstraatweg in de
richting van het dorp Putten. Die weg moet ze in ieder
geval gegaan zijn wanneer ze naar Amsterdam wil. Ik
weet hoe verbazend hard ze rijden kan en daarom spaar
ook ik mijn krachten niet en trap er als een waanzinni-
ge vandoor. Maar nergens voor me uit is een spoor van
het meisje te ontdekken. Ook niet op de betonweg waar
ze toch makkelijk kan opvallen in de verte. Maar het is
toch haast onmogelijk dat ze me reeds zó ver vooruit is
geraakt... ze moet bepaald ergens anders zijn heen
gereden. Moedeloos keer ik terug door het dorp tenein-
de het nog eens in een andere richting te proberen.
Dan, in beslag genomen door mijn hevige emoties,
overkomt mij op een haar na nog haast een verschrik-
kelijk ongeluk ook! Bij het naar links afzwenken van de
weg die naar het dorp voert word ik bijna gegrepen
door een personenauto die met grote snelheid achter me
aankomt en die ik niet heb opgemerkt. Ik hoor ineens
het gieren van de remmen, de wagen vliegt dwars in de
berm en ik vang enige kernachtige vloeken op van de
bestuurder. Dat was een dubbeltje op z'n kant. Ik ben
me nauwelijks bewust dat ik aan een groot gevaar
ontsnapt ben en gun me zelfs de tijd niet om de chauf-
feur te bedanken dat ie me nog juist heeft weten te
ontwijken. Voort ga ik al weer en zonder onderbreking
vervolg ik mijn weg door het bos langs het fietspad in
de richting van Ermelo. Een wilde jacht dwars door de
bossen... wàt en wie zoek ik eigenlijk? Het is allemaal
onbegonnen werk Antje hier terug te vinden. God weet
waar ze is heen gevlucht, 't komt er ook allemaal niet
meer op aan of ik haar vind of niet, ik moet mijn woede
koelen, eerder kan ik niet naar huis terugkeren..... Maar
van lieverlede begint toch de ernst van de toestand tot
me door te dringen... Ineens staat het besef me helder
voor ogen dat hierna het ogenblik van handelen is
aangebroken... er is geen weg terug meer, ik kàn mijn
geweten niet langer sussen met de gedachte dat het
„later” wel in orde zal komen. Nee, ik moet het doen en
wel nu terstond... zo gauw ik op Campanula terug ben.
De gedachte maakt mij helemaal niet meer angstig, ik
ben ineens doortrokken van een ijzig gevoel van kalm-
te. Het moet nu maar gaan zoals het gaat, ik zal de
familie zo dadelijk volledig op de hoogte stellen van
mijn omgang met Antje en openlijk verklaren dat ik me
met haar ga verloven!
Dacht ik toen ook maar één seconde aan Bet-
ty? Ik weet het niet meer. Maar misschien toch wel...
mogelijk klonk heel vaag haar warme stem toch nog
even heel diep door in de kern van mijn onderbewust-
zijn, als een waarschuwend signaal. Kon lieve kleine
Betty de oorzaak zijn geweest, van heel uit de verte, dat
alles héél anders afliep dan dat ik me had voorgesteld?
Ik houd het niet voor onmogelijk, maar op die vrese-
lijke middag realiseerde ik me dat in het geheel niet, zo
zeer was mijn hartstocht voor Antje door de loop der
gebeurtenissen op de spits gedreven. Ik verkeerde in
een toestand van volslagen zinsverbijstering, waardoor
ik me zelf ternauwernood verantwoordelijk kon stellen
voor mijn handelingen. Het besluit dat ik die namiddag
ten uitvoer bracht was de ergste onbezonnenheid die ik
maar begaan kon, een roekeloosheid die aan mijn leven
een fatale wending had kunnen geven. Mogelijk was
het opnieuw de Voorzienigheid, die mij daar voor
behoedde en die mijn weg naar Betty terugvoerde!
Uitgeput van vermoeidheid, maar vastberaden
tot de stap die ik ga ondernemen, besluit ik eindelijk
naar Campanula terug te keren, het is bijna vier uur en
ik heb dus meer dan twee uur aan één stuk rond gekard.
Eenmaal thuis overvalt mij opnieuw het gevoel van
woede als ik er weer aan herinnerd wordt hoe gruwelijk
ze Antje beledigd hebben, zonder daarbij nog aan me-
zelf te denken. Driftig smijt ik mijn fiets tegen de zij-
kant van de bungalow dat het houten gebouwtje er van
dreunt, terwijl vader mij wat onzeker en bevreemd
aankijkt, alsof ie 't al verwacht heeft dat er wat te ge-
beuren staat! Met grote stappen loop ik achter om het
huis naar de keuken toe om moeder als eerste te over-
rompelen met het opzienbarende nieuws! Maar alvo-
rens ik daar aan toe ben wil ik eerst nog even mijn
gemoed luchten over een andere aangelegenheid die me
nog het zwaarst van alles op de maag ligt... de onrecht-
vaardige behandeling die Antje zich heeft moeten laten
welgevallen! Zodra ik dan ook de keuken binnen treed
en daar moeder aantref, val ik meteen met de deur in
huis, heftig en onbeheerst, met moeite mijn woorden
kiezend. En dan begint de herrie pas goed, een ver-
schrikkelijke woordenstrijd, abrupt... hevig en... het zij
nu reeds gezegd, voor mij eindigend in een ellendige
nederlaag...!
Achteraf besef ik hoe fout het allemaal van
me was om zo te keer te gaan... ik had beter m'n tong
kunnen inslikken in plaats van de zaak zo heftig op de
spits te drijven! In mijn drift smakte ik er alles uit... ik
was eigenlijk precies als m'n vader, die wist ook niet
wat ie zei als ie goed kwaad werd en had er dan later
spijt van! Ik barstte heet van de naald los tegen moeder
op de volgende manier: „Ziezo, nu wil ik toch wel eens
- 59 -
graag weten wat jullie allemaal tegen Antje hebben en
waarom het als een misdaad wordt beschouwd wanneer
ik samen met haar uit wil gaan. U moet me nou toch
eens precies uitleggen wat die houding tegen dat meisje
hier te betekenen heeft en wat de reden is dat ik me niet
met haar bemoeien mag! Het gaat verdomme toch niet
aan om dat kind zomaar uit te schelden voor rotmeid...
zoals vader haar vanmiddag beliefde te noemen... dat is
gewoon schandalig en jullie treffen er mij ook mee! Er
is hier in de laatste paar dagen van alle kanten gewoon
een komplot tegen ons op touw gezet... en dat komt
allemaal uit de koker van tante Mien en die mooie Ali...
Ze voeren een hetze tegen Antje en dat lieve meisje
schijnt nou van alles de schuld te krijgen... ze verpesten
hier de hele atmosfeer daarmee! Maar dit wil ik u wèl
zeggen: ik bedank er voor om door mijn familie nog
langer als kwajongen behandeld te worden zoals hier
nu al enige malen gebeurd is! De maat is vol en ik
neem dat niet langer....!” Ik zwijg plotseling, geen
woorden meer vindend. Moeder is naar buiten geko-
men en vader die de ruzietoon van achter het huis op-
gemerkt moet hebben, treedt nu ook naar voren en
vraagt wat onzeker: „Wat is hier nu aan de hand met
jullie... gaat dat nou nog steeds over dat gezeur met dat
meisje?” Moeder blijkt geenszins van haar stuk ge-
bracht door mijn onverwachte uitval en antwoordt dan
heel kalm: „Dat zal ik je dan eens precies uitleggen...
WIJ hebben helemaal niets tegen Antje en ik geef roy-
aal toe dat je vader dat niet had mogen zeggen tegen
haar... daar heb ik het al met hem over gehad en hij zal
z'n excuus tegen haar moeten maken. Maar nu zou ik
jou wel eens iets anders willen vragen... en daar moet je
een eerlijk antwoord op geven: wat heb JIJ nu eigenlijk
met HAAR? Daar heb ik totnogtoe geen hoogte van
kunnen krijgen! Je schijnt helemaal te vergeten dat
Antje hier maar het dienstmeisje is en ze mag dan een
heel aardig en heel lief meisje zijn, maar je weet zelf
heel best dat ze uit een wat raar milieu komt en dat ze
toch eigenlijk absoluut geen meisje voor jou is. Ik
begrijp niet dat je dat zelf niet inziet... dat ze helemaal
niet bij je past, ze houdt niet van lezen, ze weet niks
van muziek en zo... eigenlijk houdt ze nergens van en
verder ken ze niks dan huishoudelijk werk. En als jij je
nu aldoor zo met haar bemoeit... wat moet dat kind
daar dan wel van denken? Je brengt gewoon haar het
hoofd op hol en ze gaat zich op zo'n manier allerlei
illusies maken waar nooit wat van komt! En dáárom
willen wij niet hebben dat je steeds maar van die apart-
jes met haar hebt, want daarin heeft tante Mien gróót
gelijk als ze beweert dat jij je ongeluk tegemoet loopt
en daarom is het voor je eigen bestwil als wij daar een
eind aan willen maken! En... dat is nog allemaal het
enige niet, maar tante Mien heeft van Ali gehoord dat
diezelfde Antje, waar jij je nou zo druk over maakt, in
Amsterdam wel degelijk een andere jongen aan de hand
heeft... dat heeft Antje zelf aan Ali zitten vertellen! Ik
waarschuw je dus maar meteen, want wie weet wat
voor ellende je daar straks nog van beleven kunt. God
weet als ze wat uithaalt met die andere dat ze zo
meteen jou dat nog in je schoenen probeert te schuiven
en dan kan jij er mooi voor opdraaien...!!”
Dit is me toch werkelijk tè veel en toornig on-
derbreek ik haar: „Dat is gemeen, om Antje van zó iets
laags te beschuldigen!! Ze heeft geen ander in Amster-
dam... daar ben ik heel zeker van! Dat zegt ze alleen
maar tegen Ali om haar op een dwaalspoor te bren-
gen... want ze wil niet laten blijken dat wij wat met
elkaar hebben... ja, juist! U hebt het goed gehoord, het
is wáár wat ik daar zeg... kijk daar maar niet zo vreemd
van op, Antje en ik gaan al lang met elkaar... ik hou van
haar en zij van mij en wij gaan ons spoedig verloven!!”
- Ziezo, het grote woord is er uit... ik ben het kwijt. Er
valt een dodelijke stilte, een paar seconden maar, vader
en moeder staren mij verbijsterd aan... dàn breekt de
hel eerst recht los!! Moeder heft ontdaan haar handen
ten hemel en krijst bijna uit, bijgestaan door mijn va-
der: „Godallemachtig! Zie je nu wel dat het tòch waar
is... Oh, als ik het niet gedacht had... ik heb er nog lang
aan getwijfeld, maar eergisteren vielen mij de schellen
van de ogen... toen jullie daar samen zo weg renden om
bosbessen te plukken! Zij zo vertrouwelijk aan je arm,
alsof ze al recht op je had... mijn god, dat ik het toch
niet eerder heb willen zien!”
Moeder jammert en klaagt nu ineens alsof
haar de grootste ramp van de wereld is overkomen,
terwijl vader voorzichtig opmerkt: „Mens, maak er toch
niet zo'n drama van... je had het kunnen verwachten!”
Maar de opwinding slaat over in een heftige woorden-
wisseling, wanneer ze voortgaat met de aantijging: „Nu
zie je maar eens wat er van komt als je zoiets in je huis
haalt... zo'n meid van niks, en god weet hoelang dat
werk al aan de gang is tussen jullie...., dat was natuur-
lijk verleden jaar ook al zo... is 't niet waar?” Ik beves-
tig haar vermoedens volkomen, verzwijg niets en vertel
letterlijk alles, hoe het zover gekomen is tussen Antje
en mij en hoe we thuis in Amsterdam elkaar telkens
heimelijk gekust hebben. Het is of ik er een kwaadaar-
dig genoegen in schep om alles ruwweg te onthullen en
daarmee de verwarring en ontsteltenis alleen nog maar
groter te maken. Driftig flap ik eruit: „En wat zou dat
nu, dat Antje „maar” het dienstmeisje is? Ze is toch een
keurig, beschaafd meisje? Wat weten jullie eigenlijk
van haar af? Ik heb haar veel beter leren kennen, ik
weet precies wat ik aan haar heb en ik vind het daarom
ingemeen dat u nu zo op haar afgeeft, terwijl er eerst
geen beter en fatsoenlijker meisje was dan Antje! En
nu ineens deugt ze niet meer, hè? Nu wordt er een soort
slet van haar gemaakt, is ze niet goed genoeg voor het
zoontje!! Verleden jaar moest ik met alle geweld met
haar gaan fietsen... want anders verveelde het arme
kind zich zo! Nou, dan zien jullie nu wat er van geko-
men is! Dat heb je er dan van wanneer je de kat op het
spek bindt! Maar jullie kunnen me allemaal nog meer
vertellen... ik gá met haar en als het de familie niet naar
de zin is, vertrek ik vanavond nog en neem Antje
mee!!” Ten slotte, in m'n onbekookte woede, zeg ik nog
iets dat ik helemaal niet had moeten zeggen... ik maak
mijn moeder het onredelijke verwijt dat ze zelf eenmaal
- 60 -
in haar leven dezelfde positie heeft bekleed als Antje nu
bij ons... en dan is er geen houden meer aan... hoger
laaien de vlammen der ontketende driften op... het is
vreselijk om het te moeten zeggen, maar het wordt een
laaiende ruzie! Ik kan me ternauwernood nog precies
herinneren wat voor harde woorden er over en weer
vielen en het zou bovendien zinloos zijn ze te herhalen.
Vader schudde z'n hoofd en merkte laconiek op dat ie 't
allemaal wel had zien aankomen, „als Mien zich er mee
bemoeide!”
Maar dàn... op het meest kritieke ogenblik,
gebeurt er iets dat een volkomen omwenteling in de
stand van zaken teweegbrengt! Daar verschijnt Antje
ten tonele vanaf de grote weg, ze loopt langzaam en
blijft even dralen voor ze het hek door gaat. Niemand
heeft haar zien aankomen. Maar moeder is de eerste die
haar verschijning bemerkt en dan met verheffing van
stem uitroept: „Dáár komt ze zèlf aan... nu zullen we
het háár eens vragen of het allemaal waar is wat je ons
vertelt!” Aarzelend komt Antje naderbij, haar ogen
drukken grote angst uit. Het is niet uitgesloten dat ze al
geruime tijd in de nabijheid is geweest en waarschijn-
lijk al meer van de woordenwisseling heeft opgevangen
dan wij weten. Ze zal wel begrijpen waar het over gaat
en dat de bom gebarsten is. Moeder wenkt haar nader-
bij te komen en overvalt het meisje dan terstond met de
woorden: „Hoor eens even, Antje, misschien wil jij ons
nu eens vertellen wat er van waar is dat jij omgang hebt
met mijn zoon en of jullie al lang zo met elkaar om-
gaan? Dat wil ik nou wel eens haarfijn van jou weten!”
Vol spanning kijk ik het meisje aan. Ik probeer nog met
vluchtige hoofdgebaren haar aan het verstand te bren-
gen dat ze „ja” moet zeggen. Ik zie de paniek die in
haar losbreekt, de tweestrijd, de onzekerheid en de
angst voor de mensen die zij boven zich verheven acht.
Maar, overrompeld door ontzetting schijnt mijn bedoe-
ling niet tot haar door te dringen. Een paar seconden
heerst er doodse stilte in de kring, terwijl ik m'n adem
inhoud van spanning over hetgeen ze zal antwoorden.
De hele bijeenkomst hier onder de bomen van het
Putterbos heeft wel iets weg van een middeleeuws
„volksgericht”... een lid van de gemeenschap wordt ter
verantwoording geroepen....! Dan komt voor mij de
bittere ontgoocheling... Antje ONTKENT al-
les............... Met hoge nerveuze stem roept ze uit: „O
néé mevrouw... dat is hélemaal niet waar! We gaan
gewoon vriendschappelijk met elkaar om, maar verder
bestaat er niets tussen ons!” ”Zó, daar hoor ik van op...
mijn zoon hier beweert toch van wèl... dat je van hem
houdt en dat jullie van plan zijn je te gaan verloven en
elkaar zoenen!” zegt moeder heel kalm. „Wàt! Zegt
meneer dàt? Hoe kan ie zoiets vertellen... heus me-
vrouw, er is niets van waar!! We gaan wel eens samen
fietsen, maar er is nooit iets tussen ons gebeurd!!” Als
verlamd en vol verbijstering sta ik er bij, ik kan het
nauwelijks verwerken! Dit is het laatste wat ik ooit van
Antje had verwacht, dat ze mij verloochenen zou in dit
onzalige kwade uur! Wat moet ik nu nog verder zeg-
gen? Er valt even een ijzige stilte na deze rampzalige
woorden van het meisje. Hoe gek het ook lijkt, maar in
dat korte moment schiet mij onverwacht een brokstuk
uit de Mattheus-Passion te binnen:
„Da hub er an sich zu verfluchen
und zu schwören:
'Ich kenne des Menschen nicht.....'
..... Und alsbald krähete der
Hahn...........”
Maar alleen de haan ontbreekt hier nog om de gelijke-
nis compleet te maken. Zo er bij toeval ooit een haan
op dat ogenblik in het Putterbos had rondgestapt,
voorwaar, hij zou luid en schallend zijn gekraai hebben
laten horen!
Maar er is alleen maar de bijna dreigende stil-
te waarbij moeder me triomfantelijk gade slaat. Versla-
gen en met toonloze stem zeg ik tegen het meisje: „Dat
had ik nooit van je gedacht, Antje... want je weet heel
goed dat het WEL zo is...” Tot mijn moeder weet ik
alleen nog te zeggen: „Ze durft er alleen niet voor uit te
komen..... omdat ze zo verdomd bang is voor jullie!” -
Daarna draai ik me om en loop weg van het strijdperk,
totaal gedesillusioneerd. Ik voel me finaal kapot gesla-
gen. Antje blijft staan... ik voel de ontreddering die zich
van haar heeft meester gemaakt en nog vaag hoor ik op
een afstand hoe moeder en Antje het gesprek voortzet-
ten waarbij haar het mes nog dichter op de keel wordt
gezet. Maar ik kan mij er niet meer om bekommeren...
al mijn vertrouwen in Antje is op dat ogenblik volko-
men vernietigd. Ik begin er nu zelf aan te twijfelen of ze
werkelijk wel wat om mij geeft, of het misschien tòch
waar is dat ze in de stad een ander aan de hand heeft.
Bah, wat een ellendige gedachten zo ineens! Hoe kan
ze dàt nu zeggen, waarom? Vertwijfeld pijnig ik mijn
hersens af met het zoeken naar een verklaring voor de
houding van het meisje. Wáárom is ze toch zo bang om
voor haar gevoelens uit te komen?
Ik ben een eind de weg afgelopen, doelloos
om met m'n gedachten alleen te zijn. Maar dan ineens
hoor ik vlugge voetstappen achter me... ze heeft me
ingehaald en even later loopt ze naast me. Ze wil nog
iets zeggen, maar schijnt niet te weten hoe ze beginnen
moet... weet met haar houding totaal geen raad. Verwij-
tend kijk ik haar aan en zie dat ze haar ogen verlegen
voor me neerslaat. „Nou, je hebt het er mooi bij laten
zitten, Antje! Je hebt me gewoon voor schandaal gezet,
zoëven... nee, dàt had ik nooit van je gedacht! Zag je
dan niet hoe ik tekens maakte dat je gewoon „ja” moest
zeggen? Je hebt me echt laten vallen, hoor... en ik weet
niet meer wat ik van je denken moet!” „Het was ook
stom van u om alles meteen te vertellen!” verdedigt ze
zich. „U wist toch immers dat ze er allemaal tègen
waren en dat er ruzie van kon komen? Waarom heb je
er ook niet mee gewacht tot we terug waren in Amster-
dam!? Nù is alles uit... ik weet wel dat ik stom gedaan
heb, maar ik kon er niet meer tegenop, uw moeder
overrompelde mij met die vraag... en ik dacht eerst dat
ze aan u hetzelfde gevraagd hadden en dat u misschien
- 61 -
ook alles ontkend had... ik wist gewoon niet wàt ik
zeggen moest...!” „Ja, inderdaad... nu is alles uit!”
antwoord ik met een stem die hees klinkt van emotie.
„Je had beter moeten beseffen wat er op het spel
stond... nu is het te laat, we kunnen er niet meer op
terug komen, ze zouden ons alleen maar uitlachen!” -
Dan komt ze ineens met een voorstel voor de dag en
merkt op: „Eigenlijk kan ik hier nu niet langer blijven,
zou het maar niet beter zijn als ik tòch weg ga?” In
mijn wanhoop komt haar vraag me voor als de enige
ware oplossing. Ik ben het op dat moment meer dan
beu en zat en voel me doodop van de zenuwen na alles
wat deze middag gepasseerd is. Ik zie het meisje nu
slechts nog als de voortdurende bron van onrust en
jaloezie... bovendien heeft ze me onmogelijk gemaakt
bij m'n familie... in haar nabijheid zullen ze me voort-
durend trachten te bespotten! Neen, ik heb nu nog maar
één wens: ik wil Antje niet langer om me heen zien...
ze moet maar heengaan! En, volkomen willoos, geef ik
haar dan het fatale antwoord, waarmee het lot van het
meisje voorgoed bezegeld is: „Ja, dat is maar het beste
Antje, je moet maar naar huis gaan... het lijkt me voor
ons allebei de enige oplossing....!” Met geen mogelijk-
heid kan ik ontdekken of mijn antwoord haar teleur
stelt of dat ze het ook als een verlossing beschouwt, ze
is volmaakt down en geeft zich willoos over aan de
omstandigheden. - „Wil u er dan met mevrouw over
spreken?” vraagt ze nog. En ook nu weer geeft ze blijk
van haar onvermogen om voor zichzelf op te komen,
beheerst door haar angst en overdreven bescheiden-
heid. Ze durft dat zèlf niet te doen en laat alles nu maar
aan mij over! Ik stem er in toe en dan keren we om naar
huis terug. Moeder staat met onzekere blikken naar ons
te kijken... ze weet bepaald nog niet hoe of ze heeft. Ik
ga dadelijk naar haar toe en geef mijn opdracht door:
„Antje wil nu maar liever weggaan, moeder, u begrijpt
wel dat ze zich hier niet meer op haar gemak voelt.”
Nu, dat had moeder ook al in haar gedachten en ze hakt
de knoop meteen maar door met de woorden: „Als ze
het zèlf wil, moet ze maar zo gauw mogelijk hier ver-
trekken, dat lijkt me voor jullie allebei de beste oplos-
sing...... en dan moet Antje gelijk maar een andere
betrekking zoeken...” en zich tot het diepverslagen
meisje wendend, vervolgt ze op wat mildere toon:
„Kom nu maar eens met mij mee, Antje... dan lopen we
samen een eindje het bos rond, want ik wil jou toch nog
wel 's onder vier ogen spreken, kind... ik ben toch niet
gerust vóór ik er het fijne van weet... ” Het valt me op
dat moeder ineens veel vriendelijker tegen het meisje is
geworden en nu zie ik in de ogen van het kleine blondje
eensklaps tranen opwellen, terwijl ze met gesmoorde
stem kreunt: „Ja mevrouw, ik begrijp het wel... dat het
zo niet langer kan gaan met uw zoon... ik zal maar een
andere betrekking zoeken...” Lieve hemel... waarom
lijdt dat meisje toch zo aan een gruwelijk minderwaar-
digheidscomplex, denk ik inwendig. Waarom verheft
ze niet krachtig haar stem tegen dit onrecht dat haar
wordt aangedaan? Wanneer ze een kwartier geleden de
moed had opgebracht om tegen de oudelui uit te
schreeuwen: - Ja! Ik hóu van hem en het is allemaal
waar en wàt zou dat!! - had de hele familie een neder-
laag geleden en ze hadden er niets tegen kunnen uit-
richten... dan had tante Mien haar koffers mogen pak-
ken en de benen nemen!! Ik zie ze met z'n beiden het
stille bospad aflopen, Antje met haar zakdoekje aan de
ogen, haar tranen drogend... wat zou moeder nu in
godsnaam nog met haar te bepraten hebben, wat wil ze
nog meer van het meisje weten? Ik blijf voor het huis
achter, vader is ook weg gegaan, naar Dennenlust...
verslag uitbrengen van het drama. Tante Mien en Ali
kunnen tevreden zijn... het is hen gelukt om Antje er
onder te krijgen! Ik ben ten prooi aan een diepe ver-
twijfeling en grote verslagenheid. Dat dit nu het einde
moet zijn, wie had ooit gedacht dat alles zó snel in z'n
werk zou gaan, nog geen week geleden was ik vol
goede moed in het blijde vooruitzicht van ons samen-
zijn hier en nu is het sprookje uit... voorgoed! En dan
komt ook bij mij de reactie... ik kan ineens wel grienen
van ellende en schuldbesef en ben nauwelijks mezelf
meer. Ondanks dat ze me heeft laten vallen, heb ik toch
nog verschrikkelijk veel medelijden met het arme meis-
je, want per slot van rekening is het MIJN schuld dat
haar vakantie bedorven is en dat ze nu ook nog haar
betrekking is kwijtgeraakt. Dat is allemaal nog erger
dan het feit dat onze idylle zo wreed verstoord werd!
Dat zij hier uit Putten weg gaat zou nog allemaal niet
zo erg zijn, maar dat we haar nu helemaal voorgoed
gaan verliezen... die gedachte kwelt me het meest van
alles.
Na ruim een kwartier komen moeder en Antje
terug uit het bos, het meisje nog steeds hevig huilend.
Kort en bondig deelt moeder me mee dat Antje mor-
genmiddag weg gaat, zij zal het meisje zèlf met de bus
naar Harderwijk brengen en daar op de boot afleveren
die om vier uur naar Amsterdam vertrekt. Wat er ver-
der nog meer tussen hen beiden afgehandeld is kom ik
vooreerst niet te weten. Ik kan alleen nog maar de vage
hoop koesteren dat Antje zich alsnog uitgesproken
heeft over de ware aard van onze verhouding, maar dat
blijft voorlopig in nevelen verborgen. Had ik het toen
maar ooit geweten! Ik zou haar nimmer hebben laten
gaan en alles op alles hebben gezet om haar lot voor
goed aan het mijne te verbinden!
Van Dennenlust heb ik de hele middag ook
maar iets gezien of gehoord, het lijkt of ze zich niet
durven te vertonen. Het vijandelijk vuur is verstomd, de
strijd is ten einde, mijn tante kan triomferen met haar
uiteindelijke overwinning! Op dat ogenblik haat ik ze
allemaal, mijn oom en tante en die vervloekte Ali!
Eindelijk hebben ze hun zin, kunnen ze victorie kraaien
over hun armzalige overwinning op Antje en mij! Ver-
vloekt zij het uur waarop ze het in hun hoofd kregen
om tòch maar weer naar Putten te gaan! Waren ze maar
weggebleven, wat voor heerlijke dagen zouden Antje
en ik beiden hier genoten hebben zonder dat die pot-
tenkijkster van een Ali voortdurend roet in het eten kon
gooien! Het was hun schuld dat onze hele vakantie naar
de knoppen is gegaan... maar ik zal het ze laten voe-
- 62 -
len... ze zullen het eeuwig weten!! Nooit eerder in mijn
leven heb ik mij meer verbitterd en vol wraakzucht ge-
voeld dan op die verschrikkelijke middag. Zwaar weegt
ook de teleurstelling die Antje mij bereid heeft door
haar bangheid en gebrek aan ruggegraat! Hoe kon ze
me zó verloochenen!? Twijfel en verlangen om het
goed te maken wellen om beurten in me op, ik ben
volkomen de koers kwijtgeraakt. Aan Antje zelf heb ik
geen enkele houvast meer, ik weet niet wat ik van haar
denken moet. Wat is er allemaal waar van de praatjes
die Ali heeft verkondigd... van die jongen die ze ont-
moet hebben? Geeft ze werkelijk niets om me... of zegt
ze dat allemaal maar uit angst? Vragen die onophoude-
lijk door m'n kop zeuren en waar ik geen antwoord op
krijg! O, als ik nu maar vijf minuten even met haar
alleen kon spreken... maar die kans is totaal verkeken!
Ze ontwijkt me telkens angstvallig alsof haar dat opge-
dragen is en loopt rond met behuilde ogen, het hoofd
deemoedig gebogen!
Het is inmiddels etenstijd geworden en we
moeten aan tafel gaan. Maar dan beleven we een nieu-
we korte scène... ik kan nauwelijks aan eten denken,
het is of mijn keel dichtgeschroefd zit en ik geen brok
naar binnen zal kunnen werken. Ik verklaar kort en
bondig dat ik niet van de partij zal zijn, waarop Antje
tegelijkertijd en tot mijn grote verwondering hetzelfde
naar voren brengt en opnieuw een potje begint te hui-
len. Temidden van alle ellende blijven we solidair met
elkaar... het gebeurde heeft haar zo erg aangegrepen dat
ze er evenmin van kan eten! Het lijkt wel of we beiden
een hongerstaking zijn begonnen! - Met een beetje tact
en een kwinkslag weet mijn oude heer echter de situatie
te redden. Het doet achteraf beschouwd toch ietwat
komiek aan als hij met een paar gemoedelijke en op-
beurende woorden zegt: „Allee, voor uit jongelui, nou
geen gekheid meer... er zijn gelukkig geen dooien
gevallen en als jullie weer wat gegeten hebben, gaat
alle misère vanzelf wel weer over! Ik heb tenminste
reuze honger! En nu breekt er bij Antje even flauwtjes
een glimlach door haar tranen heen. Het ijs is even
gebroken door zijn gemoedelijke woorden en we ko-
men allebei tot het besluit om toch maar mee te eten. Ik
ben blij dat vader zowel als moeder nu plotseling al het
mogelijke doen om de goede stemming weer terug te
doen keren en nu telkens erg lief tegen Antje zijn. Va-
der laat duidelijk blijken dat hij spijt heeft van zijn
onbesuisd optreden des middags. Overigens kost het
mij moeite om iets naar binnen te krijgen en Antje zit al
even erg te kieskauwen! De maaltijd verloopt derhalve
in een halve begrafenisstemming.
Dat er van het kamp Dennenlust geen mens
komt opdagen heeft nog een geheel andere reden. Ze
verwachten daar namelijk een gast die een weekend
blijft logeren bij oom en tante. Die gast is mijn nichtje
Annie Grotendorst en oom Wim is naar het station om
haar af te halen. Het is natuurlijk een vervelende sa-
menloop van omstandigheden, nu dit met Antje heeft
plaats gevonden, want mijn nicht zal spoedig wel be-
merken dat er hier iets hapert in de familie en zich
afvragen wat de oorzaak is van de gedrukte stemming.
Terstond na het eten begeeft moeder zich naar Dennen-
lust om te kijken of ze al gearriveerd is... maar de wer-
kelijke reden is natuurlijk om gelijktijdig verslag uit te
brengen over de dramatische ontwikkeling met Antje...
dàt moet ze gauw even aan tante Mien kwijt! In mijn
overspannen verbeelding hoor ik mijn tante al een
juichkreet aanheffen als moeder haar vertelt dat Antje
voorgoed de laan uitgaat! Eindelijk is haar list gelukt!!
Wanneer ze na een poosje weer terug komt heeft ze
Annie meegebracht die belangstellend ons zomerhuis
komt bewonderen. Ik moet al mijn krachten bijeen
bundelen om opgewekt te doen en niets te laten blijken,
maar ik mag veronderstellen dat mijn nicht inmiddels
het complete drama al vernomen heeft... natuurlijk in
de lezing die ze er op Dennenlust wel aan gegeven
zullen hebben! Antje zit daarbij al die tijd stilletjes in
een hoekje en houdt zich van iedereen en alles afzij-
dig... ze heeft zich blijkbaar volkomen afgesloten voor
haar omgeving. En alsof alle boze geesten die dag nog
niet genoeg onheil hebben aangericht, is er nog een
nieuwe bron tot ergernis aangeboord. De middagpost
heeft namelijk voor Antje weer een van die mysterieuze
brieven gebracht, die volgens haar zeggen altijd van
haar vriendin afkomstig zijn, maar waartegen ik in de
huidige omstandigheden opnieuw sterke twijfel koes-
ter! Ze doet echter geen poging om het epistel te ver-
donkeremanen en zit de brief openlijk buiten voor het
huis te lezen. Ik gaf een lief ding als ik wist wat er in
stond en van wie die brief afkomstig is! Gelukkig blijft
mijn nichtje Annie maar heel kort plakken en doet of ze
van de gespannen toestand niets heeft bemerkt.
Tegen halfnegen gaan vader en moeder naar
Dennenlust toe, min of meer plichtmatig doordat ze
daar niet onderuit kunnen... mijn tante zou er al gauw
kwaad achter zoeken wanneer de oudelui verstek lieten
gaan! Maar mijn besluit staat bij voorbaat al vast: ik
zeg kort en bondig dat ik niet mee ga en daarbij blijft
het! Helaas, voor Antje blijft er natuurlijk geen andere
mogelijkheid over dan met hen mee te gaan, zij het
noodgedwongen, ofschoon de uitdrukking op haar
gelaat voldoende bewijst dat zij het met grote tegenzin
doet en het liefst zou willen wegkruipen in het donker-
ste hoekje van de aarde! Maar mijn vermogen om voor
haar in de bres te springen, zoals ik meestal heb kun-
nen doen, is thans voorgoed de pas afgesneden, ik kan
niets meer voor haar doen. De gebeurtenissen hebben
ten enen male een onoverkomelijke muur tussen ons
opgeworpen. Alleen bij mij samen achterblijven op
Campanula is uitgesloten en er blijft haar geen andere
keus over dan zich manmoedig in de maalstroom te
storten! Met grimmige voldoening verheug ik me er op
hoe de rest van de familie op Dennenlust zal reageren
op mijn wegblijven. Voor mezelf weet ik dat ik er goed
aan doe... laat ze 't maar eens voelen wat ze mij en
Antje hebben aangedaan... zij en niemand anders zijn
de schuldigen aan dit rampzalige einde van hetgeen
goed en mooi was tussen mij en dit lieve meisje! Hoe
meer ik er over nadenk, hoe feller de verbittering in mij
- 63 -
groeit, ik zou het wel willen uitschreeuwen in mijn
onmacht!!
Zo zie ik mijn ouders in gezelschap van Antje
vertrekken, terwijl ik eenzaam achterblijf in de stille
sombere atmosfeer van de bungalow, vol van opge-
kropte woede en verteerd door zelfbeklag en berouw-
volle overpeinzingen waarbij ik halfluid in mezelf sta te
prevelen.
Langzaam daalt de schemering over de bos-
sen, kilte kruipt van lieverlede tussen het geboomte
naar binnen toe en vroeger dan gewoonlijk sluit ik
deuren en vensters. Binnen valt nu de stilte als een
ondraaglijke last op me en de verlatenheid die ik on-
derga grijpt mij af en toe zó hevig aan, dat ik het bijna
niet langer kan uithouden en soms op het punt sta er uit
te rennen... wegvluchten van deze noodlottige plek, om
de anderen op te zoeken die nu gezellig bij elkaar zitten
rond de tafel onder het gele schijnsel van de gaslamp!
Maar dat verdòm ik... dat nooit! En eindeloos schijnen
de minuten voorbij te kruipen in de luchtledige stilte
terwijl de wirwar van gedachten en overpeinzingen
door mijn koortsig brein worstelt naar de verlossing uit
dit vreselijke dilemma. Het is de bittere, felle strijd die
ik voer met het probleem: Antje of Betty! Want in de
eenzaamheid die over me is neergestreken komt nu ook
duidelijk de wroeging naar voren over de ontrouw die
ik aan haar heb bedreven, o, als ze het eens wist! Maar
even ondraaglijk is de gedachte dat ik het lieve blonde
vriendinnetje voorgoed verloren heb, zij was me ook
even dierbaar geworden. Automatisch herhaal ik tel-
kens hardop de woorden: het is uit! Dit is het einde
tussen ons! Maar diep in m'n binnenste weet ik blik-
sems goed dat ik zelf twijfel aan de waarheid van die
uitspraak! Bij vlagen dringt het tot me door dat het
hiermee helemaal niet uit is... het kàn zo niet eindigen
en met donkere voorgevoelens voorspel ik mezelf dat
me hierna nog heel wat moeilijkheden te wachten staan.
Het is een zwarte toekomst die mij op deze avond te-
gemoet staart... Ik besef dat er een tijd van hevige zelf-
strijd zal aanbreken, waarbij desillusie en vernederin-
gen me niet bespaard zullen blijven. En daarachter...
doemt de dreiging reeds op van het oorlogsmonster, is
de toekomst versluierd door angst en onzekerheid!
Tot het uiterste geprikkeld door mijn jaloezie
laat ik mezelf verleiden om een onderzoek in te stellen
op de kamer van Antje. Ik hoop er de brief te vinden,
die zij vanavond na het eten ontvangen heeft, ik zou me
er zekerheid door kunnen verschaffen over de relatie
die zij in Amsterdam heeft. Maar deze poging leidt tot
niets en mijn wantrouwen wordt er slechts door ver-
sterkt. Natuurlijk... die brief is taboe voor mij en ze
heeft hem niet zonder reden opzettelijk in haar tasje
meegenomen, opdat ik het epistel maar niet in handen
zal krijgen! Ik kan geen enkele aanwijzing vinden die
mij ook maar één stap nader brengt tot de innerlijke
gevoelens en de bedoelingen van het meisje. Mijn
gedachten blijven voortdurend in hetzelfde kringetje
ronddraaien.
Mijn aandacht wordt wat afgeleid doordat er
buiten plotseling een krachtige wind opsteekt en het
geklepper van deuren en luiken de stilte eensklaps op
de achtergrond doet verdwijnen. Ik zit nog steeds in het
halfduister, pijp na pijp opstekend zonder er toe te
kunnen besluiten licht te maken. Telkenmale zie ik
heldere flitsen door de schemering daarbuiten opvlam-
men en in de verte rolt onafgebroken het aaneenzwel-
lend geluid van onweer dat met grote snelheid schijnt te
naderen. Ik voel dat er zwaar weer op komst is... dat
kan er nog net bij hier, of er nog niet genoeg onheil
over me is gekomen! Op Dennenlust hebben ze het ook
gehoord en niet lang daarna komen vader, moeder en
Antje weer thuis, zó vroeg zijn ze nog nooit van hun
avondvisite teruggekeerd en afgaande op m'n intuïtie
begrijp ik dat die avond daar eveneens verre van gezel-
lig is verlopen, ze zijn allemaal opvallend stil! Veel
vroeger dan gewoonlijk gaan wij dan ook naar bed, de
enige plaats waar ik op dat moment verlangen naar
heb, in de hoop vergetelheid te mogen vinden in een
diepe slaap. Maar die wordt ons niet gegund, integen-
deel... we beleven een vreselijke nacht, die we allen
slapeloos doorbrengen door een ontzettend noodweer
waarbij het lijkt of de wereld aan het vergaan is en dat
van geen wijken weet. Wolkbreuken striemen het dak
van de kleine houten bungalow en knetterende donder-
slagen overstemmen het geraas van de stormvlagen die
mansarm dikke takken van de bomen doet breken.
Toch is het of de krakende slagen van de donder mij
eindelijk rust geven van binnen... ik doorleef er mijn
eigen zielestrijd in. Ná middernacht wordt het onweer
steeds heviger en het schijnt voortdurend pal boven de
omgeving te blijven hangen; nauwelijks zonder onder-
breking wordt de kleine kamer waarin ik slaap hel
verlicht door de valse gloed van het hemelvuur. Binnen
in de huiskamer hoor ik iemand rondscharrelen en luci-
fers afstrijken om een kaars aan te steken... het elek-
trisch licht is uitgevallen vermoedelijk door bliksemin-
slag. Vader is opgestaan uit voorzorg en om te zien of
er onraad is buiten het huisje... ik hoor hem zeggen:
„Het halve bos staat onder water...” Mijn horloge wijst
drie uur en in andere omstandigheden zou ik stellig
eveneens opgestaan zijn om te genieten van het grillige
spel van de bliksem. Maar nu interesseert het me wei-
nig. Het onweer neemt langzaam af, ik val in een
koortsachtige onrustige slaap.
Zaterdag 22 juli 1939 - Putten
Later dan gewoonlijk ontwaak ik na een nacht waarin
de natuur een waar inferno heeft ontketend waarin ik
een parallel meen te herkennen met mijn eigen ge-
moedstoestand. Met een gevoel van grote onbehagelijk-
heid zijn mijn gedachten onmiddellijk weer bij de wer-
kelijkheid... de afschuwelijke gebeurtenissen van gis-
termiddag en het allerergste dat nog te wachten staat:
vandaag gaat Antje weg... voorgoed! Ik probeer mezelf
wijs te maken dat ik er eigenlijk blij om moet zijn... dat
het wel eens best waar zou kunnen zijn dat het meisje
- 64 -
mijn ongeluk zou worden wanneer ik met haar trouw-
de. Ik verzin allerlei drogredenen waarmee ik m'n ge-
weten in slaap wil sussen, maar diep van binnen weet
ik maar al te goed hoe gruwelijk veel spijt ik van het
gebeurde heb! Had ik mezelf toch maar wat meer in
toom gehouden... dan zou ik nu niet zo diep in de put
zitten! Ook is er nu iets geschonden in mijn innerlijke
gevoelens voor het meisje, mijn vertrouwen in haar is
aan het wankelen gebracht door haar onverklaarbare
houding gistermiddag. Doordat ze me heeft laten vallen
op het meest kritieke ogenblik, dat ze de moed heeft
gemist om voor zichzelf op te komen en niet genoeg
overtuiging bezat om geheel achter mij te staan. Dat
allemaal geeft me de indruk dat Antje misschien tòch
niet zoveel om mij gaf als ik aldoor gedacht heb. De
gedachte aan wat ze tegen Ali verteld heeft, dat ze in
Amsterdam kennis zou hebben aan een ander, begint
weer een woordje mee te spreken; het valt nauwelijks
aan te nemen dat ze zoiets alleen maar heeft beweerd
met het doel de hele familie op een dwaalspoor te bren-
gen. Ik moet daarbij ook weer denken aan al die brie-
ven die zij regelmatig heeft ontvangen, ook verleden
jaar al, en waarover ze zich steeds heel schaars tegen
me heeft uitgelaten. Al deze overdenkingen op dit
vroege uur werken er niet toe mee om de staat van
opwinding en jaloezie bij me te verdrijven. Wat mij
nog het meest dwars zit is dat ik na die scène van gis-
termiddag nog geen seconde even rustig met Antje heb
kunnen spreken en ik word gepijnigd door de vraag of
ik daar nog wel gelegenheid voor zal krijgen gedurende
de weinige uren dat ze nog bij ons is. Ik moet het in
ieder geval proberen en als dat niet lukt heb ik nu al
uitgemaakt wat mij te doen staat... ik zal haar schrijven
en haar bewegen om een afspraak te maken opdat wij
elkaar in Amsterdam ergens kunnen ontmoeten. Ik zal
niet eerder rust vinden vóórdat ik zekerheid heb hoe
het met haar gesteld is en of dit het laatste zal zijn tus-
sen ons.
Wanneer ik eindelijk aan het ontbijt verschijn
schrik ik er bijna van wanneer ik gewaar word hoe
Antje er uit ziet! De anders altijd zo frisse blos op haar
wangen ontbreekt, haar gelaat is onnatuurlijk bleek en
haar ogen... ze durft me nauwelijks aan te zien, maar er
valt niet aan te twijfelen hoe ze die nacht haar tranen de
vrije loop heeft gelaten en hoe ook deze nacht voor
haar even verschrikkelijk is geweest als voor mij... dat
alleen het bruut geweld van de donder haar schreien
heeft kunnen smoren! Mijn hart krimpt ineen van wroe-
ging wanneer moeder onder het eten alvast begint te
spreken over de toebereidselen voor haar vertrek, over
het inpakken van haar koffer. En als Antje dan met hese
stem zegt dat ze de dekens al buiten heeft gehangen en
alles op haar kamer heeft opgeruimd, zodat moeder er
niets aan hoeft te doen, branden mij de woorden op de
lippen om uit te roepen: „Doe het niet, ga in godsnaam
niet weg... laat haar toch blijven!” Maar er komt geen
geluid uit mijn keel, ik voel mij totaal willoos, onmach-
tig om het noodlot tegen te houden.
Van Dennenlust komt taal noch teken, ze la-
ten zich geen van allen zien en houden zich schuil. Ik
ben er van overtuigd dat ze drommels goed weten dat
ZIJ er de schuld van zijn dat Antje op zulk een smade-
lijke wijze de aftocht moet blazen en dat ze er voor-
lopig verstandig aan doen om mij uit de weg te gaan!
Na de stormachtige onweersnacht is de nieuwe dag
verschenen met een heldere zon die troostvol z'n warm-
te uitzendt over het totaal verzopen landschap en die
schijnt uit een blauwe hemel vol van verhelderende
klaarte. Ik kan het ineens niet meer langer uithouden
rondom het huis waar de druk der omstandigheden als
een loodzwaar gewicht me de ademhaling beneemt en
ga teneinde raad een wandeling maken naar het dorp...
even wèg zijn uit deze onzalige omgeving waar het
verdriet torenhoog ligt opgestapeld. Opzettelijk ver-
mijd ik om langs Dennenlust te gaan en neem mijn weg
door de Wilhelminalaan teneinde niet geconfronteerd te
worden met wie dan ook van de familie aldaar. Diep
snuif ik de frisse ochtendlucht in, het is verrukkelijk
weer en na een poosje begin ik me alweer een ander
mens te voelen... de wandeling doet mij enorm veel
goed. Ik doe mijn best om mijn aandacht zoveel moge-
lijk op de omgeving te concentreren en nu vooral niet
meer te denken aan wat er gebeurd is en wat er nog
allemaal in het vooruitzicht ligt. En het lukt me dan ook
werkelijk om mijn oude evenwicht voor een poos terug
te vinden. Wat milder gestemd kom ik na een uurtje
weer thuis, vervuld van flauwe hoop dat het onheil
misschien nog gekeerd kan worden en moeder op het
laatste ogenblik tot het besluit komt dat Antje maar
blijven moet. Maar die hoop zal blijken ijdel te zijn...
onafwendbaar neemt het noodlot zijn loop. Hoe had ik,
nauwelijks een week geleden, kunnen denken dat het
einde van de vriendschap tussen Antje en mij zo verra-
derlijk snel zou komen, dat mijn vrees die ik aanvan-
kelijk koesterde voor de inmenging door tante Mien en
Ali bij het vernemen dat ze tòch weer naar Putten gin-
gen, zo volkomen gegrond bleek te zijn!
Plichtsgetrouw als gewoonlijk doet Annètje
nog de hele morgen haar gewone bezigheden, pijnlijk
nauwkeurig, zonder een teken van wrok of onverschil-
ligheid, menig ander meisje had het er bij laten liggen
met de gedachte: barsten jullie nu verder ook maar!
Naarmate de tijd vordert neemt mijn nervositeit toe, ik
voer een zware strijd met mijzelf en herhaaldelijk sta ik
op het punt naar moeder toe te gaan met het voorstel
alles maar te vergeten en het meisje hier te laten blijven
en misschien had ze er nog mee ingestemd ook... blij
dat ze Antje dan behield! Maar het is telkens alsof een
onzichtbare hand mij met geweld tegen houdt en de
woorden bevriezen mij op de tong. Hardnekkig dring ik
mezelf dan maar weer de mening op dat het eigenlijk
maar beter is als ze hier vandaan gaat. Wanneer ze nu
zou blijven zijn ook de moeilijkheden tussen ons en de
rest van de familie daarmee niet uit de weg geruimd?
Voortdurend tracht ik mezelf te dwingen om aan Betty
te denken, me aan haar beeltenis vast te klampen alsof
ik daar uitkomst van mag verwachten, maar het lijkt of
haar beeld steeds verder van me vandaan wijkt... ik kan
- 65 -
me nauwelijks nog realiseren of ik háár nog wel echt
liefheb. Onophoudelijk prevelen mijn lippen haar
naam, geluidloos, zonder dat ze ook maar een enkele
emotie bij me teweeg kunnen brengen. Heb ik Betty nu
ook meteen voorgoed verloren? Het is een opkomende
gedachte die me totaal wanhopig maakt... want dan ben
ik alles kwijt!
Gelukkig doet zich nog een gelegenheid voor
waarop ik in een onbewaakt ogenblik even alleen kan
zijn met Antje en een kort afscheidsgesprek met haar
kan voeren. Ik kan niet nalaten haar te vragen of ze nu
erg boos op me is omdat ik het zover heb laten komen.
Haar antwoord troost me weer een beetje. „Nee jon-
gen... ik kan toch onmogelijk boos op je zijn? Ik kan
heel goed begrijpen dat je op dat ogenblik niet anders
kon... je had gelijk dat je het eerlijk tegen ze gezegd
heb... maar ik moet niet denken aan die tante van je...
bah! Wat een verschrikkelijk mens is dat! En daar zou
ik dan later familie mee moeten worden? Ik geef eerlijk
toe dat het m'n eigen schuld is geweest en het spijt me
vreselijk dat ik je gisteren in de steek heb gelaten... ik
ben nu eenmaal veel te bang voor die mensen... ik
dacht dat ze me zouden aanvliegen als ik het toegege-
ven had! Maar geloof jij Antje nou maar... je had zelf
ook veel beter je mond kunnen houden, dan hadden ze
er nog niks van geweten en dan was dit allemaal nooit
gebeurd. Voor mij is nu het ergste dat ik die fijne be-
trekking bij jullie ben kwijtgeraakt... daar kan ik wel
om grienen! Ik had het juist zo naar m'n zin hier...!” -
„Luister nou eens goed naar me, kind, alles is nog niet
verloren... we kunnen mekaar in Amsterdam toch weer
ontmoeten? Dat wil je toch nog wel? Ik zal je in elk
geval een brief schrijven en dan kunnen we nader af-
spreken hoe en waar we elkaar kunnen ontmoeten,
zullen we dàt afspreken?” Ze stemt er volmondig mee
in en kijkt me weer wat hoopvol aan en zegt dan: „Mis-
schien komt het nog allemaal in orde... ik wil het echt
ook nog niet opgeven, hoor... maar ik ga nu toch maar
liever hier weg, nou ze het allemaal weten. Nee, ik voel
me bij die mensen niks meer op m'n gemak! Ik vind het
zó erg dat je moeder het nu weet... ik heb haar gister-
middag alles verteld toen we samen door het bos heb-
ben gewandeld... ze was daarna héél lief tegen me!”
Van die mededeling hoor ik natuurlijk ontzettend op...
dus ze heeft toch de openlijke waarheid gezegd tegen
moeder? Ik kan het haast niet geloven! Dan sta ik toch
niet helemaal voor joker... ze heeft me dus tòch niet
laten vallen! Resoluut trek ik haar dicht naar me toe en
sluit haar innig in m'n armen en zeg bijna kermend:
„Vergeef het me maar... ik hou nog van je en geef me
nou in godsnaam voor een nog éénmaal een afscheids-
kus! Je bent een ontzettend lieve meid, Antje!” Dan
heft ze haar hoofdje naar me op met ogen die plotseling
weer vol tranen schieten en lang en heftig kussen wij
elkaar, waarna ze zich snel en bruusk afwendt.
De middagmaaltijd verloopt in een geforceer-
de en bijna ondraaglijke stemming. Antje eet bijna niets
en zelf ben ik er al niet veel beter aan toe. We moeten
voortmaken, om halftwee passeert de bus naar Harder-
wijk, zodat ze al betrekkelijk spoedig na het eten weg
moet. Mijn god, hoe zie ik ontzettend tegen dat afscheid
op, het liefst van alles heb ik dat het nu maar zo spoe-
dig mogelijk afgelopen mag zijn! Tot de laatste minuut
toe doet het meisje haar plicht, helpt moeder nog met
de afwas en vraagt of ze nog iets voor haar doen kan.
Dit aan te zien maakt dat mijn wroeging nog groter
wordt, het bewijst dat Antje een méér dan goed hartje
heeft en verre van haatdragend is!
Eindelijk is ze helemaal gereed, haar koffer
staat gepakt en de fiets kan mee boven op de bus.
Moordend langzaam verstrijken de minuten eer het tijd
is om op weg te gaan naar de straatweg waar de bus
een halte heeft op de hoek van de van Eeghenlaan. Het
zijn vreselijke minuten die wij beiden doormaken,
Antje zit op de rustbank in de huiskamer en doet of ze
in een krant zit te lezen, nerveus slaan haar handen
telkens de bladen om... ze vecht wanhopig tegen haar
gemoedsaandoening en perst krampachtig de lippen op
elkaar. Ik zit tegenover haar, zwijgend, de handen
onder m'n hoofd gesteund en stompzinnig voor me uit
starend. Ik wil telkenmale iets tegen haar zeggen maar
weet de juiste woorden niet te vinden. Het is of de tijd
plotseling stil staat, er heerst een ondraaglijke spanning
tussen ons van gevoelens en emoties die niet uitge-
sproken worden. O, kon ik het maar uitschreeuwen...
het ongedaan maken! Waarom zeg ik nu niet: Antje, ga
niet weg, blijf maar bij ons! NU kan het nog... straks is
het te laat! Maar die simpele woorden willen mij niet
over de lippen komen. Eindelijk is moeder ook zover
gereed en zegt: „Ziezo Antje, nu moesten we maar niet
langer wachten, het is kwart over één en de bus kan
ieder ogenblik komen.” Met die woorden maakt moe-
der letterlijk een eind aan de laatste hoop die ik nog
mocht koesteren dat ze op haar besluit terug zou ko-
men... Ik weet het nu definitief: ze kan niet meer terug...
het vonnis aan het meisje zal onverbiddelijk voltrokken
worden! Dan komt het afscheid. Antje staat op met
gebogen hoofd... haar lippen beginnen verdacht te
trillen en met gesmoorde stem zegt ze mijn vader goe-
dendag, die het tafereel met een hulpeloos gebaar gade-
slaat. Dan wil ze naar mij toe gaan en op dat moment
begeeft zich haar laatste beetje zelfbeheersing en plot-
seling barst ze in een hevig schreien uit en klemt zich
hartstochtelijk aan me vast. Ontdaan vat ik haar beide
handen, weet nauwelijks woorden van troost te vinden
en voel me als een geslagen hond. Het is ellendig het
arme kind zo vreselijk te zien huilen, ik krijg het er zelf
ook bijna te kwaad door en met moeite weet ik m'n
bezinning terug te vinden. Met een poging om mijn
stem wat vastheid te geven zeg ik zachtjes: „Stil maar
Anneke... IK zal je wegbrengen, geef die koffer maar
aan mij, die draag ik wel!” Resoluut pak ik haar bij de
arm en dwing haar zachtjes het huis te verlaten. De
koffer plaats ik achter op de fiets die ik bij de hand
neem, moeder komt ons op enige afstand achterna. Zo
gaan we dan op weg en in een korte flits zie ik nog hoe
ze bij het huis van ds. van Heest met enige verbazing
door de ruiten kijken naar ons, zich afvragend wat dáár
- 66 -
nu wel aan de hand mag zijn. Antje trekt wel een wei-
nig de aandacht, ze huilt nog steeds en is bijna niet tot
bedaren te brengen. Ik heb diep medelijden met haar,
vooral nu blijkt hoe hevig de gebeurtenissen haar aan-
gegrepen hebben. Ik loop expres wat steviger door
teneinde moeder vóór te raken, zodat ik nog een paar
liefdevolle woorden van troost tegen haar kan uitspre-
ken. Voor de rest kan het me nu geen bliksem meer
schelen wat al die anderen er van zullen zeggen... ik
pak resoluut haar arm en druk haar stevig tegen me
aan, liefkozend haar hand strelend. Wat moesten er nog
voor woorden vallen tussen ons beiden? Ik kan mij niet
eens herinneren wat ik toen in die laatste minuten nog
tegen haar gezegd heb, hoe zwak mijn pogingen in feite
waren om het afscheid voor het meisje zo licht moge-
lijk te maken. Wat gaven haar die vaderlijke woorden
van troost die bedoeld waren om haar op te beuren?
Wonden die zó diep geslagen zijn kun je er onmogelijk
in een handomdraai mee helen! Ik gaf haar nog de
verzekering dat ze altijd op me kon blijven rekenen en
drukte haar vooral op het hart dat ze stellig naar me toe
moest komen als het haar te machtig werd en ze het
niet meer áán kon! Verder beloofde ik haar alles te
zullen doen wat in mijn vermogen lag om te bewerken
bij de oudelui dat ze in Amsterdam weer bij ons terug
mocht komen. Ze moest het maar als een tijdelijke
scheiding tussen ons beschouwen! Die woorden missen
hun uitwerking niet op haar... vol dankbaar begrip
drukt ze innig mijn arm en zegt dan dat ze heel goed
begrijpt hoe ellendig het ook voor mij is wat er heeft
plaats gevonden... dat ze nooit boos op me is geweest
en geeft tenslotte toe dat ze vindt dat het háár schuld is,
omdat ze niet dadelijk heeft toegegeven dat ze van me
hield. Ik weet dat het NIET waar is... het lieve kind
heeft geen schuld... lieve god, wat is ze nog een kind,
denk ik ontroerd! Ze huilt nu niet meer en loopt stille-
tjes naast me terwijl ik nog steeds haar hand vasthoud.
We komen langs Dennenlust, maar dat lijkt wel uitge-
storven, er is daar geen mens te zien. Natuurlijk houden
ze zich expres op de achtergrond... over schuldigen
gesproken! Die zitten daar achter de ramen... mis-
schien gluren ze voorzichtig door de kieren om Antje
naar de galg te zien gaan! „Moet je nog afscheid nemen
op Dennenlust?” vraag ik voorzichtig. Maar resoluut
weigert ze... voor geen goud van de wereld wil ze zich
dáár nog vertonen en, eerlijk gezegd, ik had ook niet
anders van haar verwacht... ze heeft gróót gelijk! Zo-
veel te beter voelen ze het wat ze hebben aangericht!
We zijn nu de straatweg genaderd en binnen
weinige minuten kan de autobus er aankomen. Moeder
heeft ons ingehaald en geeft te kennen dat ze maar
liever heeft dat ik naar huis terug keer, hetgeen aanvan-
kelijk ook in mijn bedoeling lag. Maar dat zou toch te
gek wezen, ik blijf er zwijgend bij staan, me ontfer-
mend over de fiets... ik wil haar zien vertrekken, daar
kan geen mens me van af houden! En dan verloopt alles
plotseling in snel tempo... ik doorleef het als in een
waas... De bus komt aanrijden en stopt met kniersende
remmen, sterke handen nemen de fiets van me over en
leggen die boven op de imperiaal van de bus... het is
de fiets die haar zo vaak samen met mij overal heeft
heen gevoerd, door lommerrijke bossen, over eenzame
heidevelden... voorbij is het... voor immer voorbij!
Nog even in een korte flits ontmoeten de ogen van het
meisje de mijne... er parelen opnieuw tranen in, ik grijp
haar beide handen en trek haar nog heel even dicht
tegen me aan en fluister haar toe: „Dag lieve meid... ik
wens je het allerbeste toe... en houdt maar moed... denk
aan wat ik gezegd heb!” Dan zie ik in een nevel haar
instappen, gevolgd door moeder. Nog even een glimp
van haar blonde lokken... haar bedroefde ogen... ze
heeft een zitplaats en wuift nog flauwtjes naar me. Dan
dreunt de dieselmotor op volle kracht, de wielen draai-
en langzaam vooruit en voor ik goed en wel tot bezin-
ning kom is alles voorbij... Ik sta daar nog, eenzaam en
vol verbittering, machteloos en volkomen ontredderd.
Ook woedend op mezelf in het besef dat ik het meisje
niet heb kunnen redden, dat ik ergens op een ontzetten-
de wijze tekort ben geschoten! Ik prevel onverstaanba-
re woorden in mezelf en sta daar nog geruime tijd als 't
ware aan de grond vastgenageld als de autobus nog
slechts een vage gele stip is die eindelijk verdwijnt als
het voertuig door de bocht is naar de betonweg toe.
Met trage schreden keer ik eindelijk terug,
vechtend tegen mijn felle emoties, die telkenmale het
vocht in mijn ogen dringen... ik heb me nog nooit zó
ellendig gevoeld! Het is niet te voorkomen, maar mijn
weg voert ten tweede male langs Dennenlust en niet
zonder schrik word ik gewaar dat de hele familie mits-
gaders m'n nichtje Annie voor het huis in de tuin zit. Ik
ontkom er niet aan, hoezeer het me ook tegen de borst
stuit, maar ik moet beslist binnen komen, want ze heb-
ben juist verse thee in de pot. Mijn vader is de moei-
lijkheden veiligheidshalve maar ontvlucht en zit er
eveneens bij. Mijn nichtje kijkt me bevreemd en met
nieuwsgierige ogen aan... ze heeft natuurlijk een en
ander opgevangen over de geschiedenis, maar weet er
nog het fijne niet van. Als ik dan eindelijk gezeten ben,
met een gevoel alsof ik op spelden zit, waagt tante
Mien voorzichtig te vragen: „Is Antje nù al weg gegaan
en waarom is niet even hier langs gekomen om goe-
dendag te zeggen?” Ik kan m'n oren nauwelijks gelo-
ven... dat is toch wel het toppunt... dat ze nog de moed
heeft om mij dàt te vragen! Omdat mijn nicht er bij zit
houd ik me in en zeg kort, zonder verder commentaar:
„Ze wou niet... en ze had weinig tijd, ze was bang dat
ze bus zou missen!” „En is je moeder nou ook mee
naar Harderwijk?” vraagt tante, overigens naar de
bekende weg... ze wist dat drommels goed! Wat willen
ze eigenlijk van me? Waarom houden ze me hier nu in
hemelsnaam vast? Zouden ze dan geen van allen be-
grijpen wat er in me omgaat en dat ik nu alleen wil zijn,
dat ik het hier niet kan uithouden? Met tegenzin ben ik
gaan zitten op de stoel die nu ineens met overdreven
vriendelijkheid voor me wordt bijgeschoven. Maar
verder is er niemand die het gevaarlijke onderwerp
nader durft aan te roeren. Ze doen allemaal opge-
schroefd vrolijk, of er niets aan de hand is, Ali wel het
- 67 -
meest van allen... mijn tante met geforceerde lachbuien
over dingen die nergens op slaan. Woede en verdriet
voeren op dat ogenblik de boventoon in mij, ik heb
moeite om me goed te houden. De aanwezigheid van
mijn nichtje is de enige rem die mij tegenhoudt... als zij
er niet bij was geweest zouden er die middag stellig
harde woorden gevallen zijn. Annie schijnt niets te
vermoeden over de ware toedracht en waarschijnlijk
hebben ze haar iets wijs gemaakt betreffende het plot-
selinge vertrek van Antje. Goddank krijg ik eindelijk de
kans om er tussenuit te glippen en zo snel mogelijk
richt ik mijn schreden naar Campanula, waar nu geen
mens is en waar ik al mijn opgekropte ellende eindelijk
eens goed kan uitbulderen in een vloed van tranen,
zonder dat er getuigen bij zijn. Ik kan nauwelijks tot
bedaren komen, maar het geeft me veel verlichting en
heel langzaam keer ik dan tot de werkelijkheid terug. Ik
moet er in berusten, God weet alleen waar het goed
voor was... het heeft misschien zo moeten zijn! Maar
het verdriet om het verloren vriendinnetje blijft schrij-
nend knagen... er is iets kapot van binnen bij me. Hoe-
lang zal het duren vóór ik hier overheen ben? Ik ben
nog tè veel uit het lood geslagen om nu al dadelijk een
beslissing te nemen en Antje voorgoed uit m'n gedach-
ten te bannen. En tòch zal dat moeten... misschien is dit
een vingerwijzing geweest, een waarschuwing!
Pas tegen vijf uur komt moeder terug uit Har-
derwijk. Ze deelt mee dat Antje pas veel later met de
boot is vertrokken doordat het bewuste vaartuig van 4
uur niet ging op zaterdag. Dan besluit ze de hele episo-
de met Antje kort en bondig met de volgende woorden:
„Ziezo, die is weg en maak jij jezelf er nu maar verder
niet druk over, want als je het mij vraagt geloof ik dat
het kind alleen maar net deed of ze wat om je gaf. Ik
heb haar onderweg nog eens heel uitdrukkelijk ge-
vraagd hoe dat nu eigenlijk zat tussen jullie... maar ze
krabbelde toen weer helemaal terug en zei dat ze het
zelf niet wist! Geloof mij nu maar gerust... die heeft in
Amsterdam al lang een ander en 't is maar goed dat ze
hier vandaan is gegaan, want dat meisje was vàst en
zeker je ongeluk geworden! En laat ik je nu een goede
raad geven: laat haar in Amsterdam ook voorgoed
schieten, dat gaat allemaal wel weer over... maar enfin,
dat doe je toch niet, dat zie ik al lang in... maar bij ons
komt ze niet meer terug in huis, reken daar op!!” Ik doe
het laatste wat nog in mijn vermogen ligt: het meisje
verdedigen, maar mijn verweer is reeds lang zo sterk
niet meer... De twijfel is opnieuw in mij geslopen aan-
gaande de oprechtheid van Antje! Moeder zegt het
allemaal zo overtuigend zodat er geen speld tussen te
krijgen is... misschien heeft ze toch nog gelijk en ben ik
verblind geweest.
Langzamerhand voel ik me nu wat kalmer
worden, nu de „steen des aanstoots” is verwijderd...
haar verdwijning heeft wel tegelijk alle problemen
opgelost! Ik tracht wat troost te putten door voortdu-
rend heel sterk aan Betty te denken, probeer telkens me
haar beeltenis voor ogen te halen... me al haar lieftal-
ligheden te herinneren en dat blijkt nu plotseling won-
derbaarlijk wel te lukken!
Tegen acht uur die avond komen ze allemaal
bij ons op visite en ze brengen vanzelfsprekend mijn
nichtje mee. Het heeft geen zin meer om me nog langer
afzijdig te houden en ik laat zo min mogelijk blijken
van wat er in me omgaat. Alsof er nooit een Antje heeft
bestaan komen de kaarten op tafel en gaat het er vrolijk
op los... mijn oom behoeft geen vrees te hebben voor
z'n verlies en neef Pieter hoeft niet langer in de gaten te
worden gehouden met z'n „scharreltje”! En dan ge-
schiedt het wonder: Ali doet plotseling mee met kaar-
ten! Ali, die voordien met geen stok er toe te bewegen
was een spelletje mee te spelen of althans een poging
wilde doen het edele kaartspel te leren, blijkt nu ineens
héél goed de kaarten te kennen en speelt mee alsof ze
nooit anders gedaan heeft! Ik sta verstomd over de
komedie die ze nu speelt en nog duidelijker openbaart
zich het karakter van dit meisje aan mij wanneer ik
aanschouw hoe ze me de hele verdere avond poeslief
probeert te flikflooien op alle denkbare manieren. Ze
legt het er wel dik bovenop! Arme Antje! Heb jij dáár-
om het veld moeten ruimen? denk ik met een smartelijk
gevoel. Je had dus tòch gelijk... niet jou had ik mogen
beminnen, maar wel die andere! Mijn tante had dat
natuurlijk zo voorbestemd en ik was zo vermetel om
tegen haar wil in te gaan en jou te kiezen! Dáárom
moest jij sneuvelen... daarom hadden ze zoveel grieven
tegen je! Bah! Het is ergerlijk om aan te zien hoe die
verwenste Ali nu ineens op de voorgrond wordt ge-
plaatst, hoe mijn tante haar als 't ware adoreert alsof ze
haar bloedeigen dochter was... hoe ze alles in 't werk
Hoofdstuk 6
Zondag 23 juli 1939 - Putten
Grauw en donker begint de nieuwe dag. Het motregent
staag uit een dicht wolkendek, tussen de bomen hangt
een nevel van waterdamp en nimmer zag het bos er zó
troosteloos en verlaten uit dan op deze prille zondag-
morgen, waarop ik ontwaakt ben in het verkillende
besef dat alles nu voorgoed uit is... waarop ineens weer
al de afschuwelijke gebeurtenissen van de vergangen
dagen mij als een wurgende greep naar de keel vliegen.
Geen Antje aan het ontbijt... verstomd is haar vrolijke
heldere stemgeluid, het huis lijkt volkomen leeg zonder
haar. Het grijpt me opnieuw weer hevig aan en nog
schrijnender dan gisteren voel ik het onrecht dat ze
haar hebben aangedaan. Ik ben al vroeg opgestaan, kon
het in bed niet langer uithouden en sta in het nog stille
huis minutenlang door het geopende venster in het
druipnatte doodse bos te staren, opnieuw vervuld van
de meest tragische gevoelens. Maar toch is er een sfeer
van vrede buiten in de natuur, de zwijgende stilte
rondom en de prikkelende geuren die uit het dennen-
- 68 -
stelt om haar schade in te halen tegenover mij! Nù kan
ze het doen... nu dat Antje weg is denkt ze vrij spel te
hebben... en zou mijn tante nu werkelijk zo naïef zijn
om te geloven dat ze er succes mee heeft? Nou, maar
dan zal ze toch ontnuchterd uitkomen! De hele avond
doe ik of ik niets bemerk van de attenties van Ali, ne-
geer haar volkomen alsof ze lucht voor me is. Opzette-
lijk ben ik daarentegen vriendelijk en voorkomend
tegen mijn nichtje Annie die hier de gast is en er geen
flauw idee van heeft dat een ijselijk drama de sfeer in
de familiekring dreigt te vertroebelen.
De avond gaat voorbij in een geforceerde
stemming, de plezierige toon ontbreekt en ik mis de
klaterende lach van mijn lieve kleine vriendinnetje...
god wat mis ik haar af en toe. Terwille van de logé
dwing ik mezelf opgewekt te doen, maar wanneer ik
naar m'n gemoed te werk ging zou ik met wellust het
hele pak speelkaarten dwars door de kamer geslingerd
hebben! Ik dank de hemel wanneer ze tegen een uur of
elf besluiten op te breken zodat ik eindelijk in mijn bed
de nodige rust mag vinden... ik heb dat wel verdiend na
alles wat er die dag gebeurd is. In het donker van mijn
kleine kamer probeer ik me met volle overgave te
concentreren met aan Betty te denken... 't is of haar
beeld me hoopvol tegemoet wenkt... kom maar bij mij,
ik zal je troosten, ik ben nog altijd je „Mutti”. Ze is
mijn laatste strohalm! Het wonder geschiedt... met haar
naam op mijn lippen val ik eindelijk na twee slapeloze
nachten voor het eerst weer in een diepe, droomloze
slaap!
hout opstijgen doen weldadig aan. Je hoort alleen maar
het zachte tikken en het spetterend geluid van de wa-
terdruppels die van blad tot blad vallen en de jubelende
kreet van een vogel die luid op klinkt uit het lage eike-
hakhout. Ver verwijderd klept een kerkklok in zachte
wiegende cadans, nu eens dichtbij, dan weer verster-
vend in het oneindige en ik herinner me hoe vaak wij
dat kerkklokje op zondagmorgen hebben horen luiden
en er dan samen van door gingen... blij en opgewekt
vol zoete verlangens... Plotseling wordt het geluid van
de kerkklok overstemd door gezang, het komt van
dichtbij, het is een groot gemengd koor dat ergens in de
buurt in de open lucht zich laat horen. Er is orgelbege-
leiding bij en ze voeren een bekend koraal uit dat
machtig op klinkt en aanzwelt tot een orgie van klanken
door de vredige stilte. En ineens schijnt het bos te ver-
anderen in een machtige kathedraal, zo verheven en
plechtig klinkt het meerstemmig gezang dat gedragen
wordt door de forse orgelklank:
„Lobet den Hern, den Almächtigen Kö-
nig.....”
Ongetwijfeld komt het gezang uit het Vakantiehuis van
het C.N.V. aan de Harderwijkerstraatweg waar ze op
dit vroege uur een kerkdienst houden. Het kost me
moeite om de ontroering te verbergen die zich van me
meester maakt bij het ondergaan van deze aangrijpende
vloed van klanken en opnieuw voel ik de tranen in m'n
ogen opwellen.
Onder het ontbijt zijn we allemaal wat stille-
tjes, maar niemand durft het uit te spreken: we missen
haar! Natuurlijk hebben de oudelui spijt, vader mis-
schien wel het meest van allen... dat ze zich hebben
laten meeslepen door het gezeur van die ten Bouw-
huyzen en dat moeder nou met de gebakken peren zit,
zonder haar trouwe hulp! Ondanks de miezerige mot-
regen, pak ik dadelijk na het ontbijt de fiets en maak
dat ik weg kom uit deze onzalige omgeving. Alléén wil
ik zijn en ik moet frisse lucht hebben, ik heb voortdu-
rend het gevoel dat ik het op Campanula geen uur
achter elkaar zal kunnen uithouden. Liever trotseer ik
de nattigheid en het is gewoon een verademing om in
een pittig tempo dwars door de bossen te trappen. Ik
sla er nauwelijks acht op wáár ik me bevind... als ik
maar rijden kan en de koele lucht langs m'n hoofd voel
strijken. Ik kan nu ook beter mijn gedachten ordenen en
de stand van zaken overzien. Er is plotseling een geheel
nieuw probleem bij me opgekomen, waar ik nog niet
eerder aan gedacht heb. Ik stel me de vraag: wàt zullen
ze er bij Antje thuis wel van gezegd hebben toen ze
daar gisteravond plotseling onverwacht voor de deur
stond met haar koffertje? Wat zal die moeder raar heb-
ben opgekeken en wat moet die er wel van denken!? Er
is alle reden om aan te nemen dat het goeie mens de
ware oorzaak van het plotselinge vertrek van haar
dochter uit Putten zal willen weten. Er bestaat een grote
kans dat Antje, in haar verdriet, alles thuis vertelt... en
wat zullen ze dan wel zeggen in die familie? Die men-
sen zullen razend worden als ze vernemen hoe hun
dochter op zulk een onrechtvaardige wijze behandeld
is! De hemel mag weten wat voor moeilijkheden mij
nog te wachten staan als ik terug kom in de stad!
Op de terugweg in de Emmalaan sta ik on-
verwacht tegenover mijn familieleden, dat wil zeggen
mijn oom en tante in gezelschap van vader en het nicht-
je. Ik was zó diep in gedachten verzonken dat ik hen
bijna voorbij was gereden. Ik had er geen enkele be-
hoefte aan om van de fiets af te stappen en bracht het
niet verder dan een zwak „hallo” en reed meteen ver-
der. Het ontging me daarbij niet dat ze me oplettend
aanstaarden, alsof ik een geest was. Misschien vonden
ze dat ik „vreemd” deed en waarschijnlijk was dat ook
wel zo. Pas veel later drong het tot me door dat ik in die
laatste week van ons verblijf in putten aardig in de war
moet zijn geweest en behoorlijk uit het lood geslagen
was, tengevolge van de dramatische afloop van mijn
vriendschap met Annètje. Maar hoe onbetekenend was
dit alles in vergelijking met de wereldschokkende ge-
beurtenissen die ons weldra zouden overvallen? Als ik
- 69 -
bedenk hoe absurd het was dat ik mijn laatste zeldzame
vakantiedagen liet vergallen door het onderling familie-
gekrakeel, terwijl heel de wereld op het punt stond
ineen te storten, zou ik er nu haast om kunnen lachen.
Eén blik in de toekomst... en ik zou het nimmer zover
hebben laten komen! Waarom moesten wij die laatste
weinige dagen van onze vrijheid verpesten met klein-
zielig geharrewar over Antje? O, hadden wij toen even
vooruit mogen zien in de toekomstige tijd... was het ons
vergund geweest een beeld te mogen aanschouwen hoe
ons dierbare vaderland er een jaar later zou uitzien...
Nederland, verminkt, ontredderd... met verwoeste
steden en geketend door de dictatuur van de nazi's... als
ik ook maar één ogenblik geweten had wat voor ram-
pen ons bedreigden, nooit en te nimmer zou ik geduld
hebben dat Antje zó van ons weg was gegaan! Ik zou
álles hebben gedaan wat in mijn vermogen lag om de
lieve vrede te bewaren. Inderdaad, het wàs krankzinnig
dat ik mij toen zo van streek maakte... maar het kon
blijkbaar niet anders dat het zo gaan moest. Wie be-
paalt het lot der mensen?
Laat ik echter niet te zeer op de gebeurtenis-
sen vooruit lopen en me er vooralsnog toe bepalen in
korte woorden het verloop van de weinige dagen die
ons in Putten nog restten, te schetsen. Kort na mijn
thuiskomst op Campanula begon de regen bij stromen
te vallen en het was onaangenaam koud geworden.
Vlak daarna arriveerden ook de andere familieleden,
waarschijnlijk omdat ze het bij ons gezelliger vonden.
We waren allemaal zó nat en verkleumd, dat ik voor-
stelde om de open haard in de woonkamer aan te ma-
ken. De bezigheid om een lekker vuurtje te stoken lokte
me verbazend aan, dat gaf meteen nog wat afleiding. In
de schuur lagen nog heel wat droge eikenblokken, al
zou het moeite kosten ze aan het branden te krijgen.
Maar met veel geduld en overleg lukte het me en wel-
dra knetterde een vrolijk vuur in de gietijzeren haard en
zaten we allemaal rond het knapperende houtvuur dat
een weldadige warmte verspreidde. Ik maakte nog een
paar filmopnamen toen de zon tegen vier uur zich ein-
delijk weer vertoonde en vergat daarbij niet de rokende
schoorsteen te vereeuwigen. Oom Wim wist me zelfs
waarlijk te verschalken voor een korte tocht op de fiets;
ik denk dat de goeie man me oprecht uit het slop wilde
halen, maar hij koos op zijn route zulke ongebaande
wegen uit die middag, dat we op een gegeven moment
geen flauw idee meer hadden waar we ergens waren en
genoodzaakt werden aan een boerenvrouw de weg te
vragen. Hij had me al weer ruimschoots afleiding be-
zorgd! Over Antje werd gedurende het tochtje met geen
woord gesproken, al had ik dat eigenlijk wel verwacht.
Zelf achtte ik de tijd nog niet rijp om er over te begin-
nen, het leek me beter te wachten tot mijn nicht Annie
verdwenen was. Ik was vast besloten om in de komen-
de week een onderhoud te bewerken met mijn tante,
liefst onder vier ogen en haar daarbij eens duchtig de
duimschroeven aan te draaien. Toen mijn nicht kort na
de avondmaaltijd vertrokken was en we onder ons
waren, overviel me nog weer sterker het gevoel van
eenzaamheid, als onderging ik nu pas de eigenlijke
reactie op al het gebeurde van de afgelopen dagen. De
aanwezigheid van de logé had nog enige tijd als een
rem gewerkt en m'n gedachten afgeleid van het verdriet
om Antje, maar toen zij vertrokken was nam het gevoel
van onbehagelijkheid, dat ik gisteren kreeg toen Antje
in de bus stapte, opnieuw bezit van me. Wat moest ik
nou in godsnaam die hele verdere week hier in m'n
eentje... opgescheept met een familie die geen steek
begrip had voor hetgeen ze me aangedaan hadden?
Vurig wenste ik dat de dagen maar spoedig voorbij
mochten gaan... zoals ik me nu voelde kwam ik er bijna
toe om de hele omgeving hier te verafschuwen. Overal
waar ik rond keek doemde de schim van het blonde
meisje op, drong zich telkens de herinnering aan mij op
van haar aanwezigheid. Overal had zij sporen nagela-
ten die ik slechts vermocht waar te nemen, die mij
voortdurend haar beeltenis voor de geest riepen en
menigmaal kreeg ik de gewaarwording dat ze plotse-
ling ergens te voorschijn zou komen en meende ik in
mijn verbeelding haar stem te horen. Neen... voor mij
was de aardigheid er al lang af, ik had beter met Antje
samen naar Amsterdam kunnen terug keren.
De ten Bouwhuyzen hadden ons traditiege-
trouw na het vertrek van mijn nichtje op de thee genood
en toen deze ceremonie achter de rug was gebeurde er
iets héél merkwaardigs. Ten tweede male deze dag
benaderde oom Wim mij met het voorstel om nog een
eindje om te fietsen voor het donker werd en ik geloof
stellig dat ie het allemaal goed bedoelde... neef Pieter
moest opgekikkerd worden en niet in een donker hoek-
je blijven kniezen! We stonden klaar om op weg te
gaan, toen mijn oom eensklaps op wat zachte toon zei,
terwijl hij een kort hoofdgebaar maakte in de richting
van Alida: „Wat dunkt je... zouden we háár maar eens
meenemen voor een keer?” Ik haalde onverschillig de
schouders op, zonder veel blijk te geven van instem-
ming met z'n voorstel. Daarna keek hij met vragende
blik in de richting van zijn wederhelft in afwachting of
zij het er ook mee eens zou wezen. Ik moest er inwen-
dig om lachen... hij dorst de beslissing niet zelf te ne-
men en evenmin zich rechtstreeks tot Ali wenden! Hij
ook al, dacht ik met enig leedvermaak, er zou wat
zwaaien als ie zomaar op z'n eigen houtje de beslissing
nam en zij het er niet mee eens was! Maar ik stond toch
wel perplex toen mijn tante zonder meer toestemming
gaf en zonder blikken of blozen zei: „Welja jongens,
laat Ali maar mee gaan voor de gezelligheid... anders
zit ze hier toch maar alleen!” Nou moe..., dat was toch
wel het toppunt! Nu mocht die Ali waarachtig wel met
ons op stap... nu hinderde het ineens niet meer dat ie in
gezelschap van z'n dienstmeisje ging fietsen! Als de
goeie man nou maar niet toevallig juist een collega
tegen kwam! Het lag er nu toch wel dik bovenop dat
het altijd om Antje was gegaan wanneer mijn tante
bezwaar maakte als de meisjes met ons wilden fietsen.
Maar nu dat Annètje van het toneel verdwenen was
mocht het plotseling wèl van haar! Nou, onze Ali ging
maar àl te graag mee en ik voelde me te veel afge-
- 70 -
stompt om daar openlijk tegen in te gaan, het kon me,
zo gezegd, geen bliksem meer verdommen wat er hier
verder nog bekokstoofd werd, als die laatste week maar
gauw voorbij ging en er een eind kwam aan dit ge-
dwongen samenzijn.
Echter, het feit dat Ali ons vergezelde, had
voor mij een belangrijk gevolg. Er deed zich namelijk
onderweg een gelegenheid voor tot een kort onderhoud
met Ali zonder dat mijn oom daar iets van merkte.
Oom reed op een zeker ogenblik nog al een tamelijk
eind achter ons aan en ik was opzettelijk naast Ali gaan
rijden met het doel iets naders aan de weet te komen
over de dingen die Antje haar verteld had. Ik wilde er
toch wel eens dieper op doorgaan. Recht op de man af
opende ik het gesprek met de vraag: „Zeg Ali, nou we
hier toch even alleen zijn, wil ik je toch nog wat vra-
gen... over Antje, je begrijpt zeker wel dat die zaak me
erg hoog zit, nietwaar? Is het nu werkelijk waar dat
Antje herhaaldelijk tegen jou gezegd heeft dat ze in
Amsterdam 'n relatie met een andere jongen heeft? Of
zou ze dat echt maar beweerd hebben om de aandacht
van ons af te leiden... wat geloof jij daar nu zelf van en
wat is jouw mening over heel deze vervloekte historie...
laten we mijn tante er nu even buiten houden! Ik wil
alleen maar weten wat jij zèlf van de hele affaire
denkt?” - Nou, het antwoord dat ik van Alida kreeg
werkte er wel drastisch aan mee dat ik danig van m'n
stuk raakte, het vertrouwen dat ik in Antje had gesteld
werd er nog meer door aan het wankelen gebracht. Wat
het meisje me in dat korte ogenblik allemaal vertelde
klonk uit haar mond zo volkomen betrouwbaar dat ik er
toe gebracht werd om Antje maar voorgoed uit m'n
gedachten te zetten en me in godsnaam maar weer
geheel en al met mijn familie te verzoenen! Hadden ze
me dan toch waarlijk voor een misstap behoed? Òf was
ik bij de duivel te biecht geweest? Lang zou die nieuwe
overtuiging echter niet duren! Ali vatte het samen met
de volgende woorden: „Ik begrijp waarachtig niet dat
jij je eigenlijk nog zo druk maakt over dat kind! Zet
haar toch uit je hoofd, jongen... ze is niet waard dat je
er je vakantie door laat bederven! Wat ze me allemaal
over een zekere jongen in Amsterdam verteld heeft
moet je gewoon als waar aannemen, herhaaldelijk had
ze het daar over tegen me... ze heeft me zelfs zijn naam
genoemd... ze wond er geen doekjes om! Nee hoor, ik
zou maar niet over haar treuren als ik jou was. Het is
een onevenwichtig meisje... ik geloof dat ze gewoon
niet wist wat ze wou... anders had ze je toch immers
vrijdagmiddag niet zo in je hemd laten staan toen jij de
knoop doorhakte en alles bekende? Ik heb het hele
verhaal van je moeder gehoord toen ze het aan mijn
„mevrouw” vertelde... hoe dat allemaal gegaan is met
jullie. Nu, als je je verstand gebruikt kun je daar al uit
opmaken dat ze niet vrij stond... anders had ze toch
rustig „ja” kunnen zeggen? Als je maar nooit van me
denkt dat ik jullie met opzet heb tegengewerkt... ik kon
alleen niet van Antje uitstaan dat ze zo verliefd deed
tegen je, terwijl ze tegen mij aldoor lag te zaniken over
een jongen in de stad!” Ali had haar mening gegeven
en ik wist niet meer wat ik er van denken moest. Als
een moordend gif was de twijfel in me geslopen... ik
had er geen weerwoord meer op, het klonk allemaal
heel plausibel uit de mond van Ali L. Ik had het er nog
even moeilijk mee om de opdoffer te kunnen ver-
werken, maar dan liet ik me geleidelijk aan meesleuren
in het kielzog van de tegenpartij! Ik moest Antje maar
opgeven... haar met kracht en geweld uit mijn leven
verbannen. Na het relaas van Ali kostte me dat al lang
niet meer zoveel inspanning. Eindelijk scheen de rust
weergekeerd, over Antje werd in de eerste dagen nau-
welijks meer gerept... alsof ze er nooit geweest was!
Eensklaps waren er andere dingen die de aandacht
opeisten: nieuwsbladen en de radio begonnen in steeds
duidelijker taal gewag te maken dat Hitler ernst ging
maken met de bezetting van Dantzig... De oorlog zou
dan onvermijdelijk zijn... Maar die wetenschap be-
roofde ons nog geenszins van onze nachtrust!
Maandag 24 juli 1939 - Putten
De laatste week van deze zo jammerlijk mislukte va-
kantie was ingegaan. Er rest mij nog slechts in korte
bewoordingen verslag uit te brengen van die voorvallen
die min of meer rechtstreeks verband hielden met het
gebeurde betreffende Antje. De gebeurtenissen van de
week hieraan vooraf vormden slechts het voorspel tot
een ware stormloop op mijn gemoedsrust die ook wel-
dra mijn tot dusver kalm leventje finaal ondersteboven
zou kieperen. En dat had niet alleen met Antje te ma-
ken, er was meer aan de hand in de wereld. Grote ge-
beurtenissen werpen hun schaduw vooruit en het moet
duidelijk geweest zijn in die dagen dat wij allen onder-
gedompeld werden in de nerveuze spanning waarmee
de dagelijkse nieuwstijdingen door radio en pers ons
bestookten. Het is stellig niet denkbeeldig dat wij allen
in de periode die vooraf ging aan de catastrofale we-
reldbrand gebukt gingen onder de invloed van de drei-
ging der komende gebeurtenissen, alsof we onbewust
de op handen zijnde onafwendbare ramp voorvoelden.
Er moet bepaald een grote invloed zijn uitgegaan op al
onze handelingen, zodat we de dingen anders deden als
we ze in normale omstandigheden gedaan zouden heb-
ben. Met andere woorden de spanning in de wereld
beheerste naar mijn idee wel degelijk ons denken en
handelen. Ik heb mij later dikwijls afgevraagd of alles
wat er in Putten plaats vond en ook mijn gevoelens ten
opzichte van Antje, misschien een ander verloop zou-
den hebben gehad wanneer die dreigende spanning er
eens NIET was geweest. Ik raakte daar steeds meer van
overtuigd, er moet een kwade invloed op ons allemaal
van zijn uitgegaan die mij tegen wil en dank aanzette
tot lichtvaardig gedrag waardoor de rest van de familie
op een onredelijke geprikkelde manier reageerde!
Ik was ondertussen al weer wat bekoeld van
mijn gramschap op de familie, waaraan de mededelin-
gen van Ali niet geheel vreemd waren. Toch wist ik
drommels goed dat de kwestie rondom Antje nog lang
- 71 -
niet beëindigd was, ik had me er voorlopig maar berus-
tend bij neergelegd, gelaten afwachtend hoe de zaak
zich verder zou ontwikkelen als ik weer in Amsterdam
terug was. Ik wist vooruit wel dat het me onmogelijk
zou zijn om de zaak op z'n beloop te laten... ik kon het
meisje maar niet zo zonder meer laten gaan!
Ouder gewoonte ging ik deze ochtend maar
weer op pad met oom Wim... die goeie man kon er toch
ook niks aan doen en waarom zou ik nog verder lopen
kniezen? We hadden een prettige fietstocht gemaakt in
de richting van Hierden en Hulshorst en doordat we
halverwege overvallen werden door een licht buitje
regen, ons zelf getrakteerd op een kop koffie met een
gevulde koek in het overbekende restaurant „De Zwar-
te Boer” bij Leuvenum. Mijn oom repte gedurende de
hele tocht met geen woord over Antje of Ali, al had ik
soms wel even de indruk dat ie 't gesprek die richting
wilde laten uitgaan. Maar dan begon hij gauw maar
weer over iets anders... bang dat ie zich aan koud water
mocht branden. Nee, met mijn oom zou ik er niet zo
makkelijk over hebben kunnen spreken! Het was kort
na de lunch dat ik eindelijk de gelegenheid kreeg om
een onderhoud te hebben met mijn tante en het kwam
me daarbij voor dat ze zelf ook al op die gelegenheid
gewacht had. Zo makkelijk als ik me dat voorgesteld
had ging het nog niet eens. Ik moest het gevaarlijke
onderwerp met de nodige voorzichtigheid aanroeren en
daarbij bijzonder goed op m'n woorden letten opdat ik
haar niet in het harnas zou jagen! Mezelf bezinnend
over de wijze waarop ik het ging aanpakken, wandelde
ik wat heen en weer op de grintweg die langs de bunga-
lows liep. Ze had me zeker al gezien en kwam me
plotseling tegemoet. Welnu, ze maakte het me al bij-
zonder makkelijk door onmiddellijk met de deur in huis
te vallen. Dat viel me erg van haar mee en doordat ze
er zelf zo spontaan over begon viel het me des te ge-
makkelijker om er nu eens rustig met haar over te kun-
nen praten en mezelf te bevrijden van de loden last die
me op het hart lag! Ze leidde het gesprek in met de
vraag: „Jongenlief, ben je er al een beetje overheen dat
dat meisje hier niet meer is? Geloof je zelf nu ook niet
dat het zó maar veel beter is? - Ik hoop alleen niet dat
je nu erg kwaad op ons allemaal bent... want heus, we
hebben allemaal het beste met je voor!” Ik moest toe-
geven dat ik mogelijk wat al te hard van stapel gelopen
was en het niet zover had moeten laten komen met
Antje. Maar ze moest me toch eerst nog eens uitleggen
hoe ze er toe gekomen was zich er mee te bemoeien en
van het begin af aan gepoogd had Antje en mij van
elkaar te scheiden. Want zij was toch eigenlijk de di-
recte oorzaak geweest dat Antje weg moest. Wat had
zij daarmee willen bereiken? Ik was toch immers geen
kleine jongen meer, die je de wet voorschrijft? En wat
moest ik denken van die jaloerse houding van Ali tel-
kenmale... wat betekende toch dat hatelijke spioneren
van dat meisje en waarom moest ze zichzelf voortdu-
rend opdringen aan Antje? Het was toch duidelijk dat
die twee meisjes totaal niet met elkander konden op-
schieten... waarom had tante er dan telkens achterheen
gezeten dat ze tòch samen uit moesten? En waarom
mocht ik geen vertrouwelijke omgang met Antje heb-
ben... dat was toch alleen maar vriendschap tussen ons
geweest? Daar hadden we niemand kwaad mee gedaan!
Nee... ik had wel gedacht dat ze er moderner opvattin-
gen op nahielden en minder bekrompen waren! Zo ving
ik aan met een waar spervuur van vragen op haar te
richten. Mijn tante liet mij rustig uitspreken, af en toe
bevestigend met het hoofd knikkend daarmee te kennen
gevend dat ze mijn grieven heel goed kon plaatsen.
Toen ik al mijn bezwaren op het tapijt had gebracht en
eindelijk zweeg, in afwachting wat ze daar wel op te
zeggen had, stak ze op haar beurt van wal. Nu was mijn
tante een geboren diplomate, daar had ze een uit-
gesproken talent voor. Ze kon zo handig manipuleren
met haar woorden en haar gehoor overtuigen van het-
geen ze beweerde, dat alles wat wit was bij haar inkt-
zwart werd en daar was dan geen speld tussen te krij-
gen! Dat was al jarenlang bekend in de familie en het
moet gezegd worden dat vooral moeder daar geregeld
weer intrapte. Maar zelf ontkwam ik er dit keer ook
niet geheel en al aan! Luister maar hoe ze haar ant-
woord formuleerde!
„Jongenlief... nu moet je eens goed naar je
ouwe tante luisteren... Natuurlijk ben ik het helemaal
met je eens dat jij oud en wijs genoeg bent om uit te
maken wat je doen en laten moet. Je moet goed begrij-
pen dat het nooit onze bedoeling is geweest ons met
jouw zaken te bemoeien... maar in dit geval, met die
Antje, hebben Wim en ik het gewoon als een harde
noodzaak beschouwd om dat bij wijze van uitzondering
nu eens wèl te doen... en weet je waarom? We wilden
jou behoeden voor een noodlottige misstap! Ik heb
vorig jaar al zo vaak tegen je oom gezegd: we moeten
die jongen wakker schudden vóór het te laat is... want
neef Piet is toch een tè geschikte en aardige baas dat we
hem zomaar klakkeloos het ongeluk tegemoet kunnen
zien gaan! Daarom had ik er ook al veel eerder bij je
moeder op aangedrongen dat ze die Antje ontslaan
moest eer het te laat zou zijn. Je oom en ik hadden dat
verleden jaar al direct in de gaten dat je met dat meisje
scharrelde... je moet niet denken dat geen mens er erg
in had, want iedereen merkte het drommels goed! En
wat wij nu niet kunnen begrijpen is dat je het hele
verdere jaar niet meer naar dat kind hebt omgekeken en
dat je nu plotseling weer zo warm voor haar loopt...
weet je wel dat Antje daarover haar nood heeft ge-
klaagd bij onze Ali? Dat bewijst al dat jezelf ook niet
zeker van je zaak bent, anders had je dat meisje niet zo
lang op sleeptouw gehouden. Vind je dat zelf nu ook
niet? Wees jij nu blij dat het zo gelopen is en leg je er
maar helemaal bij neer... heus het is om je eigen best-
wil; ik ben een paar jaartjes ouder en ik ken de mensen
en de wereld toch altijd nog even beter dan jij! Ik heb
van het begin af aan al dadelijk gezien dat die Antje
helemaal geen meisje voor jou was... 't heeft ons altijd
verbaasd dat je dat zelf niet inzag. O, je moet niet den-
ken dat wij wat tegen dat meisje hebben, daar is geen
sprake van. 't Is ongetwijfeld een heel lief kind met een
- 72 -
goed hart, maar... denk je toch eens in... een vrouw die
niet van lezen houdt en die niets van muziek af weet...
Nu ja, in het begin stap je daar nog overheen, maar
veronderstel nu eens dat je met haar getrouwd was... o
jongelief, binnen veertien dagen zou die vrouw je gru-
welijk vervelen, je zou denken: o, wat ben ik begon-
nen! En dat is nog allemaal het enige niet, want ik zie
nog heel andere dingen bij dat meisje waarvoor jij geen
aandacht hebt. Weet je eigenlijk wel wáár ze uit komt?
Wij hebben de indruk dat het bij haar thuis een huis-
houden van „schindere hannes” is. Stel je voor: de Jan
Steenstraat... de Pijp... een werkloze vader, een moeder
die veel weg heeft van een zigeunerin, zoals je eigen
vader haar omschreven heeft... mensen dus die aan God
noch gebod geloven....! Hoe zou je je ooit van z'n leven
daarbij thuis voelen? En dan nog Antje zèlf... jij bent
daar heel begrijpelijk blind voor, maar wij vinden dat
Antje zelf ook iets zigeunerachtigs over zich heeft... het
zit helemaal in haar, die rood geschilderde lippen en
die rouge op haar gezicht en altijd dat rondlopen met
die bonte doek om haar hoofd... ze koketteert voort-
durend met haar hele lijf, misschien niet met opzet... o
neen, ik wil ook niet dadelijk beweren dat Antje een
slecht meisje is, maar ja... zó is ze nu eenmaal, met een
aangeboren instinct om mannen het hoofd op hol te
brengen... en daar heb jij je door laten inpalmen! En nu
denk je dat je van haar houdt, maar jongelief, geloof mij
nu maar, dat is absoluut een vergissing van je... jij bent
alleen maar beïnvloed door de seksuele aantrekkings-
kracht die van die vrouw uitgaat. Dat is helemaal niet
erg, hoor... maar ik beschouw het als een groot gevaar
voor je toekomstig geluk! Zal ik je nu eens precies
vertellen hoe dat bij Antje in die familie in z'n werk is
gegaan? Die Antje is van het begin af aan door haar
moeder aangezet om een poging te doen jou te verove-
ren. Geloof maar gerust dat die moeder van dat meisje
tegen haar gezegd heeft: probeer maar of het je lukt die
zoon van die mensen aan de haak te slaan, een jongen
met een goede positie kunnen we best gebruiken in de
familie! Ze is er doodgewoon op uit gestuurd door haar
moeder om jou te vangen en nou is ze zaterdag terug
gekomen thuis met de boodschap: „Het is mislukt,
moeder... ik heb mijn doel niet bereikt!”
Ik wil het hierbij maar laten, maar dit was
vrijwel exact het meesterlijk pleidooi dat mijn geachte
tante tegen me hield teneinde zichzelf schoon te wassen
van het drama dat zij zelf en met medewerking van de
rest van de familie ontketend had. Ik was er kapot
van...! Ik begon het van A tot Z waarachtig nog te gelo-
ven ook! Nu weet ik wel beter... haar hele betoog was
één lawine van louter laster en verdachtmaking die zij
op deze middag over het hoofd van Antje uitstortte,
zonder dat het meisje, dat volmaakt onschuldig was, er
bij tegenwoordig kon zijn en in staat was geweest zich
er tegen teweer te stellen. Vooropgesteld dan nog dat
zij in haar grote bescheidenheid genoeg moed had
weten op te brengen om mijn tante van repliek te die-
nen! Hoe ik zo krankzinnig kwam om al deze pure
nonsens over Antje voor zoete koek te slikken, mag de
hemel weten, maar er sprak zóveel overredingskracht
uit het betoog van mijn tante, dat ik er bijna toe kwam
al haar motieven, hoe verzonnen die ook mochten we-
zen, als juist te aanvaarden! Op dat ogenblik geloofde
ik letterlijk alles wat ze me influisterde! Wáár was mijn
eigen mening? Waarom liet m'n onderscheidings-
vermogen mij plotseling in de steek? Achteraf snap ik
nog steeds niet dat ik willoos toeliet hoe zij Antje en
haar familie zonder vorm van proces door de modder
sleurde, zonder dat ik ook maar één seconde me af-
vroeg of dat nu wel allemaal wáár was en dat ze 't
stomweg uit haar duim zoog! Kende ik Antje dan zó
slecht dat ik niet wist dat ze nooit ofte nimmer in staat
zou zijn geweest een dergelijke gemene rol te spelen?
Bij latere overdenking heb ik mijn houding ook maar
weer geboekt op de rekening van de morele schok die
ik in deze periode te verduren kreeg, de wanhoop waar-
aan ik ten prooi was maakte me blijkbaar tot een wil-
loos werktuig bij tante Mien en ook bij de overige
leden van de familie. Ik nam klakkeloos aan dat ze het
wel bij het rechte eind zou hebben en gaf me geheel en
al over aan het vertrouwen dat ik in haar stelde, gerust
gesteld dat ze me behoed had voor een grote misstap!
Die misplaatste vertrouwelijkheid met mijn tante over
deze kwestie gaf helaas aanleiding bij mij tot een nieu-
we, onvergeeflijke fout van mijn kant. Eenmaal gezeten
in de biechtstoel wilde ik alles kwijt om me te ontlasten
en beging toen de dwaasheid haar deelgenoot te maken
van mijn geheime omgang met Betty en onthulde prak-
tisch alles omtrent haar bestaan in mijn leven. Dat was
pas koren op de molen van tante! Zij was onmiddellijk
één en al oor... daar moest ze alles van weten! En nu de
sluizen der welsprekendheid eenmaal geopend waren
liet ik alles los wat ik jarenlang verborgen had weten te
houden. Ik vertelde dat Betty getrouwd was en geschei-
den van haar man leefde... dat ze van Duitse afkomst
was en dat zij heel anders was dan Antje... wèl veel van
lezen hield en muzikaal was, kortom ik schilderde mijn
vriendin als een ware heilige af en beweerde ten slotte
dat ik nu zelf niet meer begreep waarom ik deze vrouw
in de steek had willen laten voor een oppervlakkig
meisje als Antje! Ik bezat gelukkig nog genoeg gezond
verstand om wijselijk te verzwijgen hoe ik met Betty in
kennis was gekomen en wat voor kerel die vent van
haar was! Moeder was er nu ook bij gekomen en deelde
meteen mee in de primeur van deze nieuwe ontwikke-
ling... ze hadden geen woorden meer en stonden totaal
verstomd! Ik had een nieuwe orkaan in de familie er bij
ontketend en daarmee scheen de affaire met Antje tege-
lijk in het niet te verdwijnen, dàt was nog eens andere
koek!! Terstond werd ik me mijn stommiteit bewust en
beseffend dat ik beter het puntje van mijn tong had
kunnen afbijten dan juist nu over Betty onthullingen te
doen, besloot ik de discussie kort en krachtig met de
mededeling dat ik daarover verder geen woord meer
wenste los te laten! Moeder schudde in de opperste
verbazing alleen maar haar hoofd en riep vertwijfeld
uit: „Nu begrijp ik toch werkelijk helemaal niets meer
van je... ik weet gewoon niet meer wat ik dáár nou nog
- 73 -
op zeggen moet! Mannen zijn toch wonderlijke wezens,
hoor!” Maar wat ik nauwelijks voor mogelijk had ge-
houden kwam nu plotseling uit de koker van tante
Mien... ze was ineens vol medeleven en aanvaardde de
mededeling vol enthousiasme. Opgetogen riep ze uit:
„Maar beste jongen, zie je nu wel wàt je op het spel
gezet hebt? Hoe kon je toch zó kortzichtig wezen... en
bestaat er nu geen kans dat je spoedig met dat vrouwtje
trouwt? Ze zal toch best kunnen scheiden van die
man?” Ze wilde er nog veel meer over weten en ik had
al weer spijt als haren op m'n hoofd dat ik er over be-
gonnen was! Ik hief bezwerend mijn handen ten hemel
en riep uit dat ik er liever niet verder over wilde praten
in de huidige omstandigheden... later misschien, wan-
neer ik m'n evenwicht hervonden had! Met een lichte
schok werd ik gewaar dat ik hard bezig was om ook
mijn geluk met Betty in de waagschaal te stellen bij m'n
familie... en dáár zouden ze van afblijven... het was nu
wel mooi genoeg geweest met wat ze aan Antje hadden
misdreven. Ik achtte m'n tante best in staat om ook nog
eens in het leven van Betty te gaan wroeten als ze er de
kans toe kreeg! Wat was dat voor een dwaze gedach-
tengang van mijn tante? Antje die kuis en ongerept was
zou dus geen geschikte vrouw voor mij zijn, daar had-
den ze nu voorgoed paal en perk aan gesteld, maar... nu
ik onverwacht op de proppen kwam met een geschei-
den vrouw (wat niet helemaal echt waar was!), nù
waren ze ineens vol begrip, daar hadden ze ineens
vrede mee!!
Het gewichtige onderhoud was afgelopen, ik
had mij kunnen uitspreken tegenover tante, maar het
resultaat was geweest dat ik nog meer aan het twijfelen
was geraakt en dat mijn tante zich kon vergenoegen in
de wetenschap dat zij het pleit gewonnen had en dat
neef Pieter nu wel geheel en al bekoeld zou zijn van
zijn affecties voor dat „zigeunerkind”! Ik ging nog eens
nadenken... „zigeunerfamilie”... „huishouden van
schindere hannes”... komplot van moeder K. om Antje
aan te zetten mij te strikken..... Wel verdomme... hoe
kwam tante Mien eigenlijk aan die onzin? Ze had die
mensen toch immers nog nooit ontmoet? Daar was toch
geen bal van aan? De vader van Antje was eigenaar van
een middelmatige sigarenfabriek in Veenendaal ge-
weest, de crisis had hem failliet doen gaan, was dat een
schande? Wie weet waren het heel ordentelijke mensen
die het misschien ooit eens beter hadden gehad dan wij
zelf! Nee maar! Nu vielen MIJ ineens de schellen van
de ogen... Ik nam het besluit om vandaag nog een brief
te schrijven naar het meisje en haar te laten weten wat
er in mij omging. Ik begon dadelijk met een klad op te
stellen en toen ik het epistel eindelijk geschikt achtte
om weg te sturen, begon ik terstond na het eten de brief
in het net te schrijven. De oudelui gingen derhalve
alleen naar Dennenlust om er de avond door te bren-
gen, terwijl ik nog enige tijd achter bleef om op m'n
gemak aan de brief te werken.
Het werd wederom een barre avond. Reeds
onder het eten begon het hevig te stortregenen uit een
dikke grijze wolkenhemel, een regen die geleidelijk in
hevigheid toe nam en tenslotte ontaardde in een wolk-
breuk, waarbij het buiten al vroeg bijna volslagen nacht
leek. Hoe boosaardig de invloed van mijn tante was op
m'n oordeel over Antje, moge blijken uit de brief die ik
diezelfde avond nog schreef en gelijk postte en waar-
van ik de inhoud hier laat volgen:

Beste Antje,

Na alles wat in Putten gebeurd is, wil ik je toch nog een paar woorden schrijven, opdat
we elkaar goed zullen begrijpen.
Allereerst moet ik je de bekentenis doen dat ik erg veel spijt heb dat ik die twee weken
waarop jij je zo verheugd had, zo lelijk voor je heb bedorven. Wanneer ik mij wat beter
beheerst had zou ik je al die narigheid hebben kunnen besparen en zou er niets gebeurd
zijn. Maar ik kon het die middag niet langer verkroppen, ik moest het wel allemaal zeg-
gen! Je begrijpt echter wel dat de bom toch op de een of andere dag had moeten barsten
en misschien zou het beter geweest zijn wanneer dit verleden jaar al gebeurd was, dan
hadden we er allebei waarschijnlijk niet zoveel verdriet over gehad. Je hebt nu zelf on-
dervonden hoe de stemming hier tegen ons is. Gelukkig ben je zo verstandig om zelf in te
zien dat wij samen niet voldoende overeenstemmen om te trouwen. Dat zou misschien een
half jaar goed gaan, doch dan zouden er al heel gauw moeilijkheden komen. Jij houdt
niet van lezen en goede muziek enzovoort, allemaal dingen die voor mij een levensbe-
hoefte zijn, en wat zo jammer is, Antje, je hebt niet de minste ambitie om je eens wat ver-
der te ontwikkelen. Als dat wel het geval was, dan zou ik er nog over denken. Maar daar
kun jij zelf niets aan doen, je hebt jezelf niet geschapen en ik verwijt je dat dan ook hele-
maal niet. - En nu is er nog iets dat ik niet van je gedacht had, Antje en dat ik me niet kan
begrijpen. Ik heb heel lang met Ali over deze geschiedenis gesproken en ik geloof haar
absoluut. Zij lijkt mij betrouwbaar en heeft overigens geen haartje kwaad van je gezegd.
Maar jij hebt hier in diezelfde week nog aan Ali verteld dat je in Amsterdam wel degelijk
een jongen had! Kijk, zie je, dat begrijp ik nu van jou niet. Waarom heb je dat dan nooit
tegen mij gezegd? Hoe moet ik nu geloven dat je werkelijk van mij hield als er ook nog
een ander in het spel is? Nu weet ik niet meer wat ik van je denken moet. Waarschijnlijk
weet je zelf niet goed wat je wilt, maar ik zou toch wel eens graag willen weten hoe de
vork eigenlijk in de steel zit. Als je wilt mag je me dat wel schrijven, maar dan alsjeblieft
de WAARHEID en niets anders dan de waarheid! En nu tot slot mag ik je nog een goede
raad geven Antje, wees met liefdesaangelegenheden een beetje voorzichtig. Kijk goed uit
je doppen en vergooi jezelf niet aan een jongen die jou niet waard is. Je bent een veel te
goed en lief meisje om zomaar met de eerste de beste te trouwen en dan misschien onge-
lukkig te worden. Weet goed wat je doet. Het zou me vreselijk spijten wanneer je op zo'n
manier je ongeluk tegemoet zou gaan. Blijf dan liever ongetrouwd. Ik hoop dat je een
goede betrekking zult vinden, probeer iets te krijgen voor dag en nacht, zodat je wat meer
tijd voor jezelf overhoudt en zie dan eens of je er niet wat nuttigs kunt bijleren in de huis-
houding op een avondschool. Er zit genoeg fut in je om in het leven wat meer te bereiken,
als je maar wil!
En dit Antje, is dan hetgeen ik je te zeggen had. Wil je me nog eenmaal spreken, of heb je over deze
geschiedenis nog iets op je hart, dan mag je me gerust schrijven of, als je dat liever hebt, ergens
ontmoeten. Je weet waar je me vinden kunt, maar het is misschien beter dat wij elkaar niet meer
zien. Verder wens ik je het allerbeste in de toekomst en ik hoop dat je nog eens heel gelukkig mag
worden.

Hartelijk gegroet van Piet

ling van miskleunen en het valt niet moeilijk om in die

Die brief was eigenlijk een onding en ik had brief de kwalijke invloed te herkennen die het gesprek
natuurlijk héél wat anders aan dat lieve kind moeten met mijn tante die middag op mij had uitgeoefend.
schrijven. Maar deze hele periode was een opeenstape- Maar wie tussen de regels doorleest, kan er uit opma-

- 74 -
ken dat ik nog in 't geheel niet radicaal van plan was
met Antje te breken. Het heeft er dan ook erg veel van
weg dat ik zelf niet bijster overtuigd was van m'n eigen
woorden en een stevige slag om de arm hield! Zo koes-
terde ik tevens de vurige wens dat Annètje heel spoedig
op deze brief mocht reageren, dat ik binnen niet al te
lange tijd haar weer persoonlijk zou kunnen ontmoeten.
De aantijgingen van mijn tante waren niet meer dan een
dun laagje vernis op het geloof in de juistheid van haar
beweringen... het zou al heel spoedig volkomen afslij-
ten!
Nadat ik de brief in het net geschreven had en
de envelop dichtgeplakt haastte ik me door de stromen-
de regen naar de dichtstbijzijnde brievenbus op de
Harderwijkerstraatweg en liet met een gevoel van op-
luchting het epistel door de sleuf zakken. Daarna ging
ik rechtdoor naar Dennenlust waar ze allemaal al rond
de tafel zaten te kaarten. Ik repte met geen woord over
het feit dat ik Antje geschreven had, ik was er achter
gekomen dat het spreekwoord: spreken is zilver en
zwijgen is goud, hier in deze omstandigheid als een
wáár woord kon worden beschouwd! De avond op
Dennenlust verliep ouder gewoonte, behalve dan dat de
opgewekte stemming van vóór die tijd niet meer aan-
wezig was, het meisje dat altoos glans en blijdschap
aan die avonden had weten te geven was er niet meer...
haar aanstekelijke lach was voorgoed hier verstomd.
En, ik kon het me haast niet verbeelden, maar ik had
sterk de indruk dat die anderen het meisje evenzeer
misten, ook al deed Ali nog zo haar best de leemte die
Antje had nagelaten met overdreven aanstellerij op te
vullen. Ondanks al de verhalen die tante Mien en Ali
me over Antje hadden ingefluisterd kon ik er maar niet
toe komen om Ali nu plotseling op een vriend-
schappelijke wijze te benaderen. Met wantrouwen
vervuld bleef ik het meisje gade slaan wanneer ze tel-
kens zo liefjes tegen me trachtte te doen. M'n gezonde
verstand was teruggekeerd en nog weer duidelijker dan
tevoren zag ik hen allebei als de voornaamste aanstich-
ters van al het kwaad dat was geschied!
Donderdag 27 juli 1939 - Putten
Een paar eentonige dagen van grijze luchten en nogal
wat regen waren voorbij gegaan. Ondanks de minder
gunstige omstandigheden had ik toch nog kans gezien
een aantal interessante filmopnamen te maken in het
vrije veld. We hadden tussen de buien door gefietst en
nog meer gewandeld waarvoor het eigenlijk uitstekend
weer was. Maar het triestige aanzicht van de natte
bossen om me heen droeg er in feite niet bepaald toe
bij om mijn stemming te verbeteren. Ik begon steeds
meer te verlangen naar het einde van deze vakantie en
op zo'n middag dat de onafgebroken regenvlagen ons
binnenshuis gekluisterd hielden, voelde ik me trooste-
lozer dan ooit... knaagde en schrijnde het bij me van
binnen, lag de herinnering aan het gebeurde nog weer
vers in m'n geheugen... Ik begon intens naar het ogen-
- 75 -
blik toe te leven dat ik in staat gesteld werd iets te
ondernemen dat een eind zou maken aan deze afschu-
welijke toestand van spanning en onzekerheid. O, als
we maar eerst weer in de stad terug waren... wie weet
kwam het allemaal nog wel weer in orde met Antje. Ik
had me heilig voorgenomen dat ik dan alles op alles
zou zetten om haar terug te winnen. Iedere dag die
verstreek deed het gevoel van spijt toenemen over
hetgeen ik had aangericht... begon ik meer en meer te
twijfelen aan die zogenaamde „goede bedoelingen” van
mijn tante, bedoelingen die louter op leugens gebaseerd
moesten zijn! Antje zou inmiddels mijn brief wel ont-
vangen hebben en ik was zeer nieuwsgierig of ze me
nog terug zou schrijven naar dit adres. Hoe zou zij er
op gereageerd hebben? Was het niet heel goed moge-
lijk dat haar moeder zich er mee ging bemoeien en zo
het een en ander van zich ging laten horen? Ja, dat was
helemaal niet denkbeeldig en het zou bovendien ook
heel vanzelfsprekend zijn... er kon me nog best zo het
een en ander te wachten staan!
Op de dag waarover ik het nu heb, gingen de
bruidsdagen in van het veertigjarig huwelijksfeest van
de oudelui. Daar was natuurlijk al lang tevoren over
gesproken, dat we er hier in Putten een extra feestelijk
tintje aan zouden geven en daar had iedereen zich dan
ook nogal wat van voorgesteld. Het zou een denderen-
de feestdag worden daar buiten met lampions, koffie en
gebak en een gezamenlijk etentje met de hele familie.
Maar helaas... de juiste stemming voor die bijzondere
gelegenheid was eigenlijk lang niet zoals die had beho-
ren te zijn. Vader vond dat we het maar moesten uit-
stellen tot de echte trouwdag in augustus was aangebro-
ken in Amsterdam. Hoe kwam dat? Wel, die onver-
kwikkelijke geschiedenis met Antje had niet alleen
kwaad bloed gezet tussen mijn familie en mij persoon-
lijk, doch het was niet uitgebleven dat er ook iets begon
te haperen tussen de oudelui en de ten Bouwhuyzen, al
bleef dat verschijnsel nog verborgen onder de dek-
mantel van uiterlijke wellevendheid. Ik had al spoedig
ontdekt dat moeder ontzettend veel spijt had dat ze
Antje kwijt was, nu ze tot bezinning was gekomen be-
greep ze maar al te goed dat ze zich weer eens in de
luren had laten leggen door haar zuster en zich node-
loos voor haar karretje had laten spannen. Het was
allemaal niet nodig geweest! Vader dacht er al net zo
over en ik had hem al een keer horen mompelen, toen
moeder klaagde dat ze Antje toch wel miste in het
huishouden: „Mens, had je ook maar niet zo stom moe-
ten zijn om naar Mien te luisteren... je hebt je te veel
door haar laten opjutten en dat is niet de eerste keer dat
je dat overkomt!” Toen ik kort daarna een ogenblik met
moeder alleen was, liet ze zich wat haperend ontvallen:
„Zit je er nu nog erg over in dat Antje weg is? Je kijkt
telkens zo somber en je bent aldoor zo stil hier, dat ben
ik niet van je gewend... ik maak me er een beetje be-
zorgd over....! Ik heb al gedacht dat we straks Antje
maar weer terug moeten laten komen... want ik zie wel
dat je er erg veel weet van hebt. Als jij denkt dat je
gelukkig met haar zal worden, nou... dan moet je het in
godsnaam maar doorzetten en nog eens met haar gaan
praten... Het lijkt me nog altijd beter dan met een ge-
scheiden vrouw..., je zult in ieder geval aan Antje een
vrouw treffen met twee rechterhanden!” Nou, dáár
stond ik wel even van te kijken... moeder was wel plot-
seling omgezwaaid! Op dat moment had ik maar één
antwoord: „Dat is allemaal heel aardig wat u daar
zegt... maar dat hadden jullie dan maar eerder moeten
bedenken en u had zich niet zo door tante Mien van de
wijs moeten laten brengen! Ik ben erg bang dat het daar
nu te laat voor is... dat meisje zal nooit kunnen vergeten
hoe ze hier behandeld is, ze zal niets meer van ons
willen weten!” Jaja, het berouw komt ná de zonde... 't
was moeder duidelijk aan te zien en ik moet bekennen
dat het me tòch ergens een zekere voldoening gaf!
Wat deze feestelijke dag aangaat mag gezegd
worden dat die, ondanks de precaire situatie, toch nog
geslaagd mocht heten. We hadden allereerst het weer
mee, want het werd een fraaie stralende en warme
zomerdag, die gerust een uitzondering genoemd mocht
worden in de reeks van triestige regendagen die we
achter de rug hadden. Al vroeg in de ochtend werd de
taart bezorgd die ik reeds lang voor die tijd in het dorp
had besteld bij dezelfde uitnemende banketbakker waar
mijn schoonzuster een paar weken geleden zulke heer-
lijke taartjes had meegebracht op de verjaardag van
mijn broer. En van Dennenlust lieten ze zich evenmin
onbetuigd, ze kwamen allemaal in optocht feliciteren
en lieten hun gelukwensen vergezeld gaan van een
prachtige boeket bloemen. Ik had nog de tegenwoor-
digheid van geest om de ceremonie op de filmband te
vereeuwigen, een opname die toevallig heel goed uit de
verf kwam, maar die later bij vele niet-ingewijden de
onvermijdelijke vraag deed stellen: „Zeg, waarom is
dat meisje, die Antje er niet meer bij?” Inderdaad was
dit probleem iets dat ik niet voorzien had... Antje kwam
in de hele film voortdurend op het scherm en dan in-
eens... was ze er niet meer! Een actrice die met ruzie uit
de „cast” weggelopen was! Ik moest daar later altijd
een verhaaltje bij verzinnen, net zo lang tot iedereen
wel wist wat de ware reden was!
En zo konden we dus toch nog spreken van
een geslaagde feestdag, alle sombere voorspellingen
ten spijt. En nu het weer er zo veelbelovend uitzag
kwam vader met het voorstel voor de dag de komende
middag een autotocht te gaan maken voor zijn reke-
ning. Hij ging er samen met mijn oom meteen maar op
uit naar het dorp om bij de garage van Went de grote
toerwagen te bestellen. Ik liet hen maar rustig alleen er
op af gaan en had meer zin voor een tochtje op de fiets
in m'n eentje.
Maar er gebeurde die dag nòg iets van groot
belang! Bij mijn terugkeer omstreeks koffietijd wachtte
mij een schokkende verrassing. De post was er in die
tussentijd geweest en had buiten een flink pak felicita-
tiebrieven en gelukstelegrammen voor het bruidspaar
ook een brief voor mij persoonlijk meegebracht. Moe-
der overviel mij er terstond mee toen ik de kamer bin-
nenstapte en de stapel post voor hen beiden in ogen-
- 76 -
schouw nam. Ze zei met enige nadruk: „O ja, er is ook
voor jou een brief gekomen... maar ik weet niet van wie
die is want er staat geen afzender op... hij ligt op je
kamer.” De hele familie mitsgaders Ali was intussen op
Campanula gearriveerd en moeder had juist de koffie
ingeschonken, terwijl ze druk doende bezig was de
feesttaart in gelijke porties te verdelen. Alhoewel ik
brandde van nieuwsgierigheid van wie die brief in
godsnaam wel mocht wezen, kwam het me verstandig
voor nog even geduld te bewaren aleer ik naar mijn
kamer ging om die brief te lezen. Het schrijven kon
best wel eens van Antje afkomstig zijn en in dat geval
kwam het me ongewenst voor wanneer de rest van de
familie daar onmiddellijk met de neus bovenop zou
liggen. M'n geduld werd danig op de proef gesteld want
tot overmaat van ramp stapte even later Van Surksum
het erf op... hij had het natuurlijk al weer geroken met
z'n hondeneus, als wist ie bij intuïtie dat er vandaag
weer wat lekkers bij de koffie te genieten viel! De
ouwe bleef dus ook plakken en liet zich het gebak
opperbest smaken; maar gedurende die tijd zat ik letter-
lijk op hete kolen, dacht onafgebroken aan de brief die
op mijn kamer lag te wachten om gelezen te worden en
waarvan ik met vrij grote zekerheid begreep dat die van
Antje afkomstig moest zijn, of... misschien wel van
haar moeder! Eigenlijk voelde ik me lang niet op mijn
gemak en hunkerde gewoon naar het ogenblik om even
weg te kunnen glippen om zo gauw mogelijk zekerheid
te krijgen. Zo snel als ik kon slobberde ik de hete koffie
naar binnen en verdween dan stilletjes naar mijn ka-
mer. Ja, daar lag de brief op de tafel... een belangrijk
document! Een blik op het couvert werpend en het
adres lezend zag ik dadelijk dat dit beslist niet door
Antje was geschreven, een vreemd en wat onregelmatig
handschrift, dat mij ongetwijfeld het ergste deed ver-
moeden. Toevallig kende ik het handschrift van Antje
zo goed doordat ik haar boodschappenlijstjes wel eens
onder de ogen kreeg... neen, die brief moest bepaald
van een ander zijn, maar van wie? Haastig scheurde ik
de envelop open en las! En jawel hoor... het was tòch
een brief van het meisje zelf, in haar eigen handschrift
en het adres had ze blijkbaar door iemand anders laten
schrijven, kennelijk met het oogmerk dat niemand
direct zou zien dat het schrijven van haar afkomstig
was. Met stijgende verbazing las ik de regels en wat ze
me te vertellen had bezorgde me in enkele seconden de
grootst mogelijk ontroering. Al lezende maakte zich
opnieuw woede en vertwijfeling van mij meester jegens
mijn tante en Ali, want wat ze me schreef gaf me thans
de rotsvaste overtuiging dat Antje de WAARHEID
sprak en dat ik alleen HAAR geloven moest! Ze had de
brief keurig geschreven en er haar best op gedaan, er
viel niet aan te twijfelen dat ze nog steeds hevig onder
de indruk was van het gebeurde hier in Putten. Hier
volgt de letterlijke inhoud:
Amsterdam, 27 juli '39

Beste Piet,

Ik heb uw brief ontvangen, waarvoor mijn hartelijke dank. Ik heb hem aandachtig doorgelezen.
Maar nu eens over die jongen gesproken. Ik heb Ali maar wat wijs gemaakt, dat ik in Amsterdam
een jongen had, om haar in een andere gedachte te krijgen. Wat dacht u nu van mij, wanneer ik een
jongen had, zou ik toch niet zo'n omgang met u gehad hebben. Dan had ik dat wel gezegd. Ik heb
haar maar op een dwaalspoor gebracht, begrijpt u het nu wel? Net als wat ik tegen mevrouw zei,
dat ik niets om u gaf. Dat moest ik nu toch allemaal wel zeggen! Het spijt mij zeer dat het allemaal
zo heeft moeten lopen. Maar alles schrijven kan ik toch niet, hoe of dat allemaal met Ali in elkaar
zit.
Neem van mij enkel maar aan dat zij erg jaloers was. Want wat ze allemaal van u gezegd
heeft schrijf ik maar niet eens. Maar nu kan ze wel zoveel vertellen nu dat ik weg ben. Dat had ze
die avond moeten doen, toen we met z'n drieën waren bij hun op het erf. Ik denk er iedere dag aan,
neen, dat u zoiets van mij gedacht had! Maar toch wou ik u nog wel eens een keer spreken, want er
ligt nog heel wat op mijn hart. Maar dan had ik toch wel graag bericht terug of u mij nog wil spre-
ken! Zowel, dan moet u maar schrijven wanneer, waarzo en op welke dag. Dan kunnen we er nog
eens beter over praten, want eerder ben ik toch niet tevreden. Want daar allemaal over schrijven
kan ik toch niet. Maar dat kan ik u nog wel zeggen dat daar NIETS van waar is. Dat zou gemeen
van me zijn!
En dan nog iets. Ik wens u, met uw ouders veel geluk met hun veertigjarig huwelijk en dat
u ze nog vele jaren moogt behouden. Verder weet ik niets meer te schrijven. Verder nog veel plei-
zier en de hartelijke groeten

van je Antje

van Antje in. m'n zak en was vast besloten om ditmaal

Met één slag brachten deze weinige, maar ge-
voelige regels mij tot de werkelijkheid terug. Het werd
me duidelijker dan ooit hoe zeer ik me vergist had in
Antje, dat het krankzinnig was geweest van me om ook
maar één ogenblik geloof te hechten aan de onzin die
mijn geliefde tante over het vermeende streven van het
meisje uitgekraamd had! En des te gemakkelijker is het
te begrijpen dat ik opnieuw de woede en verbittering in
me voelde oplaaien. Ik stak de brief in m'n binnenzak
en keerde terug naar de woonkamer. Daar zag ik de
vragende gezichten al op me gericht, er was natuurlijk
al lang weer over gekletst en moeder vroeg meteen van
wie die brief was, ofschoon ze dat waarschijnlijk al
heel goed wist. In mijn opwinding wond ik er geen
doekjes om en deelde het gezelschap mede dat de brief
inderdaad van Annètje was en voegde daar meteen aan
toe dat het kletspraatje over die zogenaamde jongen
een verzinsel was, dat had ze me nu duidelijk uitgelegd.
Verder moesten ze nu maar eens en vooral begrijpen
dat mijn opinie over Antje hiermee radicaal gewijzigd
was na het lezen van die brief!
Tante Mien stond onmiddellijk op van haar
stoel, er trok een smalende lach om haar mond en ze
begaf zich terstond naar buiten toe, moeder en ik volg-
den haar. De anderen verdwenen veiligheidshalve en
Ali vond het ook maar beter om uit de buurt te blijven
nu ze bevroedde dat de zaak een andere wending ging
nemen! Midden op de grintweg ontspon zich toen een
heftige discussie. Ik voelde me sterk nu met de brief
als een rots in de branding recht overeind te blijven
staan. Maar tante Mien gaf zich niet gewonnen... ze
bleef volharden in haar oorspronkelijke mening en met
nòg meer overredingskracht dan tevoren trachtte ze me
te overtuigen dat ZIJ gelijk had, dat Antje minder-
waardig was en dat ik me had laten inpalmen! NU
leerde ik haar inderdaad pas goed kennen! Heel be-
daard haalde ik toen de brief uit mijn zak en zei rustig
en vol vertrouwen: „Hier heb ik haar brief... en lezen
jullie het nu zelf maar! Er staat niets in dat verborgen
moet blijven!” Tante Mien nam hem maar al te gretig
van mij aan, ze griste het document bijna uit m'n han-
den en begon dan halfluid te lezen. Ze was er gauw
mee klaar, vond de gelukwens van het meisje aan het
slot van de brief in één woord „theatraal” en barstte
vervolgens los in een eindeloze stroom van tegencom-
mentaren, die kant noch wal raakten. Ze bleef met
verheffing van stem volhouden dat ik verblind was en
doorspekte haar betoog met „jongenlief” voor en „jon-
genlief” na tegen mij, toen ze zag aankomen dat ik
ditmaal niet meer te overtuigen was van haar „goede
bedoelingen” en rotsvast mijn eigen mening had ge-
vormd. Met een honende spotlach riep ze uit: „Dat is
toch gewoon belachelijk, wat dat meisje daar schrijft
over onze Ali... bespottelijk om te beweren dat Ali
jaloers zou zijn... hoe kòmt ze er bij! Nou, ik kan je wel
verzekeren, en dat weet ik toevallig heel goed, heeft Ali
al geruime tijd zo'n beetje kennis aan iemand in
Utrecht... en het is dus uitgesloten dat die jaloers had

- 77 -
moeten zijn! Heus, beste jongen, geloof me toch, neem
nu toch een goede raad van me aan, ga niet in op dat
voorstel om haar ergens te ontmoeten... dat meisje gaat
niet vrijuit. Misschien heeft ze die brief wel niet eens
zelf geschreven, daar zit natuurlijk die moeder achter!
Ze hebben spijt dat jij ze nog net ontglipt bent en nu
zetten ze te elfder ure alles op alles om jou nog onder
hun net te kunnen vangen!” Sprakeloos hoorde ik al die
tirades van mijn tante aan, maar ik liet haar kalmpjes
uitpraten, want hoe meer zij voortging met het meisje te
belasteren, des te meer kreeg ik zekerheid van de vol-
maakte argeloosheid en de zuivere gevoelens die mij
van Antje bekend waren. Nog nooit eerder had ik zó
veel starheid in denken ontmoet als bij mijn tante thans
het geval was. Ze MOEST en ze ZOU gelijk hebben en
liet al haar fantasie de vrije loop om dat aan te tonen!
Nu kwam ze ineens aandragen met de wetenschap dat
Ali een vriend had in Utrecht! Nou, daar hadden we Ali
nog nooit eerder over horen reppen en mijn tante zou
de laatste geweest zijn om daar niet mee te pronk te
lopen! Ik zag in dat er geen praten tegen was, ik gaf het
maar op! Mijn tante was er toch niet van af te bren-
gen... van het begin af aan was Antje bij haar in onge-
nade geweest, dat meisje deugde niet voor mij en daar
stapte ze voor geen goud van de wereld meer vanaf.
Het was weer het oude liedje, ze stond er in heel de
familie om bekend en daar waren al heel wat familieru-
zies door ontstaan. Ik vond het alleen slechts een on-
vergeeflijke fout van mezelf dat ik een paar dagen
geleden zo stom was geweest om me te laten beïnvloe-
den door die lasterlijke aantijgingen. Maar dat was nu
afgelopen, mijn besluit stond onwrikbaar vast en ik
maakte dan ook kortweg een eind aan het gesprek met
de woorden: „Het klinkt allemaal heel mooi en aardig
wat u daar vertelt... maar ik ben zelf zo vrij om er geen
bal van te geloven. Vergeet niet dat ik Antje veel beter
ken dan iemand van jullie en ik bezit genoeg mensen-
kennis om te weten dat dat meisje nooit tot zulk een
laagheid in staat zou zijn... ik kàn en ik màg zoiets niet
van Antje denken, vooral niet nu ik die openhartige
brief van haar heb gelezen! Als ze werkelijk zo was als
u haar afschildert... nou dan zou ze hier ook niet altijd
zo plichtsgetrouw en doodeerlijk geweest zijn. Menig
ander meisje had er de brui aan gegeven, na zo'n be-
handeling...!” Moeder viel onmiddellijk bij: „Ja, dáár
heeft die jongen gelijk aan... 't is een hartelijke plichts-
getrouwe meid en zo'n meisje krijg ik nooit voor haar
in de plaats terug!” Het klonk bijna als een verwijt aan
het adres van tante Mien!
Mijn laatste woorden waren: „Enfin, al gaan
jullie nou allemaal op je hoofd staan, mijn besluit staat
vast! Ik ga in Amsterdam met haar praten en we zullen
wel zien wat er verder van komt. Ik blijf van mening
dat Antje groot onrecht is aangedaan en ik zal niet
eerder rusten voor dat uit de weg is geruimd!” Dáár
had tante niet van terug. Ze zweeg ontdaan en werd wit
van woede. In haar wiek geschoten draaide ze zich nog
éénmaal om voordat ze wegliep en riep met waarschu-
wende vinger uit: „Dan moet je het zelf maar weten...
- 78 -
maar beweer nooit dat wij je niet gewaarschuwd heb-
ben!!”
Die hele verdere dag verkeerde ik in een zeer
opgewekte stemming, de brief van Antje had me in alle
opzichten een nieuwe dosis moed gegeven en het was
me daarbij niet ontgaan dat ook mijn moeder een heel
stuk van gedachten was veranderd over Antje. Het
epistel van het meisje had z'n uitwerking stellig niet
gemist!
De autotocht die wij 's middags maakten werd
toch nog een succes, 't was maar goed dat ze de grote
toerauto hadden kunnen krijgen want we gingen er
maar nèt in met z'n zessen... Antje zou er niet bij ge-
kund hebben! Het weer liet zich die middag ook van z'n
beste kant zien. Maar Ali moest natuurlijk de goede
stemming weer even verstoren terwijl we door een van
de mooiste landschappen van de Hoge Veluwe reden,
met de hatelijke opmerking: „Jammer dat Antje d'r nou
niet bij kan zijn... daar had ze ook van mee kunnen
genieten!” Niemand gaf er antwoord op, maar het lag
mij op de lippen om haar naar het hoofd te slingeren:
dat is jouw schuld, dan had je haar maar niet hier van-
daan moeten pesten! Doch wijselijk zweeg ik maar om
geen schaduw te werpen op deze plezierige middag.
Natuurlijk was die zelfde gedachte ook bij mij opge-
komen... Antje had hier inderdaad van mee kunnen
profiteren en met een gevoel van heimwee dacht ik aan
ons gezellige tochtje van vorig jaar, dat was eveneens
op het eind van de vakantie, toen Antje en ik allebei
met een triomfantelijk en zegevierend gebaar uit de
auto stapten als overwinnaars!
Na afloop van de autotocht had moeder ge-
zorgd voor een echt feestelijk diner bij ons op Campa-
nula waarbij de hele familieschaar, mitsgaders Ali mee
aanzat. Voor het eerst na vele dagen smaakte het eten
mij weer eens ouderwets goed en we deden het maal
alle eer aan! Ja mensen, wat hadden wij het toen nog
goed en hoe slecht waardeerden wij de rijkdom die we
toen nog bezaten! Wie kon zich voorstellen aan die rijk
voorziene dis dat er binnen afzienbare tijd in dit land de
honger in z'n meest afzichtelijke vorm voor de poort
zou staan... hier in dit gezegende land van melk en
honing! We zouden nog menigmaal met trieste wee-
moed terug denken aan deze gelukkige tijd! Van ver-
schillende momenten op die dag had ik filmopnamen
gemaakt zodat de herinnering er aan voor de toekomst
bewaard zal kunnen blijven, tenzij... ook de filmspoe-
len met hun kostbare herinneringen ten prooi vallen aan
de razernij van het oorlogsgeweld!
Oom Wim en ik besloten de dag met een ge-
zellig tochtje op de fiets na afloop van het kostelijke
diner, we konden daardoor meteen wat overtollige
calorieën proberen kwijt te raken! Het was weer zo'n
zeldzame warme zomeravond zoals we in geen dagen
meer hadden meegemaakt hier. Ik voelde me weer
helemaal happy en had mijn evenwicht gelukkig weer
geheel en al hervonden. Dat was voornamelijk te wijten
aan de brief van Antje, ik was nu volkomen gerust
gesteld en kon weer denken aan een vast omlijnd plan
over hetgeen me te doen stond wanneer ik weer in de
stad terug was. Met mijn tante wenste ik geen dispuut
meer te hebben over de kwestie... ik wist nu méér dan
genoeg, ze zou me voor geen tweede maal van de wijs
kunnen brengen! Mijn oom was zo tactisch om zich er
in het geheel niet mee te bemoeien, iets dat ik bijzonder
in hem waardeerde.
Vrijdag 28 juli 1939 - Putten
En zo komt dan het einde in zicht van deze roemloze
vakantie, vandaag is het feitelijk de laatste dag en ik zal
nog maar één nachtje hoeven slapen op mijn kleine,
vertrouwde kamer in het vriendelijke bungalowtje dat
getuige is geweest van zovele emotievolle gebeurtenis-
sen. De vrouwen zijn al druk in de weer met toebereid-
selen te maken voor ons vertrek, koffers worden al vast
voor een deel ingepakt en er wordt grondig opruiming
gehouden. Ik voel geen greintje spijt bij de wetenschap
dat het voorbij is, eerlijk gezegd hunker ik er naar om
zo snel mogelijk hier vandaan te komen en in m'n eigen
vertrouwde omgeving het leven van alledag te herne-
men, de affaire met Antje tot een oplossing te brengen.
De bijna ongelooflijke dingen die hier hebben plaats
gevonden hebben een diepe schaduw geworpen op ons
vakantiepleizier en menigmaal komt de vraag bij me
op: wat zal hierna nog allemaal gaan gebeuren... hoe
ziet de naaste toekomst er uit? Steeds meer onheil-
spellende geruchten betreffende de internationale toe-
stand dringen ook hier reeds tot ons door, met tegenzin
schakel je de radio in om des avonds acht uur naar de
nieuwsberichten te luisteren... je kunt er beter maar niet
naar luisteren!
Na de uitzonderlijk mooie dag van gisteren
was het met de weersgesteldheid vandaag opnieuw
treurig gesteld. Oom Wim en ik probeerden in de vroe-
ge ochtend nog wat te fietsen - voor de laatste maal -
maar we brachten het niet ver. De fut was er uit en ik
meende te constateren dat bij allemaal het verlangen
bestond naar het einde van de familiereünie... ze had-
den er schoon genoeg van en het zou ook niet lang
meer hebben moeten duren. Er stond behoorlijk druk
op de ketel! In de middag wandelde ik naar het dorp
toe, gedreven door een vaag schuldgevoel dat ik toch
eigenlijk iets moest kopen voor mijn vriendin Betty. Ik
begaf mij naar de kunsthandel van Terwee en kocht
Lieve Betty,
Aanstaande zaterdagmiddag kom ik in Amsterdam terug. Ik hoop dat ik in de gelegenheid ben om
je zondagavond te bezoeken. We hebben veel slecht weer gehad, vooral in de laatste week, en er is
hier iets heel onaangenaams gebeurd, iets dat voornamelijk ons beiden betreft en waarover we
aanstaande zondag ernstig moeten praten samen. Tot over een paar dagen dus maar!
Hartelijk gegroet van je liefhebbende
- 79 -
daar een vrij kostbaar, maar artistiek cadeautje voor
haar, een gebrandschilderd stilleven. Het was alsof ik
met dit kleinood alles wilde afkopen wat ik jegens haar
in de voorbije weken had misdreven. Niet zonder vrees
en ontsteltenis moest ik er aan denken hoe wij over een
luttel aantal uren weer tegenover elkander zouden
staan, ikzelf vervuld met schaamte en schuldgevoel dat
ik haar bedrogen had en alleen nog maar naar haar toe
kwam om onze verhouding te beëindigen. Hoe moest ik
het haar in godsnaam zeggen? Of zou het weerzien mij
weer opnieuw tot haar terug brengen? Zou Betty zelf
ook bereid zijn er een eind aan te willen maken? Achter
al deze vragen stond de dwingende belofte die ik aan
Antje had gedaan... de verzekering die ik haar gegeven
had dat ik haar niet in de steek zou laten en dat ze altijd
op me zou kunnen blijven rekenen. Dit alles moest ik
Betty openbaren, dat was ik verplicht... het betekende
de consequentie van hetgeen ik eenmaal hier in Putten
lichtvaardig en onbedachtzaam met Antje was begon-
nen. Zou dit dan werkelijk het einde betekenen van
onze jarenlange liefdesverhouding? Was al die strijd
om haar te redden van de ondergang uit de ziedende
maalstroom van het leven voor niets geweest? Mogelijk
toch niet! Ik had haar gered, toen het bijna te laat was,
maar nù wist ik dat ze in ieder geval veilig was en dat
ze ook zonder mij ongetwijfeld haar weg verder in de
toekomst zou weten te vinden. Misschien had de Voor-
zienigheid het wel zó voor ons beschikt dat onze wegen
hier moesten scheiden, hoe onbestaanbaar me dat ook
steeds had geleken! Maar thans vond ik het al lang niet
meer zo onaanvaardbaar dan een jaar geleden, tè zeer
als ik vervuld was van mijn genegenheid voor Antje.
De nuchtere werkelijkheid stond voorop: Antje was een
ongerept vrij meisje, ik zou terstond met haar kunnen
trouwen... tussen Betty en mij lag een diepe afgrond,
Bram, de kerel die als een niet te slechten barrière de
weg naar haar versperde en die nimmer van zins was
afstand van haar te doen. Daarom had ik mij stellig
voorgenomen Betty alles te vertellen en haar daarna
zelf te laten beslissen wat ons te doen stond. Dat zou
geen gemakkelijke opdracht worden Bij m'n terugkeer
uit het dorp volstond ik met Betty een kort bericht te
sturen per briefkaart, waarin ik haar in voorzichtig
gekozen woorden voorbereidde op het ernstige nieuws
dat haar te wachten stond:
Piet.

Betty met haar scherpe intuïtie zou uit deze weinige
regels ongetwijfeld begrijpen wat er aan de hand was.
Ze zou door dit nieuws niet overrompeld worden...
waarschijnlijk had ze het al lang zien aankomen!
Op de avond van deze sombere laatste dag in
Putten hadden de omstandigheden het zó beschikt dat
wij allemaal getuige moesten zijn van een nogal merk-
waardige bijeenkomst. Tussen Campanula en Dennen-
lust lag in de hoek van de Kozakkenweg de jeugdher-
berg „'t Plankenhuus”. Het Plankenhuus was van oor-
sprong, en dat moet al jaren geleden zijn, een klein
sanatorium voor longpatiënten geweest. Thans deed het
dienst als jeugdherberg en van tijd tot tijd waren er
kleine groepen jongeren ondergebracht die er hun
vakantie doorbrachten. Ook in de afgelopen week was
het houten gebouwtje bevolkt geweest met een aantal
jonge mensen van christelijke huize, naar wij aannamen
doordat er bij iedere maaltijd nogal luid voorgebeden
werd. Ook voor hen was het vandaag de laatste dag en
we hadden gezien hoe die jongens de hele dag bezig
waren geweest met het verzamelen van sprokkelhout
dat overal rondom in de bossen voor het grijpen lag, tot
hele boomstammen toe. Ze hadden het allemaal opge-
stapeld achter het huis op een open plek en het leed
geen twijfel dat ze van plan waren die avond een groots
kampvuur te ontsteken. Het was een formidabele
brandstapel geworden en we waren allemaal benieuwd
wat voor een effect dat zou geven als de brand er werd
ingestoken. Tegen schemerdonker gebeurde dat dan
ook en het werd het meest indrukwekkende kampvuur
dat ik ooit heb meegemaakt, niet zozeer vanwege dat
vuur alleen, maar door nog iets geheel anders. Toen het
vlammenspel z'n hoogtepunt bereikt had en heel de
omgeving in heldere rode gloed zette, trad er iemand
van de leiding naar voren en begon een speech te hou-
den, het moet kennelijk een predikant geweest zijn,
maar wat die man daar op die gedenkwaardige avond te
zeggen had, waren woorden van zulk een profetische
inhoud, dat ongetwijfeld iedereen uit de omgeving,
waaronder ook veel ouderen, telkens weer teruggedacht
zal hebben aan die voorspellende rede. Zelf waren wij
voor de laatste maal bij elkander op Dennenlust en toen
wij omstreeks tien uur buiten de gloed zagen van het
kampvuur en de stemmen van de jongens en meisjes uit
het Plankenhuus hoorden weerklinken, begaven we ons
eveneens naar buiten. We waren niet de enigen, de
meeste bewoners van de andere bungalows waren ook
van de partij en het was een wonderlijk gezicht om al
die mensen rondom dat knetterende vuur te zien staan
tegen de duistere achtergrond van het geboomte. Het
leken spookachtige silhouetten en de hele samengroe-
pering in het flakkerend oranje schijnsel had bijna iets
macabers... als uit oeroude tijden bij de Germanen.
Maar dan werd het plotseling stil onder al de aanwezi-
gen, alleen het geknetter van de vlammen vulde nog de
nachtelijke stilte. Uit die vreemde, onwezenlijke stilte
trad onverwacht een krachtige, heldere stem naar vo-
ren... de jonge mensen uit het kamp werden toege-
- 80 -
sproken en al waren de woorden die gezegd werden
speciaal voor hen bedoeld, ook voor de omstanders
daarbuiten klonken ze zó indringend dat we er allemaal
heel diep van onder de indruk raakten! Die man stond
daar inderdaad als een profeet... als een boodschapper
uit de wereld van de toekomst die een waarschuwing
uitdroeg tot heel de mensheid voor wat ons in de naaste
toekomst te wachten stond. Het was voor het eerst dat
er iets van werkelijk besef tot me doordrong dat we met
z'n allen aan de afgrond stonden van de samenleving,
dat het onheil dat ons bedreigde nu plotseling onaf-
wendbaar nabij leek! Hoe dikwijls heb ik in latere jaren
aan deze wonderlijke avond terug moeten denken en
aan de woorden van die man. Ik zou z'n preek onmoge-
lijk nog woordelijk kunnen herhalen, maar er waren
punten in waarin hij op niet mis te verstane wijze zin-
speelde op de ramp die we ieder ogenblik konden ver-
wachten. Op bloemrijke wijze vergeleek hij het vuur
waar we allen omheen stonden met het licht der Vrede,
het licht dat nimmer mocht doven. Het beeld van deze
gloed en de gedachte aan deze avond zouden we altijd
bij ons moeten levend houden, meedragen in ons hart
als een symbool... het moest een baken voor ons zijn en
blijven voor straks... wanneer de grote waanzin over
de wereld zou losbarsten, wanneer de beestachtige
oorlog dood en verderf zou zaaien onder al deze jonge
levens, voor wier behoud hij vurig bad. Hij smeekte de
Almachtige dat zij allen voor deze verschrikkingen
gespaard mochten blijven, maar hij wist dat het moei-
lijk was daar nog aan te durven geloven, nu de volken
vol haat en tot aan de tanden bewapend tegenover
elkander stonden, gereed om opnieuw het afschuwelij-
ke bloedbad onder elkander aan te richten. Daarna
roerde hij de mogelijkheid aan dat ons eigen vaderland
ditmaal in deze verschrikkelijke baaierd van geweld
kon worden meegesleurd waarna hij z'n toespraak
beëindigde met de dramatische woorden: ....„En mocht,
wat God verhoede, voor jullie straks het uur aanbreken
dat het Vaderland een beroep moet doen op de besten
zijner zonen... denk dan steeds weer aan deze ogen-
blikken, dat wij hier bijeen waren in volle vrede en als
levenden ons mochten koesteren aan de warmte van dit
kampvuur! Draag dit licht steeds diep in je hart mee...
het kan een troost en een baken zijn dat je mogelijk
leiden kan om door de diepste en donkerste uren van je
leven heen te komen.”
Dat waren zo ongeveer de woorden waarmee
die dominee een nogal verontrustend toekomstbeeld
aan z'n gehoor ophing maar dat blijkbaar op al die
toehoorders, ook de buitenstaanders, een diepe indruk
maakte en bij mezelf een beklemmend gevoel van vrees
voor de toekomst opriep. We waren er eigenlijk alle-
maal een beetje kapot van, beseften voor het eerst hoe
ernstig de situatie in Europa er voor stond. Of over-
dreef die man? Dat z'n woorden nogal stevig waren
overgekomen bewees wel het feit dat er zo hier en daar
om ons heen vrouwen onderdrukt in gesnik uitbarsten,
die nauwelijks hun ontroering konden verbergen. Het
was alsof die man ons de ogen geopend had en of we
van hem voor het eerst de ontzettende waarheid verna-
men hoe dicht wij bij de ondergang stonden. Dat je je
wel moest afvragen: is het dan zo erg? Staan wij werke-
lijk reeds zó dicht aan de afgrond? Neen, die man over-
dreef niet... hij zag bepaald verder en profeteerde op
die donkere avond een somber toekomstbeeld dat een
gevoel van grote beklemming wierp op al die mensen.
Zelf voelde ik me ook diep bewogen worden en zag het
vuur langzaam tanen door een floers van tranen, maar
dat kwam natuurlijk ook doordat ik telkens aan Antje
moest denken met gevoelens vol weemoed. Hoe graag
zou ik nu gewild hebben dat zij hier naast me had ge-
staan, mijn arm beschermend om haar heengeslagen,
samen luisterend naar die indringende boodschap.
Opnieuw stormden weer alle emoties van de afgelopen
dagen op mij toe en samen met de weinig opwekkende
woorden van de spreker drong zich het toekomstbeeld
voor mij nog somberder op dan het al was. Nog even
laaide de flikkering van het vuur hoog op, maar dan
minderde de rosse gloed al meer en meer en verstierf
langzaam aan tot wat zwak nagloeien in de nu diepe
duisternis van het nachtelijk woud. Zwijgend gingen de
mensen uit elkaar, allemaal diep onder de indruk en elk
vervuld van eigen zwaarmoedige gedachten en toe-
komstzorgen. Het was een avond geweest om niet licht
te vergeten, het leek bijna op een plechtig symbool tot
de afsluiting van een gelukkige periode, die nu eens-
klaps voorgoed voorbij leek! Later vroeg ik me wel
eens af: hoevele van die jonge mannen uit dit kamp op
het Plankenhuus zullen voor het laatst in hun jonge
leven dit kampvuur hebben meegemaakt? Voor hoeve-
len betekende het een eeuwig afscheid? Misschien heeft
een enkele er bij stilgestaan, maar geen van hen kon
weten wie het noodlot zou treffen!
Zaterdag 29 juli 1939 - Putten-Amsterdam
En zo is het einde van heel deze dramatische periode in
zicht gekomen... nog weinige uren restten ons. Wat valt
daar nog over te schrijven? Nog even na het ontbijt een
tochtje naar het Solse Gat, nog éénmaal de sensatie van
voort te zweven langs lommerrijke boswegen, de geu-
ren die uit het bos opstijgen op te snuiven en je te kun-
nen verzadigen aan de mysterieuze schoonheid van die
groene vallei temidden van eeuwenoud beukenhout.
Zullen wij het hierna ooit nog weerzien? Het leek bitte-
re ironie dat juist deze laatste dag zo fraai en vol zonne-
schijn moest wezen, na zoveel eindeloze regendagen!
Mijn tocht eindigde in het dorp waar ik met bezwaard
gemoed mijn trouwe velo afleverde op z'n wettelijk
domicilie en ik dorst er nauwelijks bij te wensen: tot
het volgend jaar! Ik was niet weinig verrast toen ik bij
m'n thuiskomst te voet tegen halftwaalf de auto uit
Amsterdam reeds voor Campanula zag staan... de
chauffeur had er z'n gemak van genomen en zich prins-
heerlijk neergevleid in een van de ligstoelen. Hij was
veel vroeger verschenen dan de afspraak was, maar dat
raadsel was spoedig opgelost. Hij had 's morgens een
- 81 -
vrachtje van Amsterdam naar Nunspeet gehad en com-
bineerde de rit met de opdracht ons terug te brengen...
dat ging in één moeite door. Haast had de goeie man
helemaal niet, hij zat hier gezellig met een boterham-
metje en een kop koffie en nam er meteen een makke-
lijk dagje van. Maar nu de auto er toch eenmaal was
werd er niet langer getalmd met inpakken, dat was
trouwens al grotendeels gebeurd en we hoefden alleen
nog iets te eten, daarna konden we meteen vertrekken.
Precies halfdrie was alle bagage ingeladen en kon de
aftocht een aanvang nemen. We namen afscheid van de
oude Van Surksum en van oom en tante. Ik maakte er
nog de laatste filmshots van en was daarmee precies
aan het eind van mijn filmvoorraad gekomen. Mijn
tante reed in de auto mee tot aan het station, oom Wim
en Ali vertrokken op de fiets. Wat koeltjes groette ik
Ali ten afscheid, voorvoelend dat ik haar waarschijnlijk
nooit meer terug zou zien en waaraan ik ook geen en-
kele behoefte meer had, hoe de situatie ook verlopen
mocht! Ik had me nog steeds niet goed kunnen heen
zetten over de afkeer die ik tegen dit pedante opdringe-
rige meisje had. Ik bleef haar met mijn tante beschou-
wen als de aanstichteres van alle ellende die zij Antje
en mij hier in de laatste twee weken hadden aangedaan.
Ik kon dat nog steeds niet verkroppen, zonder hen had
het allemaal voor Antje en mij zoveel romantischer
kunnen zijn. Geen boze woorden, geen tranen... dan
was ze nu nog hier bij ons geweest! De slechte voorte-
kenen aan het begin van deze vakantie hadden mij niet
bedrogen, er had een fatum op heel deze periode gerust
en alle omstandigheden hadden er toe meegewerkt dat
ik hier nu afscheid van alles moest nemen met een
gevoel van diepe wrok, als een verslagene in plaats van
dat ik, net als vorig jaar, zegevierend met Antje samen
in de auto kon stappen als overwinnaar op de dwinge-
landij van mijn familie. Helaas, het noodlot had het
anders beschikt... de liefde tot Annètje die hier in Put-
ten eens was opgebloeid, had op dezelfde plaats haar
tragisch einde weer gevonden. Wat er verder straks in
de stad nog uit mocht voortvloeien lag thans nog in de
nevelen der toekomst verborgen.
Bij het kleine stationnetje van Putten verliet
tante Mien de auto, oom Wim en Ali waren er ook
reeds en ontfermden zich over de bagage. Hier scheid-
den onze wegen definitief, het was geen hartelijk af-
scheid, mijn tante keek niet bijster opgewekt en het was
aan alles te merken dat deze periode ook voor hen niet
zo succesvol verlopen was als ze gehoopt hadden. Mis-
schien hadden haar duistere machinaties als een boe-
merang gewerkt en nu kwamen de brokstukken van de
verwoesting die ze had aangericht op haar eigen hoofd
terecht!! Eindelijk reden we weer op de betonweg en
voort ging het nu... de weg terug die wij eens waren
gekomen vol hoge verwachtingen met het uitzicht op
vier volle weken vrijheid. Nu voelde ik me volkomen -
down en wenste niets liever dan maar zo gauw moge-
lijk thuis te zijn, terug in de dagelijkse beslommeringen
van werk en afleiding te zoeken in persoonlijke bezig-
heden. De gedachte aan de filmopnamen en al het werk
dat ik daar mee zou krijgen, kikkerde me weer een
beetje op. Ik verwachtte veel van de nieuwe Puttenfilm,
samen met mijn broer had ik verscheidene fraaie op-
namen gemaakt en ik had alle reden om met verlangen
naar het eindresultaat van onze arbeid uit te zien. On-
derweg in de auto bedacht ik al een titel voor de film:
„Van zon, wind en regen”... Nou, welke rol die regen
er in speelde wist alleen ik maar al te goed... je zou het
bijna een symbool kunnen noemen! Een ander vraag-
stuk dat opdoemde was: wat moest ik met die opnamen
doen waar Antje op voor kwam? Moest ik die er maar
uitsnijden? Maar dan bleef er van de hele film niet veel
meer over... nee, voor mij waren die herinneringen aan
haar veel te dierbaar. Die film moest gewoon worden
als een beeld van de werkelijkheid... zó was het ge-
weest en niet anders, Antje moest maar tot in lengte
van dagen op het filmscherm haar rolletje blijven spe-
len!
De reis naar huis verliep vlot en het was klok-
slag vijf uur toe wij boven waren en verwelkomd wer-
den door mijn broer en schoonzuster. De oudelui waren
zeer verrast toen zij de hele woning herschapen vonden
in een bloementuin. Er waren nogal wat bloemstukken
Hoofdstuk 7
Zondag 30 juli 1939 - Amsterdam
Het is zondagavond omstreeks negen uur. Na ruim vier
weken staan Betty en ik weer tegenover elkander en het
weerzien lijkt op dat van een jaar geleden, echter met
dit verschil dat ik me thans oneindig veel meer be-
klemd voel dan toen het geval was. Nu ziet het er wer-
kelijk naar uit dat er voorgoed een scheidsmuur tussen
ons is opgeworpen. Toen kwam ik tot haar terug als de
berouwvolle zondaar die door bijzondere omstan-
digheden een beetje over de schreef was gegaan en die
weet dat alles wel weer goed zal komen! Maar nu staan
de zaken er heel anders voor. Wat ik zo aanstonds
tegen haar te zeggen heb, zal ons alleen maar verder
van elkaar verwijderen, het moet het einde betekenen
van onze jarenlange vriendschap en liefde. De hele dag
had ik doorgebracht in een sfeer van nerveuze onrust,
ik zag als een berg op tegen het uur dat ik naar Betty
heen zou gaan. Natuurlijk verlangde ik hevig naar haar,
maar ook mijn gevoelens voor Antje kon ik nog maar
moeilijk onderdrukken en de gedachte aan wat ik het
meisje beloofd had spookte me voortdurend door het
hoofd. Maar ik was al lang niet meer zo zeker van m'n
zaak, de twijfel over de juistheid van mijn besluit had
geleidelijk aan al weer bezit van me genomen en dat
was des te sterker in omvang toegenomen nu ik weer in
m'n eigen vertrouwde omgeving terug was, waar alles
zo totaal anders leek dan in Putten.
Betty ontvangt me vrolijk en opgewekt als
- 82 -
gekomen ter gelegenheid van hun veertigjarig huwe-
lijksfeest. Ik was zo verstandig om dadelijk mijn broer
even apart te nemen teneinde hem in te lichten over het
gebeurde met Antje daarbuiten. Het leek me beter toe
dat hij het nieuws van mij zelf vernam alvorens hij iets
uit andere bron ter kennis mocht krijgen. Ik vertelde
hem alles en hoe het gegaan was zonder er iets aan af
of toe te doen. Aart had geen goed woord over voor de
houding van de familie en was het roerend met me eens
dat ik niet anders had kunnen handelen en dat ze
schunnig gehandeld hadden tegenover Antje, althans
wat tante Mien betrof.
En hiermee ben ik dan aan het eind gekomen
van mijn weinig vrolijk verhaal over de gebeurtenissen
in Putten. Maar het verzonk al spoedig in het niets bij
wat er later op volgde. Het muisje zou een staart krij-
gen en niemand beter dan ik zelf was daar het best van
doordrongen! Achter de horizon rommelden de eerste
donderslagen!
altijd, ofschoon haar ogen verraden dat ze verlangend is
te vernemen wat mij allemaal is overkomen. Aan heel
haar houding kan ik duidelijk merken dat ze er al lang
alles van begrepen heeft en nog slechts hoeft te wach-
ten op het ogenblik dat ik aarzelend met mijn verhaal
van wal zal steken. Maar het stuit me aanvankelijk
bijna tegen de borst het onderwerp aan te roeren en na
de gewone aanloop van ons gesprek blijf ik zwijgend
zitten afwachten, tot Betty met een ingehouden lach
zegt: „Zeg Piet, die briefkaart van je... die was voor
mij nogal raadselachtig. Zou je me nou niet eens gauw
vertellen wat daar in Putten in godsnaam allemaal
gebeurd is? Ik brand letterlijk van nieuwsgierigheid...
toe, vertel het Betty nu eens en zit daar nou niet of je je
laatste oortje versnoept hebt!” Ze is druk doende met
thee te zetten en als ik zo naar haar kijk is dat beeld me
zó intens vertrouwd en zó lief, met haar gracieuze
bewegingen en de warmte die uit haar ogen straalt,
terwijl ze me doordringend aankijkt, dat ik het wel kan
uitschreeuwen. Ze heeft direct de juiste toon gevonden
en dan kan ik het niet langer voor me houden. Ze komt
naast me zitten op de leuning van de crapaud en slaat
moederlijk haar kleine arm om me heen en zegt bijna
fluisterend: „Nou, vooruit! Voor de dag er mee, stort je
hart maar eens voor me uit... 't gaat natuurlijk weer
over Antje, nietwaar? Wist ik al dadelijk toen ik je
zag!” Met horten en stoten begin ik m'n verhaal, zonder
haar nauwelijks durven aan te zien. Ik probeer alles in
logische volgorde te vertellen, bespaar haar geen enkel
detail en laat de hele historie van de ondergang van
Antje als in een film voor haar ontrollen. Zwijgend en
met grote aandacht volgt ze mijn relaas, ze onderbreekt
me niet, maar luistert en af en toe zie ik dat ze haar
wenkbrauwen fronst alsof ze het ergens niet mee eens
is. De schemering is al gevallen wanneer mijn relaas
ten einde loopt. Roerloos blijft Betty naast me op de
leuning zitten, alleen het theelichtje onder de trekpot
verspreidt een flauw schijnsel waardoor ik de blank-
heid van haar gezichtje kan onderscheiden. Een poos
lang blijft het stilzwijgen tussen ons bestaan, terwijl ze
zachtjes mijn handen streelt. Daardoor weet ik dat ze er
niet boos over is, ze begrijpt er alles van. Voorzichtig
vraag ik haar: „Lieseke... ik weet het, je moet me nu
wel een monster van ontrouw vinden, is het niet? Zèg
in godsnaam iets... want ik weet het allemaal niet meer,
ik ben ten einde raad vanavond naar je toegekomen!”
Eindelijk antwoordt ze rustig met die vertrouwde klank
in haar stem: „Piet, dat verhaal wat je daar vertelt is in
één woord verschrikkelijk... wat ze dat arme kind heb-
ben aangedaan! Als ik jou niet zo goed kende, zou ik
het bijna niet kunnen geloven... En jij hebt dat allemaal
getolereerd? Je hebt dat meisje alleen naar huis laten
gaan op die boot en je bent niet eens meegegaan naar
haar huis? Dan ben je wel erg tekort geschoten, jongen
en dat vind ik héél erg! Waarom heb jij ook niet je
koffer gepakt en bent er meteen vandoor gegaan? Als je
dat wèl gedaan had zou die tante van je beslist een
toontje lager zijn gaan zingen! Maar ja, ik snap wel hoe
moeilijk het allemaal voor je geweest is om daar in je
eentje tegenop te moeten roeien... en nou zit je met je
woord aan Antje... je wilt haar niet in de steek laten.
Nu moet je eens goed naar me luisteren, Piet... naar wat
ik je nù ga zeggen en naar de raad die ik je hierin geef.
Dat die Antje voortdurend in je gedachten was, het hele
jaar al, heb ik telkens gevoeld. Ik heb er meer van
begrepen dan jij wel vermoedde. Ik kèn je zo goed, hoe
dikwijls heb ik hier op zondagavond niet opgemerkt dat
er iets was dat je dwars zat, dat je met je gedachten bij
andere dingen was, dat je vervuld was van dat meisje.
Ik heb er nooit over willen spreken want ik wist zeker
dat op de een of andere dag datgene zou gebeuren wat
je me nu verteld hebt... zoiets zou jij toch niet voor me
kunnen verzwijgen, wat dat betreft ben je een open
boek voor me. En nu is dat gebeurd, ik wist dat het
onvermijdelijk was. Ik kan onmogelijk boos op je zijn,
jongen. We weten allebei dat het zo goed als zeker
nooit iets kan worden tussen ons... denk je eens goed
in, ik, een getrouwde vrouw met een vent die nooit of te
nimmer voor je zal wijken, een rabauw die voor niets
staat... ik heb je al zo vaak gewaarschuwd voor hem.
Godallemachtig, hij moest het niet weten hoe ik met jou
omga en je mag blij zijn dat hij hier goddank niet
woont en bij me weg is, anders zou ik op zo'n avond
geen seconde rust hebben. En dan nog wat, ik ben vijf
jaar ouder dan jij... nú merk je daar nog niet zo veel
van, maar denk eens aan later, dan ben ik al een oud
wijf als jij nog in de kracht van je leven bent! En daar-
om zal ik je zeggen wat je doen moet. Je bent op het
- 83 -
ogenblik helemaal vol van dat meisje en je goede hart
verzet zich er tegen om mij zomaar ineens voorgoed in
de steek te laten. En die tweestrijd bij jou, waar je al
lang mee rondloopt, is nu de oorzaak dat je daar in
Putten al deze misère hebt meegemaakt. Als je mij niet
had gekend was het allemaal veel eenvoudiger voor je
geweest... dan had je Antje gewoon ten huwelijk kun-
nen vragen, verleden jaar al en dan had je die tante van
je voorgoed de pas afgesneden... is het soms niet zo?
En daarom begrijp ik ook heel goed dat het zo niet door
kan gaan tussen ons en ik wil je dan ook maar voor-
stellen dat we moeten proberen onze relatie te beëindi-
gen. Je gaat nu zo aanstonds bij me vandaan in goede
vriendschap en je komt hier niet meer bij me terug. Dat
moet toch wel want morgen over een week ga ik zelf
naar mijn ouders in Duitsland, voor een week of vier
en... Piet, wie weet of ik ooit nog terug kom. Ik weet
niet of je de kranten bijgehouden hebt, maar reken er
op dat de oorlog vlak voor de deur staat! Ze zijn daar al
druk bezig om het hele leger op de been te brengen en
in Dantzig krioelt het van zogenaamde toeristen die in
werkelijkheid Duitse soldaten zijn in burger. Dat weet
ik uit zeer goede bron! En in die tijd moet jij nu maar
eerlijk de gevoelens van je hart volgen... laat dat meis-
je, die Antje, nou niet voor een tweede maal aan haar
lot over, maar ga nu maar eens vrijuit met haar om, ga
haar opzoeken en neem haar eens mee uit... met mij
kon dat immers toch nooit? Dan leer je haar meteen
eens wat beter kennen en ook die familie van haar.
Maar ik wil absoluut niet dat jij je door mij gebonden
voelt... dat ben ik immers niet waard? Tussen ons kan
het misschien toch nooit wat worden en Antje daaren-
tegen is nog jong en vrij... waarom moet je dan met
zo'n oude vrouw als ik ongelukkig worden? Ik kan het
me allemaal best begrijpen van je en ik heb je vaak
genoeg voorspeld dat op de een of andere dag er een
ander meisje in je leven zou komen. Je hebt dat nooit
willen geloven en ik heb het altijd bijna aandoenlijk
van je gevonden dat je mij trouw wilde blijven, on-
danks al de bezwaren die ertussen ons staan... maar ik
geloof stellig dat nú de tijd is gekomen om de ingeving
van je hart te volgen. Doe het nu maar... probeer Betty
te vergeten...!” Haar woorden klonken doodernstig en
ze waren alleen maar in staat mijn wroeging nog erger
te maken. „En jij dan...?” vroeg ik. „Zul je er dan geen
weet van hebben... zal je mij dan niet erg missen? We
kennen elkaar toch al zo lang?” - „Maak je over mij nu
maar geen zorgen, Liesje komt wel verder door het
leven... al zal het me moeilijk vallen om er aan te wen-
nen zonder jou... Misschien ga ik binnenkort wel voor-
goed naar Duitsland terug en dat zou dan voor ons
beiden de beste oplossing zijn. Piet, we hebben mooie
jaren samen gehad, daar zal ik altijd aan blijven den-
ken. Je hebt een boel voor me over gehad en me uit de
puree gehaald toen ik er geen gat meer in zag, dat zal ik
nimmer vergeten. Daarom kunnen we toch immers als
goede vrienden uit elkaar gaan? Nogmaals, ik neem je
niets kwalijk... je moet maar denken: het heeft allemaal
zo moeten zijn, Piet! Ga jij nu straks maar met een
gerust hart van me vandaan en probeer gelukkig te zijn
met Antje...!” - Die begripsvolle lieve woorden van
mijn liefste werden me plotseling te machtig en wanho-
pig riep ik uit: „Nee Betty, NOOIT!! Voorgoed van jou
weg gaan... dat kàn ik niet! Ik kan jou evenmin mis-
sen... ik weet niet eens of ik wel zó veel om die Antje
geef. Misschien is het slechts een hersenschim van me
en als het dan over een poosje faliekant verkeerd loopt
met dat meisje, dan ben ik jou ook kwijt en zo'n offer is
ze niet waard... Laat me toch in godsnaam bij jou blij-
ven komen... we kunnen toch voorlopig nog als vrien-
den met elkaar om blijven gaan? Nee kind... ik zou
geen rustig uur meer in m'n leven hebben wanneer ik
niet wist hoe het met jou verder ging... nee, ik laat je
beslist niet in de steek, daarvoor hebben we elkaar nog
te veel nodig!” Sussend zei ze: „Nou goed dan, blijf
dan maar bij me komen, zolang het nog kan... maar je
moet me beloven dat je dat meisje beslist nu niet in de
steek laat... dat kind lijdt er ook onder, zul je dat vooral
niet vergeten? Ga het nu maar met haar proberen en
dan kom je mij vertellen hoe het gaat tussen jullie. En
als dan blijkt dat je je toch vergist hebt, nou... dan doen
we net of er niets gebeurd is! We staan dan helemaal
vrij tegenover elkaar en jij hoeft niet geheimzinnig te
doen tegen me over Antje. Nogmaals, Piet, ik heb
helemaal geen reden om jaloers te zijn, het gaat er
alleen maar om of jij een goeie vrouw zult treffen.
Heus, ik begrijp best wat er in je omgaat en wat ik zo in
je bewonder is dat je mij alles zo eerlijk en ronduit
vertelt... dat je er zo'n gewetensprobleem van maakt...
ja, dat doet mij wel wat! Maar als je mij nu eerlijk naar
m'n mening vraagt over die Antje - en wordt dan vooral
niet boos - dan moet ik je zeggen dat ik geloof dat je
tante wel een beetje gelijk heeft... die Antje is eigenlijk
geen meisje voor jou, al wil je dat nu nog beslist niet
geloven! Uit alles wat je over haar verteld hebt krijg ik
wel eens de indruk dat het een meisje is dat het leven
niet zo zwaar neemt en alleen maar aan allerlei wufte
pleziertjes denkt... zij is eigenlijk weer een beetje tè
jong voor je. Daar ben jij geen man voor, ik vind dat jij
eigenlijk met al je capaciteiten geestelijk te ver boven
haar staat. Zoals wij met elkaar een gesprek hebben
over allerlei boeiende onderwerpen... zo zal je met haar
misschien nooit kunnen praten. Maar enfin... dat zul je
nu eerst eens moeten ondervinden, je komt er vanzelf
wel achter!”
Met die woorden van Betty, die getuigden van
een mateloze tolerantie eindigde het dramatische on-
derhoud tussen ons. Was ik er tevreden mee? Nou dat
was lang niet het geval, aan één kant was ik gerustge-
steld dat ik haar goddank niet voorgoed verloren had,
maar haar verregaande grootmoedigheid had mijn
schuldbesef alleen maar groter gemaakt en de twijfel in
m'n hart was er sterker door geworden of ik wel goed
deed om met Antje samen verder door het leven te
gaan. Niet ik had een oplossing aan de moeilijkheden
gegeven, maar Betty zelf had het initiatief genomen en
de dingen gezegd die ik van plan was geweest tegen
haar te zeggen. En nu voelde ik me alles behalve be-
- 84 -
vredigd met die beslissing van haar. Het was alsof ik
m'n eigen doodvonnis getekend had!
Gedurende heel de verdere avond deed Betty
al het mogelijke om mij m'n zorgen te doen vergeten en
vertroetelde me op alle denkbare manieren. Maar in
stede van mij gelukkig te voelen, nu zij de weg naar
Antje voor me geopend had, bleef ik mij somber ge-
stemd voelen. Met een hart vol bange twijfel verliet ik
haar die avond, nadat we afgesproken hadden dat ik
haar volgende week nog éénmaal zou bezoeken alvo-
rens ze naar Duitsland afreisde. Onderweg naar huis
drong zich nu pas duidelijk het besef aan me op wàt ik
eigenlijk op het spel had gezet met mijn lichtvaardige
handelwijze in Putten. Kijk, dit was nu Betty... die zó
verbazend nobel en vol zelfopoffering alleen aan mijn
geluk dacht, die zó veel van mij hield dat ze dit van me
verdroeg. Hoe kon ik toch in hemelsnaam ooit zo
dwaas en roekeloos zijn geweest om Antje daarvoor in
de plaats te willen stellen? En tòch... nog te vers lag het
drama van Putten mij in het geheugen, zag ik telkens
weer het mistroostige blonde kopje van Antje voor me
op die fatale vrijdag, haar jonge verliefd ogen, vol
lokking en verlangens. Dat beeld stond onuitwisbaar in
m'n gedachte gegrift! Er was tè veel tussen Antje en mij
gepasseerd om dit alles zomaar ineens opzij te schui-
ven en bovendien... ik had haar mijn belofte gegeven,
ze mocht op mijn bescherming blijven rekenen! Na-
tuurlijk, het wàs dwaas geweest van me om het zover te
laten komen, nooit besefte ik dat feller dan op deze
avond toen ik van Betty huiswaarts keerde, overstelpt
door tegenstrijdige gevoelens. Het was eigenlijk een
vreemde situatie waarin ik verkeerde... ik kon van Betty
geen afstand doen, maar Antje wilde ik evenmin verlie-
zen en aan haar lot overlaten... ik hield van hen allebei!
Het was niet zonder angstige voorgevoelens
dat ik op deze avond de naaste toekomst tegemoet zag.
Rondom voelde ik de rustige zekerheid van mijn be-
staan belaagd, was de dreiging der omstandigheden
bijna tastbaar. Waarom was ik nu weer in deze maal-
stroom terechtgekomen na zovele jaren van duurzaam
geluk met Betty? Waar voerde mij dit alles naar toe?
Waarom sprak Betty telkens over voorgoed naar Duits-
land terug te willen keren en had ze het over een op
handen zijnde oorlog? Het waren vragen die mij met
angst vervulden, die een golf van paniek in me omhoog
joegen en waarbij de naaste toekomst me plotseling als
een gapende afgrond tegemoet staarde. Ik onderging er
de eerste sidderingen mee van de op handen zijnde
wereldcatastrofe... het grote onweer dat al zo lang
gedreigd had aan de horizon was tot vlakbij genaderd.
Het zou niet lang meer duren of de eerste donderslagen
zouden over het oude Europa rollen! Lang hadden we
het volgehouden om net te doen of het ons niet aanging,
het genegeerd. Maar wie de kranten van de laatste
dagen opsloeg en de onheilspellende berichten las, kon
niet langer meer verstoppertje spelen. Toenemende
diplomatieke activiteit... ministers die voortijdig hun
vakanties afbraken en haastig terugkeerden naar hun
departementen. Toeristen die in allerijl hun spullen bij
elkaar pakten en een onverwachte run veroorzaakten
op schepen en treinen om maar zo snel mogelijk weer
thuis te zijn, ver weg van de gevaarlijke zones waar
reeds nu al verhoogde militaire activiteit waar te nemen
viel. Dat was allemaal voorpaginanieuws in de kranten
en ook Hitler's schorre stem krijste door alle luidspre-
kers in heel Europa dat Dantzig weer Duits moest
worden! Maar nog steeds geloofde bijna niemand in
een werkelijke oorlog. In onze naïviteit hoopten we
optimistisch op een vreedzame oplossing, dachten dat
er wel weer een bemiddelingspoging zou komen van
Chamberlain. Maar die brave ziel hadden ze verleden
jaar ook al met een kluitje in het riet gestuurd en daar-
bij was het al lang duidelijk geworden dat alle afspra-
ken die met Adolf Hitler gemaakt werden van nul en
geen waarde bleken te zijn. Er zou dus geen andere
conclusie overblijven dan te stellen dat de Nazi's be-
wust op een conflict aanstuurden. Terwijl ik dit alles
overdacht leek het of ik plotseling in een flits van ge-
dachten een zeker verband zag tussen de dramatische
gebeurtenissen rondom Antje en de toenemende span-
ning in de wereld die ons naar een vernietigende chaos
dreigde heen te voeren. Het was als stond ik boven op
de top van een berg en m'n blik richtte over de rand
naar de andere zijde... daar lag alleen slechts een peil-
loze afgrond, als in een visioen zag ik alleen maar
ruïnes... de ondergang van al datgene wat eens goed en
mooi was geweest, daar lag het absolute einde der da-
gen....! Grote gebeurtenissen werpen hun schaduwen
vooruit! Voor het eerst op deze avond leerde ik de
waarheid van het gezegde in te zien!
Maandag 31 juli 1939 - Amsterdam
Mijn laatste vrije dag die ik nog over had wilde ik
benutten om wat orde op zaken te stellen alvorens ik
me weer in de dagelijkse sleur van het bedrijfsleven
ging storten. Ik had nog het een en ander te doen aan de
Puttenfilm en wilde het filmmateriaal zo spoedig moge-
lijk verzenden voor afwerking. Ook moesten er nog
titels voor de film ontworpen worden en eigenlijk was
ik maar wat blij dat ik me met deze bezigheid wat af-
leiding kon bezorgen. Het verloste me een beetje uit het
eindeloze gepieker over Antje en de problemen die
daarmee te verwachten vielen.
Dan, omstreeks tien uur gaat de bel. Het is
Antje! Ik hoor haar stem al vanuit mijn kamer op het
portaal. Vraag me verbaasd af wat ze komt doen en ik
spring overeind vanachter mijn werktafel, lichtelijk
verschrikt, onzeker over wat voor houding ik tegen
haar moet aannemen als ze binnenkomt en we weer
tegenover elkaar staan. Moeder is er als de kippen bij
en ontvangt haar in de hal. Ik hoor het meisje druk en
nerveus praten, ze heeft stellig heel wat moeten over-
winnen vóór ze naar ons toe kwam. Maar het blijkt al
gauw dat ze alleen maar gekomen is om wat spulletjes
op te halen die hier nog van haar lagen zoals haar
schortje en pantoffeltjes. Ze vertelt dat ze zojuist van de
- 85 -
Arbeidsbeurs vandaan komt waar ze een paar nieuwe
betrekkingen heeft opgekregen en waar ze nu dadelijk
op af moet. Haar woorden rollen als een waterval over
haar lippen, waarmee ze tracht haar emoties te verber-
gen. Als ik voor de dag kom, groet ze me schichtig,
voor het eerst na die fatale zaterdag staan we weer
tegenover elkaar. Ik weet nauwelijks wat ik zeggen
moet... zwijgend sta ik het meisje te bezien en het is
ook moeilijk om nu iets zinnigs tegen haar te zeggen
terwijl moeder er bij staat. Gedurende het korte ogen-
blik dat ze er is ligt het mij op de lippen om uit te roe-
pen: laat Antje hier maar weer terugkomen... laten we
alles maar vergeten wat er gebeurd is, doch het lijkt
wel of m'n keel dichtgesnoerd wordt, of ik niet bij
machte ben om die paar simpele woorden uit te spre-
ken. Ik blijf er met stomheid geslagen bij staan. Ook
moeder geeft op geen enkele manier blijk dat ze voor-
nemens is het meisje terug te halen. Nauwelijks twee
minuten later rent ze al weer de trap af... wèg, en ik heb
DE kans van mijn leven om alles weer goed te maken
hopeloos verprutst. Nog vóór ze de trap goed en wel af
is dringt de ernst van dit kolossale verzuim eigenlijk
pas goed tot mij door en zeg dan gejaagd tegen moeder:
„Waarom neemt u haar niet meer terug? Wat maakt het
eigenlijk nog uit... al die moeite om een ander geschikt
meisje te vinden en voor Antje zelf om een andere baan
te zoeken?” - „Já, natuurlijk wil ik haar graag terug
hebben”, roept moeder dan stomverbaasd uit, „maar ik
dacht juist dat jij dat niet meer wilde... dat je haar niet
langer om je heen wilde zien.... had dat nu maar dade-
lijk gezegd, dan had ik haar niet zomaar weg laten
gaan...!” - „Zal ik haar nog achterna gaan?” vraag ik
snel. „Ja, doe dat dan maar gauw, voor ze weg is.” Ik
ren naar voren en kijk uit het raam, ze is juist bezig op
haar fiets te stappen... ik klap in mijn handen en roep
haar zo hard als ik kan...... maar helaas, ze hoort me
niet meer en ik zie haar hals over kop wegkarren... de
straat uit, ze is verdwenen. Nu is alles verloren, het
contact tussen ons lijkt nu definitief verbroken. Wat
kon ik er nu nog verder aan doen? Het was ontzettend
stom van me dat ik m'n mond niet had open gedaan op
het juiste moment en dat nog wel nu ik ontdekte dat
moeder er precies zo over dacht! Maar nu was het te
laat... we waren haar kwijt en ik suste mezelf met de
wrange gedachte dat het misschien zó maar het beste
was en dat niemand wist waar het ergens goed voor
was. En dat was dat! Moeder kon natuurlijk niet nalaten
de hele historie nog weer eens op te rakelen. Ze vroeg:
„Ben je nu van plan om die vriendschap met Antje nog
verder aan te houden? Of laat je het nu maar op z'n
beloop? En ben je nu gisteravond evengoed naar die
Duitse vriendin van je geweest... heb je het haar alle-
maal verteld en wat zegt ze daar nou van?” Het leek me
nu maar het verstandigst toe om open kaart te spelen en
ik antwoordde dan ook: „Ja moeder, ik heb haar de hele
historie verteld en de beslissing aan haar overgelaten....
Zij vindt dat ik Antje nu niet in de steek mag laten en
dat ik met haar moet blijven omgaan, ze vindt het heel
erg wat daar gebeurd is. Maar wij blijven voorlopig
gewoon vriendschap met elkaar onderhouden totdat ik
zeker weet dat het ernst is met Antje!” Moeder schudde
bedenkelijk haar hoofd en zei alleen maar: „Mannen
zijn toch wonderlijk hoor! Als ik nou toch ooit zó iets
van jou gedacht had.... maar ik wil me er niet verder
meer mee bemoeien, je moet het zelf maar weten. Ik
wou alleen maar dat je zoëven wat eerder je mond had
open gedaan... dan had ik Antje tenminste nu weer hier
gehad!” Ja, dat was voor moeder het belangrijkste... dat
ze haar trouwe hulp in het huishouden moest missen!
Waarom had ze dat niet eerder bedacht... toen ze het
meisje de laan uit stuurde in Putten! En nu begonnen ze
natuurlijk ook te zeuren over Betty, dat kon niet uitblij-
ven en het berouwde me nu dubbel dat ik daar buiten
zo onnadenkend was geweest om me over dat gevaar-
lijke onderwerp bloot te hebben gegeven. Had ik ver-
domme maar nooit iets gezegd over mijn relatie met
Betty... je kon er donder op zeggen dat tante Mien niet
eerder zou rusten voor ze ook daar alles van te weten
was gekomen! De nare affaire met Antje bracht nog
een andere moeilijkheid met zich mee, namelijk wat we
moesten zeggen tegen de naaste omgeving over het
plotselinge verdwijnen van het meisje dat ook bij onze
buren zo langzamerhand erg geliefd was geworden.
Wat zouden die er wel van denken? Ik drukte moeder
met klem op het hart dat ze onder geen enkele voor-
waarde ook maar iets moest loslaten tegen de Mellinks
wat er in Putten had plaats gevonden... ze moest maar
een aannemelijke reden verzinnen!
In de loop van de week kwam ik tot het be-
sluit Antje nogmaals een brief te schrijven. Ik had er
lang over nagedacht en was tot de conclusie gekomen
dat het de nog enig overgebleven weg was om in con-
tact met haar te blijven. Ik wilde haar nadrukkelijk
laten weten dat moeder het op prijs zou stellen als ze
weer bij ons terug wilde komen en ik beijverde me om
een vage afspraak te maken dat wij elkaar ergens zou-
den ontmoeten zonder dat de rest van de familie daar
iets vanaf zou weten. Na veel gewik en geweeg had ik
de brief eindelijk gereed en verzond die zo spoedig
mogelijk. De inhoud was als volgt:

Beste Antje,

In de eerste plaats nog wel bedankt voor je brief met de felicitatie, die ik in Putten ontving. Ik heb
die brief van jou heel wat keren overgelezen en ik heb er uit moeten opmaken dat je veel meer ver-
driet over deze geschiedenis hebt gehad dan ik in het begin wel dacht. Je moet niet denken Antje,
dat ik nu nog boos op je ben of dat ik je niet meer zien wil. Ik begrijp nu pas goed waarom je dat
allemaal gezegd hebt tegen Ali en tegen mijn moeder. Alleen, het was niet verstandig van je om zul-
ke dingen te beweren, je hebt toen niet alleen mijn moeder en Ali op een dwaalspoor gebracht,
maar ook mij. Had liever ronduit gezegd wat ik voor jou betekende en dat je wèl veel om mij gaf,
dan waren we nu een stuk verder geweest! Je weet misschien niet half hoeveel narigheid ik er zelf
over gehad heb, ... en nog steeds! Ik heb je maandagmorgen nog achterna geroepen, maar je
hoorde me niet meer. Ik had je toen even apart willen spreken onder vier ogen. Jammer dat je zo
gauw weg was!
Ik heb erg veel spijt over alles en ik vind het erg naar dat je weg bent. Ik kijk iedere mid-
dag met weemoed naar de lege plaats aan tafel en dan heb ik moeite om mij goed te houden. Ik heb
thuis nog geprobeerd om je terug te halen en ik geloof zeker dat daar een kans op is. Zou je nog bij
ons terug willen komen? Durf je het niet eens komen vragen? Als je er niet te lang mee wacht ge-
loof ik zeker dat mijn moeder zegt: „Vooruit, kom maar weer!” Ach Antje, we passen misschien wel
niet erg bij elkaar, maar toch, na alles wat we samen hebben beleefd, kan ik je nog steeds niet goed
missen! Wie moet er nu voortaan mijn kamer zo netjes opruimen en wie zal mijn pijpen zo keurig
schoonmaken. Probeer het eens, misschien lukt het wel!
En nu wil je me nog een keer spreken, nietwaar? Natuurlijk kan dat, ik verlang daar zelf
ook erg naar, maar ik durf op dit ogenblik nog geen bepaalde afspraak te maken. Het kon wel eens
gebeuren dat ik op het laatste ogenblik verhinderd ben en dan zou je voor niets staan wachten. La-
ten we daarom bijv. afspreken dat je zo vaak als mogelijk is zaterdagavonds te vinden bent in de
omgeving van de markt op de Albert Cuypstraat, dicht bij de van Woustraat, dan scharrel ik daar
ook in die buurt rond en stellig treffen we elkaar dan wel. Vind je dat goed?
Nu Annetje, wees nu maar niet meer bedroefd en hou je goed. Denk er aan wat ik gezegd
heb, vergooi je niet en doe geen domme dingen. Laat de jongens die om je heen mochten draaien
maar lopen en blijf in gedachte altijd maar een beetje van mij. Vergeten kan ik jou toch ook niet
maar zo ineens! Tot spoedig ziens dan maar, hè? Hartelijk gegroet van

je toegenegen Piet.

- 86 -
 Van mijn kant betekende deze brief een laats-
te poging om het contact met Antje gaande te houden.
Maar ik hield wel een slag om m'n arm met die af-
spraak, die leek nogal vaag, ik speculeerde als 't ware
op een toevallige ontmoeting en ik vind het nog steeds
onbegrijpelijk van mezelf dat ik niet gewoon voorstelde
om haar thuis in de Jan Steenstraat te komen bezoeken.
Misschien was ik wel een beetje bevreesd voor moeder
K.! Ik wilde de kat eerst nog wat uit de boom kijken!
Zaterdag 5 augustus 1939
De zaterdagavondmarkt bij de van Woustraat om-
streeks acht uur... Al gedurende een klein halfuur dren-
tel ik er in de omgeving rond, regelmatig de straat
passerend waar Antje woont en vol aandacht uitkijkend
naar haar verschijning. Ik voel me nogal opgewonden
en vraag me met enige spanning af of ze werkelijk zal
komen of dat ik al die tijd voor niets heb rondgelopen.
Maar juist op het ogenblik wanneer ik voor de zoveel-
ste maal van het drukke marktgewoel terug keer in de
richting van de Jan Steenstraat, zie ik haar plotseling
verschijnen. Ze heeft zelf nog geen erg in me want de
afstand tussen ons is te groot dat ze me in de drukte van
het publiek kan opmerken. Ik zie hoe ze een paar maal
onderzoekend om zich heen kijkt en dan verdwijnt ze
plotseling aan de overzijde van de van Woustraat in een
winkel. Nu kan ze me niet meer ontsnappen en in enke-
le seconden ben ik ter plekke en blijf daar rustig wach-
ten tot ze weer tevoorschijn zal komen. En dan ineens
is ze er, ze ziet me dadelijk en uit een kreet van verras-
sing. En daar staan we dan weer tegenover elkander,
vol emoties bij dit weerzien en die geheel wederkerig
blijken te zijn. Ik pak haar beide handen vast en geen
van beiden weten we in dat eerste ogenblik de juiste
woorden te vinden die tot uitdrukking moeten brengen
wat er in ons beiden omgaat. „Had je me verwacht,
Antje?” vraag ik. „Ik heb er wel een beetje op ge-
hoopt.... je had het toch geschreven? Ik moest een
boodschapje verzinnen om er even uit te kunnen en te
zien of je gekomen was! En ja hoor! Hij is tòch geko-
men!” Een korte tijd staan we daar nog zwijgend bij
elkander totdat ik een eind maak aan de stilte en voor-
stel om samen een eindje rond te wandelen, ergens
waar het wat stiller is en we eens rustig met elkaar
kunnen praten. Daar stemt ze helemaal mee in en dan
lopen we samen gearmd door de drukke van Woustraat
in de richting van de Amsteldijk. Het geeft een ver-
trouwd gevoel haar weer zo dicht bij me te weten en
opnieuw valt het me op hoe fris en lief ze er uit ziet. Ze
heeft dezelfde beige japon aan die ze droeg bij haar
dramatische aftocht uit Putten, nu juist veertien dagen
geleden, en haar zó te zien wekt weer oude weemoe-
dige herinneringen in me op. En terstond voel ik mij
weer gevangen door de lieftallige bekoring die van
Annètje uitgaat. Onze weg voert naar de stilte van de
Amsteldijk en dan duurt het niet lang meer of de stroom
van woorden komt bij het meisje los en ik verneem veel
- 87 -
dingen van haar die mijn misnoegen tegen m'n familie
nog meer doen toenemen. Maar eerst vertelt ze me dat
ze nu een nieuwe betrekking heeft. Ze werkt thans in
een grote sigarenzaak op de hoek van de Paleisstraat en
is daar alle dagen om de winkel en het huis schoon te
houden, maar het bevalt haar daar niet zo best! „Ik
denk nog alle dagen aan jullie... zo'n betrekking krijg ik
nooit weerom... We hadden het zo fijn kunnen hebben
daar in Putten... bah, ik kan nog wel weer huilen als ik
er aan terugdenk!
Dan vertelt ze over hoe ze die zaterdagavond
onverwacht thuis is gekomen en haar moeder toen alles
verteld heeft van wat ertussen ons gebeurd is en waar-
om ze weg moest. „Ik heb vreselijk gehuild thuis en
m'n moeder was er erg van geschrokken... die dacht
eerst nog dat er heel wat anders tussen ons aan de hand
was... je begrijpt zeker wel wat ik bedoel, nietwaar?
Maar ik heb m'n moeder plechtig verzekerd dat daar
helemaal geen sprake van was en dat het alleen ging
om die familie van je... dat ze mij niet goed genoeg
voor je vonden...” - „Wat zegt je moeder daar nu wel
allemaal van?” vroeg ik nieuwsgierig. „Nou, m'n moe-
der was eerst knap razend, kon zoiets bijna niet gelo-
ven. Maar ze zei dat het misschien zó nog wel het beste
was want dat er op die manier toch nooit wat van ko-
men kon.... Weet u wat m'n moeder letterlijk zei? Als jij
niet goed genoeg bent voor die tante van die jongen,
dan vind ik hem niet goed genoeg voor jou... laat dat
mens zich maar niks verbeelden!” Verbaasd hoorde ik
haar aan. Dat was wel een geheel ander verhaal dan
tante Mien tegen me had opgehangen daar buiten.
Openhartig vertelde ik het meisje wat mijn tante wel
allemaal verondersteld had... dat ze er op uit gestuurd
was om mij aan de haak te slaan! Ik had het beter voor
me kunnen houden, want Antje barstte meteen los,
verontwaardigd: „Dàt heb je toch zeker geen ogenblik
geloofd van mij? God, wat gemeen van je tante, om
dadelijk zoiets van ons te denken... dat vind ik het
toppunt, wat denken die mensen wel van ons! Net als
van die jongen waar u over schreef... nee, hoe kan u dat
nou van me denken, heus, er IS geen ander! Je weet
zelf wel wat ik je vroeger al eens verteld heb, dat ik een
poosje verkering heb gehad.... maar dat is al lang uit, al
schrijft die jongen af en toe nog wel eens... maar ik wil
niets meer met hem te doen hebben...!” Tranen schieten
in haar ogen van verontwaardiging en gegriefdheid.
Met horten en stoten laat ze nu nog veel meer bijzon-
derheden los uit Putten, vooral over Ali, hoe die allerlei
lelijke dingen over me zei om het Antje maar tegen te
maken en ondertussen altijd aan de gang bleef om haar
uit te horen over de neef van haar mevrouw. „Alles wat
ze maar hoorde of zag van ons vertelde die meid aan
uw tante over en geloof maar dat ze nog een boel bij
verzon ook!” zei Antje. „Maar het is toch verdraaid
jammer dat je mij op die vrijdagmiddag in de steek heb
gelaten, Antje! Waarom was je nou toch zo bang om
niet eerlijk en ronduit te durven bekennen dat je van me
hield? Als jij toen gewoon gezegd had: ja mevrouw, het
is waar wat uw zoon zegt, dat hadden ze dat moeten
aanvaarden en dan hadden we meteen onze verloving
bekend kunnen maken. Eigenlijk sloeg ik een figuur als
modder en daarom had ik ook maar liever dat je toen
wegging... ik geloofde op dat moment echt dat je toch
niet van me hield en dat er wel degelijk een ander in het
spel was....” Spijtig antwoordde ze: „Nou ja, maar je
overrompelde me er ook zo mee en ik hoorde vanuit de
verte dat er een soort ruzie aan de gang was en begreep
meteen dat het om mij ging. Ik weet het wel, ik ben nu
eenmaal gauw bang en laat me te gauw in de hoek
drukken... ik had er de angst voor omdat ik veel te goed
wist dat je hele familie er fel op tegen was dat wij met
elkaar omgingen. Het kwam allemaal zo onverwacht, ik
wist eigenlijk niet meer wat ik zei...!”
We waren aan het Oosteinde gekomen en lie-
pen langs de stille Sarphatiekade. Het begon nu al meer
en meer te schemeren en plots flitsten de straatlantaarns
aan. Nog steeds liepen we zo wat gejaagd samen verder
terwijl er een stilte tussen ons was gevallen. Met een
gevoel van stijgend schuldbewustzijn had ik naar het
meisje naast me geluisterd, dat nu plotseling zweeg, nu
ze haar hart eens flink lucht had gegeven. In haar ogen
glinsterden tranen, tranen die voortsproten uit oprechte
bewogenheid en die voldoende bewijs waren hoe ze er
onder leed. Met wrange gevoelens dacht ik er aan wat
eenmaal geweest was, in Putten... Hoe vaak hadden wij
daar ook niet zo naast elkaar gelopen, nog onbewust
van de moeilijkheden die onze grote genegenheid voor
elkaar eenmaal ten gevolge zouden hebben. En nu
trippelde ze weer naast me, op haar sierlijke hoge hak-
jes... maar ditmaal volgden onze voeten niet het mulle
spoor van een eenzame en romantische bosweg.... hier
liepen we op de nuchtere Amsterdamse keien naast
elkander vol onzekerheid over wat ons te wachten
stond... als twee verloren kinderen die elkaar eindelijk
weer teruggevonden hebben in de onmetelijke chaos
van de grote stad. Wat moest ik in godsnaam doen?
Haar voorgoed laten ontglippen en haar aan haar lot
over laten, alleen met haar spijt en haar grote verdriet?
Moest ik haar laten meevoeren in de bruisende stroom
van het stadsleven en haar voor altijd verliezen, terwijl
zij stellig nog heel lang met heimwee en verlangen aan
mij zou blijven denken? En opnieuw drong het tot me
door hoe hopeloos moeilijk het was om te willen blij-
ven vechten tegen dit overweldigende gevoel van liefde
en vertedering die ik voor Annètje was gaan koesteren.
Ik had oprecht medelijden met haar en ik voel me in-
tens schuldig aan het onrecht dat haar was aangedaan.
Hoe prettig en goed had ze het bij ons gehad, hoe vol
blijde verlangens had ze naar die paar weken vakantie
in Putten uitgezien... ze had toch al zo weinig plezier!
En wat was er van geworden? Zij had alles verloren,
alle ellende was alleen voor haar geweest, laster en
smaad hadden ze over haar uitgestort. Nu kon ze als
werkster in een winkel ploeteren, hield ze in haar han-
den alleen nog maar de scherven over van een ge-
droomde illusie, de schamele resten van een kort en
broos geluk...! Arme Antje! Dit had ze niet verdiend!
En opeens werden de gevoelens mij te machtig. Abrupt
- 88 -
sloeg ik mijn arm om haar heen en trok het meisje dicht
tegen me aan en toen, in het schemerachtige avondlicht
op die stille kade vonden we elkaar weer terug. On-
stuimig klemde zij zich in mijn armen en kuste me vol
heftigheid weer op mijn mond en ogen en wist nauwe-
lijks van ophouden. - „Zou je weer bij ons terug willen
komen Antje?” fluisterde ik zachtjes. „Ik wou dat dàt
kon... o, als dat eens waar was!” riep ze uit, vol verlan-
gen in haar stem. „Dat ik je toch niet gehoord heb, op
die maandagmorgen toen je uit het raam naar me riep...
wat stom van me.... dan was ik ook nooit naar die
nieuwe betrekking gegaan en was het allemaal nog
weer goed gekomen!” - „Weet je wat Anneke.... ik ga
er thuis over praten en dan zal ik ze vertellen dat je nu
zo'n beroerde betrekking hebt en dat je zo verschrikke-
lijk graag weer bij ons terug wilt komen... Je zult het
zien, dan zegt m'n moeder beslist: laat ze maar weer
gauw komen! Maar dan moet ik wel vlug zijn, nu kan
het nog. Volgende week is ze van plan een ander meis-
je te nemen en daarom moeten we maar snel beslissen.
Meid, je weet niet hoe ellendig ik het vind dat je er nou
niet meer bent... iedere middag die lege plaats aan tafel,
nooit meer een glimp van jou te zen... ik heb er toch
zo'n spijt van!” - „Nou, en ik niet minder... ik heb er
genoeg om liggen janken, hoor!” vertrouwde ze me met
benepen stem toe. „Ik ben alleen wel een beetje bang
dat mijn moeder het niet goed zal vinden... ik verdien
daar in de Paleisstraat meer en dat zal ze niet willen
missen en eigenlijk is het zo dat m'n moeder ook liever
niet meer wil dat wij mekaar zien... zij is er op haar
manier ook tegen!” „Nou ja, wat dat geld betreft daar is
vast wel een mouw aan te passen... datzelfde kun je bij
ons ook verdienen, laat dat maar aan mij over!” besliste
ik vol groeiend optimisme. „'t Voornaamste in ieder
geval is dat ik nu weet dat je weer graag bij ons terug
wil en ik ga mijn uiterste best doen om dat te bereiken!
Ik zal het je zo spoedig mogelijk laten weten, desnoods
met een briefkaartje.”
Bij de Amstel gekomen keerden we weer op
onze schreden terug. Beiden waren we opgelucht dat
we onze harten eens hadden mogen uitstorten aan el-
kaar, er was weer klaarheid aan de hemel gekomen en
ik voelde me dankbaar gestemd dat ik die lieve kleine
vakantievriendin teruggevonden had. Ze was ineens
weer de oude Antje van voorheen, schalks en vol goede
hoop op een gunstige afloop van de gebeurtenissen.
Nog eenmaal omhelsden we elkaar en liepen dan stijf
gearmd terug naar de meer bewoonde wereld. Ik ging
met haar de straat in waar ze woonde, het was dicht bij
de Hemonystraat, buiten was het nu geheel donker en
we namen aan dat niemand ons kon zien. Ik ging der-
halve mee tot aan haar huis. Daar nam ik haar nog
éénmaal stevig in m'n armen en kuste de volle rode
lippen die ze me vol overgave toe hield. Even kwam
het in me op om nu met haar mee naar binnen te gaan
en me zelf te presenteren aan die familie... maar ik
herinnerde me wat Antje zojuist gezegd had, dat haar
moeder ook razend was... misschien ook wel op mij.
Nee, het was misschien maar beter om daar nog wat
mee te wachten tot de ergste stoom van de ketel was!
Zo nam ik afscheid van haar met de belofte spoedig
weer wat van me te laten horen. Terwijl ik de straat
uitliep en nog eens omkeek, zag ik dat ze me nog lang
stond na te kijken en ze wuifde nog naar me. Geheel
vervuld van emoties keerde ik naar huis terug en ik
dacht daarbij ternauwernood meer aan Betty.
Dat was het einde van een zenuwslopende
week waarin heimwee en tweestrijd in me de hoofd-
schotel hadden uitgemaakt. Ik had Betty's raad opge-
volgd... ik zou het van nu af aan met Antje moeten
proberen en kijken wat er van kwam. Het betekende
het begin van een nieuw en fel bewogen tijdperk, dat
echter spoedig gedoemd was te verzanden, ofschoon ik
daar op deze avond niet het minste benul van had!
Zondag 6 augustus 1939
Nog vóór mijn vader die zondagmorgen voor de dag
kwam met z'n viool voor ons wekelijks musiceren,
vatte ik de koe bij de hoorns en begon een diepgaand
gesprek met moeder over Antje. Ik wond er maar geen
doekjes meer om en deelde haar openhartig mee dat ik
het meisje gisteravond gesproken had. Ik vertelde haar
de zaken precies zoals ze waren, dat Antje nu een rot-
baantje had en er een lief ding voor over had als ze
weer bij ons terug mocht komen. Ik liet moeder weten
dat ik dit allemaal als mijn schuld beschouwde en dat er
maar één oplossing was om het ongedaan te maken,
namelijk door het meisje zo spoedig mogelijk weer
terug te halen, temeer daar Antje dat zelf eveneens
ontzettend graag wilde. „Die affaire met Antje schijnt
jou nogal geducht dwars te zitten, ik heb nooit kunnen
vermoeden dat het zó diep bij jullie heeft gezeten. En
als je daar nu zoveel weet van hebt en je zo heel erg op
dat meisje gesteld bent..... nou vooruit dan maar, dan
moet Antje maar weer terug komen, ik zou er zelf ook
erg blij mee zijn als ik haar weer had, want het is in-
derdaad een erg trouw en aanhankelijk kind en ze doet
haar werk voortreffelijk! Als je me dan maar één ding
beloofd... dat je hier in huis geen gekke dingen uithaalt
met haar, geen vrijpartijtjes waar iedereen erg in heeft
en laat vooral de buren het niet merken.... Ik heb toch al
van alles moeten verzinnen om het aannemelijk te
maken voor de omgeving! Maar ik moet er eerst met
vader over praten, wat die er van zegt en als ie er mee
akkoord gaat, nou dan moet jij zelf maar naar haar
toegaan of een briefkaart schrijven naar haar moeder en
dan wachten we nog maar even af. Overigens moet ik
je wel zeggen dat ik van je gedragingen met Antje niet
veel wijs kan worden. En hoe zit dat nou eigenlijk met
dat onbekende geheimzinnige vriendinnetje van je waar
je volgens je eigen zeggen al zo lang mee omgaat?
Vindt die vrouw dat nu allemaal maar gewoon en heb
je haar echt die hele geschiedenis verteld?” aldus moe-
der, voor wie mijn handelwijze nog steeds een volko-
men raadsel bleek te zijn. Ik bleef dan ook vaag met
mijn antwoorden waar het Betty betrof, vond dat on-
- 89 -
derwerp nòg moeilijker om over te praten dan over
Antje. Achteraf beschouwd moet ik toegeven dat mijn
houding inderdaad heel vreemd was en het is alleen
maar te verklaren uit het feit dat de omstandigheden uit
die gespannen periode er de aanleiding toe waren. Ik
moet omstreeks die tijd wel geducht uit m'n evenwicht
zijn geweest... ik kon nauwelijks wijs uit mezelf wor-
den! Willens en wetens had ik de moeilijkheden naar
me toe gehaald en leefde daardoor voortdurend onder
ernstige zenuwspanning. Het kwam er op neer dat ik
voortaan een soort dubbelleven moest leiden waarbij
mijn gevoelens voortdurend heen en weer geslingerd
werden tussen Betty en Antje. En van geen van hen
beiden kon of wilde ik afstand doen en toch zou er
eenmaal een beslissing op moeten volgen. Maar onder-
tussen had ik nog geen flauw idee waar dit alles op uit
mocht lopen, de toekomst grijnsde me tegemoet als een
diepe afgrond vol bange onzekerheid. Geen wonder dat
ik toen volkomen uit het lood geslagen leek te zijn!
Vader was het er dadelijk mee eens dat Antje
maar terug moest komen, schreef zelf onmiddellijk de
briefkaart - dat vond ie correcter - en nog diezelfde dag
ging de boodschap naar het adres van Antje. Ik herin-
ner me nog heel goed het dankbare gevoel van opluch-
ting dat over me kwam, nu ik de zaak aan de gang had
gezet en dat alles misschien heel spoedig weer tot het
oude zou terugkeren. Wat zou het fijn zijn om het meis-
je 's middags weer aan de lunch te zien en haar lieve
stem weer te horen aan tafel. Ja, mijn gemoedsrust was
weer volmaakt hersteld!
Woensdag 9 augustus 1939
De briefkaart aan Antje is niet zonder succes geble-
ven! Ik heb een bescheiden overwinning geboekt en
Antje is weer bij ons terug, echter alleen maar voor
tijdens de middaguren. De kaart had ze maandag-
morgen ontvangen en nog diezelfde dag kwam ze in het
middaguur aanbellen, we waren juist aan tafel voor de
boterham. Haar gezicht straalde letterlijk van blijd-
schap toen ze vertelde dat ze weer kon komen. Maar...
er was wel enig voorbehoud bij... ze wist nog niet zeker
of ze haar andere betrekking zomaar kon prijsgeven!
Nou ja, dat zouden we dan wel verder zien, hoofdzaak
was dat moeder haar trouwe hulp weer terug had. Ze
moest meteen maar blijven vond moeder en zo zat onze
Antje even later daar weer net als vanouds aan de kof-
fietafel. Ik geloof dat we het er in de eerste ogenblikken
allebei wel even moeilijk mee hadden. Er was zo veel
gebeurd sedert de laatste maal dat we hier samen aan
tafel hadden gezeten en de wetenschap dat de oudelui
nu volledig op de hoogte waren van hetgeen ertussen
Antje en mij bestond, was oorzaak dat het meisje zich
nog niet zo dadelijk weer op haar gemak voelde. Zelf
had ik ook even moeite om mijn houding te bepalen,
doch vader had er slag van om het meisje op vaderlijke
manier op haar gemak te stellen (ik geloof dat hij haar
best als dochter had willen hebben). En gelukkig maak-
ten de oudelui verder geen enkele toespeling op de
gebeurtenissen die achter ons lagen, zodat we allebei
spoedig weer ons evenwicht hervonden hadden. Maar
het was toch grappig om op te merken dat Antje me
nauwelijks durfde aan te zien en telkens hevig bloosde
als mijn blikken in haar richting gingen. In de keuken
fluisterde ik haar haastig toe: „Fijn hè, meid dat je er
weer bent! Ben je nou weer een beetje gelukkig?” „Wat
dàcht je! Reken maar!” klonk het resoluut. Ze hoopte
dat ze de volgende week weer als vanouds op de mor-
gen kon komen, wanneer ze haar betrekking in de
Paleisstraat zou hebben opgezegd.
En zo vond ik het meisje dus al sedert een
paar dagen op haar gewone plaats aan tafel in het mid-
daguur... alsof er nooit iets gebeurd was. Ze verscheen
meestal bijna tegelijk met mij wanneer ik van de fa-
briek kwam en ik begreep heel goed hoe het kind zich
gehaast moest hebben om in één kwartier tijd van de
Paleisstraat helemaal naar ons toe te fietsen. Dat was
nu zegge en schrijve twee dagen zo goed gegaan, maar
ineens vanmiddag was Antje niet op de gewone tijd
verschenen, het was al ruim over halféén en ze was er
nog steeds niet. Met een bezwaard gemoed moest ik
tegen kwart voor één naar de fabriek terug zonder haar
gezien te hebben. Het vermoeden kwam in me op dat er
iets haperde met haar... ze zou toch in godsnaam geen
ongeluk hebben gekregen? Maar het raadsel was spoe-
dig opgelost. Zodra ik het poortje tussen de Jekerstraat
en de Noorder-Amstellaan onderdoor was, stond ze
onverwacht voor me. Ze had daar blijkbaar al die tijd
op me staan wachten alleen met het doel mij een ogen-
blik onder vier ogen te kunnen spreken. Nou, het was
geen opwekkend nieuws wat ze me te vertellen had en
daar schrok ik nogal van. Op gejaagde toon deelde ze
me mee dat ze niet meer voorgoed bij ons terug kon
komen, dat wil zeggen niet meer zoals vroeger op de
morgen. Haar moeder had geweigerd dat ze die betrek-
king in de sigarenwinkel „Palais Royal” zou opzeg-
gen.... het bleek een kwestie van geld te zijn: ze ver-
diende daar nu eenmaal belangrijk meer! „Piet, wat
moet ik nou beginnen?” vroeg ze teleurgesteld. „Was
het maar nooit zover gekomen dat ik die betrekking
daar had aangenomen... dan was mijn moeder nooit
wijzer geworden dat ik zoveel meer verdienen kon, ik
was veel liever voor minder loon bij mevrouw geble-
ven! Zal ik het nu zèlf maar tegen je moeder vertellen?”
vroeg ze besluiteloos, als verwachtte ze half en half dat
ik me ook van deze taak wel weer zou willen kwijten!
Ik antwoordde dan ook: „Het lijkt me het beste toe dat
jij dat zelf doet, Antje, uiteindelijk is dat een zaak tus-
sen jou en mijn moeder... maar het is wel verdomd
jammer dat alle moeite vergeefs is geweest! Is daar nou
helemaal geen mouw aan te passen?” „M'n moeder
heeft het wel goed gevonden dat ik voorlopig nog 's
middags bij jullie kom... tenminste zolang jullie nog
geen ander meisje hebben, maar m'n moeder zei dat het
niet te lang mag duren, want ze kan mij thuis onmoge-
lijk 's middags missen!” Het was niet zo'n plezierige
indruk die ik hiermee van Antje's moeder kreeg... dat
- 90 -
mens exploiteerde haar dochter.... daar viel niet aan te
twijfelen en vanaf dat ogenblik ging er toch ergens een
rood signaaltje bij me branden. Antje zat thuis duchtig
onder de plak van haar moeder! Ik raadde haar aan om
nu maar zo snel mogelijk naar mijn moeder te gaan en
alles precies zo te vertellen als het was en met die
woorden nam ik afscheid van haar.
Tamelijk ontstemd over deze nieuwe ongun-
stige ontwikkeling vervolgde ik mijn weg naar Rusten-
burg. Van nu af aan leek het of de tegenslagen mij
bleven achtervolgen. Daar dacht ik de goede zaak
gered te hebben en nu dreigde het toch nog weer ver-
keerd af te lopen! Het was bepaald kwaad kersen eten
met die moeder van Antje en ik begon vaag te bevroe-
den dat er nog wel eens een geheel andere reden kon
zijn voor haar besluit. Moeder K. was waarschijnlijk
danig in haar wiek geschoten over de uitlatingen van
tante Mien, Antje zou daar thuis wel het een en ander
over hebben losgelaten. Wie weet wat een trotse vrouw
ze was... ze zag er mogelijk niets goeds uit voort ko-
men als haar dochter in onze familie terechtkwam en
daar wilde ze Antje nu voor behoeden.
Toen ik na het einde van de werkdag thuis ar-
riveerde was het natuurlijk meteen het gesprek van de
dag en ik kon niet veel anders doen dan onomwonden
toegeven dat ik er alles al van wist. Moeder vond dat
maar raar en zei: „Moest ze nu juist jou daar voor op-
wachten vanmiddag om jou dat te vertellen? Is ze nu
eigenlijk bij jou in dienst of bij ons? Ze had best
meteen hierheen kunnen komen en het gewoon hier
vertellen!” Het kwam er op neer dat we Antje dus
binnen afzienbare tijd voorgoed zouden kwijtraken!
Met groeiende onrust in m'n hart dacht ik daar aan. Wat
moest ik nu in hemelsnaam nog aanvangen om deze
hopeloos lijkende affaire in het reine te brengen? Nou
wist ik het werkelijk niet meer! Binnen in me woedde
de tweestrijd als nimmer tevoren, ik werd voortdurend
naar twee zijden getrokken... telkens dacht ik weer aan
Betty, aan haar liefdevolle woorden waarmee ze me
raad had gegeven. Kon ik haar zomaar in de steek
laten? En hoe moest dat nu verder met Antje, was ik
eigenlijk niet min of meer bezeten door een idee fixe,
een dwangbeeld dat mij gevangen hield? Moeder merk-
te tenslotte op: „Als ik jou was zou ik me nu maar
rustig neerleggen bij dat besluit... je kan dat meisje
maar beter vergeten en je weet maar nooit bij wat voor
mensen je daar terechtkomt... dat zie je nou maar aan
die moeder van Antje, 't draait bij dat mens ook alle-
maal om geld!” In volslagen overgave aan het noodlot
moest ik alles maar op z'n beloop laten, er moest maar
van komen wat er van kwam!!
Donderdag 10 augustus 1939
Vandaag was het dan officieel de trouwdag van het
veertigjarig huwelijk van mijn ouders, een feest dat
echter wegens bepaalde omstandigheden vrij stil voor-
bij ging. Het bleef bij een gezellig familie-onderonsje,
zoals op een gewone verjaardag en van een echte brui-
loft was geen sprake. Wel waren er een massa brieven
en gelukstelegrammen gekomen en daar was onder
andere ook een brief bij van tante Mien en oom Wim
uit Utrecht. Ik was er getuige van dat moeder hem open
maakte en begon te lezen. Terwijl ze las verstrakte haar
gezicht in ernstige mate en ik kon niet nalaten te vra-
gen: „Schrijft ze slecht nieuws?” Maar moeder gaf er
niet veel antwoord op en frommelde de brief gauw in
elkaar. Ik dacht: daar staat vast wat in die brief dat ze
niet leuk vindt! Moeder verstopte de brief gauw onder
het stapeltje andere post en toen werd m'n nieuws-
gierigheid in hoge mate geprikkeld. Nu wist ik toeval-
lig dat moeder in het begin van de week naar Utrecht
had geschreven en daarin melding had gemaakt van het
feit dat Antje weer bij ons terug was, iets dat vader
zowel als ik zelf hoogst onverstandig hadden gevonden.
„Waarom moet je ze dat nu meteen weer vertellen?
Daar komen ze op den duur vanzelf wel achter!” was
het commentaar van vader geweest. In een onbewaakt
ogenblik maakte ik me meester van het epistel en haas-
tig las ik wat tante voor akeligs uit haar pen had laten
vloeien. Na de gebruikelijke plichtplegingen van ge-
lukwensen en een complete ceel van redenen waarom
ze waarschijnlijk zelf niet op het feest kon komen,
volgde dan de zinsnede die moeder kennelijk had doen
verbleken en die ik hier woordelijk weergeef: „Wat
jullie besluit betreft om die Antje weer terug te nemen,
nu, dat vinden Wim en ik gewoon in één woord krank-
jorum!”.... Ik moest m'n ogen uitwrijven toen ik die
woorden las... nee maar, zoiets had ik nog nooit mee-
gemaakt.... het orakel had weer eens gesproken! Daar
konden we het mee doen! Opnieuw kon ik een gevoel
van woede niet onderdrukken, waar bemoeide het goeie
mens zich in hemelsnaam toch mee! Ik stak mijn me-
ning niet onder stoelen of banken toen moeder zag dat
ik de brief aan het lezen was en ze liet zelf dan ook al
heel gauw blijken dat die opmerking zelfs háár te
machtig was en vader brak woedend los: „Dat gaat me
nou toch werkelijk wat àl te ver... zie je nou wel moe-
der, je had daar nooit over moeten schrijven, het gaat
ze geen bliksem aan of wij Antje ja dan nee terug wil-
len hebben. D'r is met Mien altijd wat anders aan de
hand. 't Is verdomme een hele kunst om met dat mens
de vrede te bewaren!” Vader oordeelde dat als oom en
tante het er niet mee eens waren, nou dan moesten ze
maar wegblijven vandaag en dat ie helemaal geen zin
had in een familieruzie op z'n feestdag. Hij noemde die
brief een regelrechte oorlogsverklaring! De stemming
ging er die dag zelfs enigermate onder gebukt.
Maar dan kwam Antje in de loop van de mid-
dag op visite! Ze feliciteerde ons allemaal heel hartelijk
en... kijk eens aan, daar had die lieve meid warempel
ook nog een cadeau meegebracht, een prachtig water-
stel voor op het dressoir, met veel zorg en smaak door
haar uitgezocht! We waren er allemaal van in de stilte!
Wie had zó iets nou van Antje verwacht na alles wat
haar deel was geweest in de afgelopen weken. Kenne-
lijk ontroerd pakte moeder het geschenk aan en dan
- 91 -
gebeurde het grote wonder... ze trok het meisje naar
zich toe en kuste haar op beide wangen, met de woor-
den: „Dat had je nu toch echt niet hoeven doen, meid!”
Verrast en vol tederheid keek ik Annètje aan en liet me
toen evenmin onbetuigd met haar ferm te kussen! De
oudelui wisten warempel niet hoe ze zich houden
moesten, overrompeld als ze waren door de genegen-
heid van Antje, die zo echt hartelijk gemeend en op-
recht uit haar naar voren sproot.
Maar er gebeurde nog méér diezelfde mid-
dag! Het liep tegen halfdrie toen de bel overging. En
wie kwam daar plechtstatig de trap op naar boven?
Tante Mien... alleen! Nou, wat mij betreft had ze weg
mogen blijven want er ontstond ineens een precaire
situatie. Antje die me vragend aankeek, alsof ze een
flauw vermoeden had welke visite er de trap opkwam,
vloog van schrik haast in m'n armen toen ik haar ver-
moeden bevestigde en ze riep verschrikt uit: „Ik wil die
tante van je beslist niet zien! Dan ga ik echt weg hoor...
ik wil haar beslist hier niet ontmoeten!!” Ze vluchtte
onmiddellijk de keuken in en trok resoluut de deur
achter zich dicht. Nog nooit tevoren had ik Antje zó ge-
decideerd zien optreden, ze was ineens haar verle-
genheid kwijt en zei ronduit wáár het op stond. Geluk-
kig hadden vader en moeder begrip voor haar houding
en loodsten haar voorzichtig de keuken in. Daar moest
ze in hemelsnaam maar even blijven tot ze naar huis
moest, maar zelf vond ik de toestand heel onpleizierig.
Ik probeerde haar nog te overreden om zich gewoon te
vertonen en nu eens flink en fier te zijn, maar Antje was
niet van haar besluit af te brengen en ze fluisterde me
gejaagd toe: „Begrijp het dan toch... ik haat dat mens!”
Het ging allemaal razendsnel in z'n werk, want nog
geen tien seconden daarna stapte tante de hal binnen.
Ze zei dat ze maar heel even kon blijven om persoon-
lijk te feliciteren en dat ze om bepaalde redenen dade-
lijk weer naar Utrecht terug moest keren. En blijven
eten deed ze ook niet! Speurend keek ze het gezelschap
rond, verwachtend dat ze Antje in de kring zou aantref-
fen, maar daar kwam ze dus bedrogen mee uit. Iedereen
moest wel zien hoe haar gezicht op storm stond en er
viel duidelijk uit op te maken dat ze over de gang van
zaken maar slecht te spreken was! We keken mekaar
allemaal eens aan en koesterden allen hetzelfde ver-
moeden: er dreigde oorlog in de familie... de oudelui
hadden zich niet aan de afspraak gehouden om Antje
voor eeuwig haar congé te geven zodat ze op geen
enkele wijze neef Pieter meer kon belagen (dacht ze!).
Zonder overdrijving kon je gerust beweren dat de hou-
ding van tante verbijsterend was van agressie! Nog
voor de klok vijf uur had geslagen vertrok ze al weer,
als 't ware gehuld in een donderwolk! Antje was intus-
sen er al stilletjes van door gegaan... tante Mien had,
voor zover ik weet, geen glimp van haar opgevangen!
Zodra we weer onder ons waren begonnen de gemoe-
deren zich te roeren, reken maar! Tante Loes en tante
Marie die bleven eten kregen nu successievelijk het
hele verhaal uit Putten te horen, voor zover ze dat al
niet vanuit Utrecht deelachtig waren geworden. Er
werd wat aan afgekletst over de gebeurtenissen... de
oortjes van tante Mien moeten getoeterd hebben dat het
niet mooi meer was! „Maar wij hebben Antje terug!”
riep vader triomfantelijk uit. En verder kunnen ze daar
in Utrecht naar de pomp lopen! Als ze met alle geweld
ruzie willen... mij best, het wordt binnenkort toch oor-
log en dan kan dat er ook nog wel bij!!” voegde hij er
ironisch aan toe.
Als afsluiting van de dag vond des avonds
voor de uitgebreide familiekring de première plaats van
de nieuwe Puttenfilm 1939, die ik de toepasselijke titel
had meegegeven „Van Zon, Wind en Regen”. De rol-
prent beleefde een overweldigend succes en mocht dan
ook stellig voor honderd procent geslaagd worden ge-
noemd. Ondanks alle misère waren letterlijk alle op-
- 92 -
namen uitstekend gelukt en van zeldzame brillance.
Maar uit de hele mise en scene in deze film viel in de
verste verte ook maar iets te bespeuren van het drama
dat zich daar had afgespeeld. Òf het zou moeten zijn
dat een opmerkzame toeschouwer zich op een gegeven
moment afvroeg: „Hé... waar is nu ineens dat aardige
blonde meiske gebleven?” Zoals Antje plotseling mid-
den uit de film verdween, zo verdween ze ook eenmaal
uit mijn leven! Het was bijna symbolisch te noemen!
Maar op deze avond was ik nog vol vertrouwen en
goede moed... ik hield nog steeds van haar!
 Hoofdstuk 8
Maandag 14 augustus 1939
Één dag vóór haar verjaardag vertrok Betty naar haar
ouders in Frankfurt am Main. Met lede ogen zag ik hoe
de D-trein van 2.50 u. uit het Centraal Station wegreed
en haar meevoerde naar het Duitse Rijk, waar Adolf
Hitler zijn plannen smeedde om de wereld in brand te
zetten. Betty reisde af onder zeer dreigende omstandig-
heden, want de spanning in Europa begon zich om-
streeks deze dagen op angstwekkende wijze toe te
spitsen.
De avond vóór zij vertrok waren we nog voor
het laatst samen geweest om afscheid van elkaar te
nemen. Ze had me gezegd dat ze op z'n hoogst veertien
dagen zou wegblijven en had er ter geruststelling aan
toegevoegd dat die twee weken gauw genoeg weer
voorbij zouden zijn. Dan waren we toch immers spoe-
dig genoeg weer bij elkaar? Ik moest maar niet over
haar piekeren en ze was best in staat om goed op zich-
zelf te passen... wàt er in die tijd ook allemaal gebeuren
mocht! Maar ondanks die verzekering van mijn kleintje
zag ik haar toch vol ongerustheid en van bange voorge-
voelens vervuld heen gaan. Ik wuifde haar na, terwijl
de trein langzaam op gang kwam en tot ze aan mijn
blik onttrokken was. Zou ik Betty ooit terug zien? Hoe
had ze zo welgemoed op reis durven gaan naar het land
dat elk ogenblik op het punt stond de lont in het kruit-
vat te steken en een oorlog te ontketenen? O, wanneer
ze zelf misschien werkelijk geweten had wat haar bo-
ven 't hoofd hing, zou ze stellig nooit op reis zijn ge-
gaan. Maar dat ze het, ondanks die dreiging, toch aan-
durfde bewijst zoveel te meer hoe weinig wij ons be-
wust waren van de ernst van de toestand. Kon ik weten
wanneer en onder welke angstige omstandigheden wij
elkaar terug zouden vinden? Geen flauw idee had ik er
van!
We hadden die zondagavond plechtig af-
scheid van mekaar genomen, als gold het een reis waar
ze maanden van zou wegblijven. Het was een heerlijke
avond geweest en we hadden samen meteen nog maar
haar verjaardag gevierd op de valreep, zo goed en zo
kwaad dat ging in de gegeven omstandigheden. Ze wist
er altijd een feestelijk tintje aan te geven. Ze liet me
zien wat ze allemaal zou meenemen naar haar ouders,
allerhande lekkere dingen waar die mensen dringend
behoefte aan hadden, zoals koffie, thee en vooral room-
boter. 't Waren twee koffers vol en ze zou er een hele
sjouw aan hebben! Bij het afscheid nemen had ze tegen
me gezegd: „Piet, ik stuur liever geen bericht naar je
huis toe... je ouders moeten maar zo min mogelijk van
mijn bestaan afweten op dit ogenblik. En... zul je voor-
al attent blijven voor Antje? Wees lief voor haar, want
dat heeft dat meisje nodig... en ik kan het weten! Wan-
neer je wat naders over me wilt vernemen, moet je
maar naar het huis van Elly gaan, die kan je dan al het
- 93 -
verdere nieuws over me vertellen. Zij zorgt ook voor de
poezen en de planten in de tuin, maar verder moet jij
hier maar niet aan de deur komen totdat ik terug ben.”
Met de zekerheid dat ik mijn kleine vertrouwde vrien-
din héél erg missen zou in de voor me liggende twee
weken, was ik wat somber gestemd huiswaarts ge-
keerd.
Nauwelijks echter was Betty goed en wel af-
gereisd en waande ik haar veilig en wel bij haar ouders
in Bad Homburg, of de hel brak los in Europa! Je had
het lang van tevoren zien aankomen, maar toch was het
er nog eerder dan we allemaal verwacht hadden. Ineens
bleken de uiterste grenzen van de politieke spanning
bereikt te zijn... was de maat vol en vloog het deksel
van de heksenketel! Ergens midden in het oude Europa
begon het plotseling onheilspellend te kraken en nam
het sinistere spel der vernietiging een aanvang, was de
weg naar de totale ineenstorting der oude wereld geo-
pend.
Dinsdag 22 augustus 1939
En de dagen van moordende spanning namen opnieuw
een aanvang... ze leken een vervolg te zijn op de
schermutselingen van nu juist een jaar geleden, maar
ditmaal stond torenhoog de zekerheid boven de horizon
dat er geen ontkomen meer aan was. Onderhandelen
zou weinig meer baten, geen Chamberlain hoefde meer
naar Berchtesgaden te reizen om zich daar blij te laten
maken met een dooie mus! Dat sprookje behoorde nu
wel voorgoed tot de verleden tijd. Rotsvast hadden de
Geallieerden (Frankrijk en Engeland) hun standpunt
ingenomen: onder geen enkele voorwaarde meer toe-
geven aan welke eisen dan ook van Hitler.... geen
agressie tegen weerloze staten! Bovendien hadden ze
Polen volledige garantie toegezegd om militaire bij-
stand te verlenen indien het land door de nazi's zou
worden aangevallen. Maar Hitler dacht er niet over
bakzeil te halen en bleef drammerig door hameren op
zijn eisen dat Polen de vrijstad Dantzig moest afstaan
aan het Groot Germaanse Rijk! En met die wetenschap
voor ogen leek het dus vrijwel zeker dat niets meer de
kans op een oorlog zou kunnen tegenhouden.
Maar ondanks dat bleven we de vurige hoop
koesteren dat die oorlog te elfder ure mocht worden
afgewend. Je bleef je vastklampen aan het waanidee dat
de machthebbers in de wereld zo'n hels bloedbad als
dat van de wereldoorlog in 1914-'18 nimmer meer
zouden willen ontketenen. Zoiets verschrikkelijks voor
een tweede maal binnen vijfentwintig jaar kon eenvou-
dig niet voor mogelijk worden gehouden... de verwoes-
te stadjes en dorpen in België waren nog maar nauwe-
lijks weer uit het puin verrezen... en dan gingen ze toch
niet meteen weer opnieuw beginnen? Helaas... de
stormloop naar de totale vernietiging was reeds begon-
nen en zou niet meer te stuiten zijn!
Hoe was de situatie omstreeks augustus 1939
in het kort geschetst? Het verdient zeker aanbeveling
om hier in dit geschrift met enkele woorden uit een te
zetten wat de aanleiding werd tot het Europese conflict
dat uitgroeide tot de Tweede Wereldoorlog. Vooropge-
steld zij natuurlijk dat wij in die dagen maar betrekke-
lijk op de hoogte waren van de werkelijke achtergron-
den die toen voor de grote massa in de wereld verbor-
gen bleven. Men moet soms jaren afstand genomen
hebben van een periode in de geschiedenis om achter
de waarheid te komen. Wij waren eigenlijk in dat jaar
1939 slecht ingelicht over hetgeen zich achter onze
oostgrens afspeelde. Maar één ding was voor ieder vol-
doende duidelijk: de nazi's voelden zich oppermachtig
in Europa en wilden alles terugvorderen wat Duitsland
ná de Eerste Wereldoorlog ontnomen was. Niet voor
niets had Hitler jarenlang gebouwd aan een volledig
oorlogspotentieel, hij beschikte over voldoende vlieg-
tuigen, tanks en duikboten en bovendien waren er door
heel het Rijk dure vierbaans autowegen aangelegd die
het snelle verplaatsen van oorlogsmaterieel gemakke-
lijk moesten maken. Dat alles hadden ze het volk opge-
drongen onder de leuze: liever kanonnen dan boter! Het
was een middel geweest om de economische neergang
uit die jaren af te remmen en een toestand van schijn-
welvaart in het leven te roepen ook al had het volk
daarbij nauwelijks voldoende te eten. Met het opbou-
wen van een volledige oorlogsindustrie hadden ze het
werkloosheidscijfer praktisch tot 0 teruggebracht, maar
daarmee was dan ook alles gezegd! De concentratie-
kampen in Duitsland puilden letterlijk uit van commu-
nisten, onwillige sociaal-democraten en... natuurlijk de
joden. Wie niet voor ons is, is tegen ons, riep Joseph
Goebels uit en hij vond er aanleiding genoeg in om
tienduizenden koelbloedig „aus zu radieren”, wat zeg-
gen wilde langzaam dood te hongeren en te vermoor-
den in de meest gevreesde zogenaamde werkkampen in
„Das Reich” onder het motto: „Arbeit macht Freude”!
Hitler bracht het Duitse volk in de waan dat de Duitsers
alleen maar gelukkig konden worden wanneer de vroe-
gere staten weer in der Heimat terug zouden keren en
het genoegen konden smaken deel uit te mogen maken
van wat hij het „Duizendjarig Rijk” noemde. Een groot
en machtig Duitsland zou in staat zijn alle aanvallen
van buitenaf te weerstaan en af te rekenen met de joden
en de communisten. Duitsland zou voortaan de lakens
gaan uitdelen in Europa en... misschien wel in heel de
overige wereld!
Het was allemaal al een jaar of wat geleden
begonnen met de herbezetting van Rijnland en het
Saargebied. Dat was zonder slag of stoot onder Duits
beheer teruggekeerd, voornamelijk doordat de bevol-
king zelf voor 90% voor terugkeer had gestemd. Een
paar jaar later werd Oostenrijk ingelijfd (annexatie) en
in 1938 was de kwestie van de SudetenDuitsers in
Tsjecho-Slowakije aan de orde gekomen. De Duitsers
die in dat grensgebied woonden zouden zo slecht be-
- 94 -
handeld worden dat een „bevrijding” vóór alles het
doelwit werd van de nazi's. Toen de geallieerden lijde-
lijk toestemden in deze nieuwe eis van Adolf Hitler,
ontzagen de moffen zich niet om een paar weken later
geheel TsjechoSlowakije onder de voet te lopen. De
Führer had zich weer niet aan de afspraak gehouden en
daarmee was de maat dan ook compleet vol bij de
Geallieerde Staten. En nu was dan het gezeur om de
Poolse stad Dantzig begonnen. Die stad aan de Oostzee
hadden de Duitsers dringend nodig voor hun oorlogs-
marine, maar daar wilde de Poolse Regering niets van
weten en de zogenaamde Poolse Corridor bleef voor de
Duitsers gesloten. Ze zouden geweld moeten gebruiken
om dat gebied in hun macht te krijgen en teneinde dat
doel te bereiken provoceerden de nazi's een aanleiding.
Ze wisten bliksems goed dat de buitenwereld hen zou
veroordelen wanneer ze zonder een geldige reden zo-
maar Polen binnen vielen. Neen, de hele wereld moest
er eerst van overtuigd worden dat het Polen was dat
voortdurend het Duitse Rijk bedreigde en dat Poolse
legereenheden bij herhaling aanvallen deden op Duits
grondgebied. Zo kwamen de nazi's er toe om gefin-
geerde grensincidenten op touw te zetten, waarbij ze
het deden voorkomen dat Poolse commando's herhaal-
delijk des nachts de grens over kwamen om aanvallen
te doen op strategische punten, zoals radiostations.
De Duitse leugenfabriek van Joseph Goebels
werkte in die dagen op volle toeren en niets was hem te
dol. Om de westerse wereld het bewijs te leveren dat
Polen agressie pleegde op Duits grondgebied, zetten de
moffen de volgende stunt in scène. Ze haalden een
dozijn veroordeelde „misdadigers” uit hun eigen con-
centratiekampen en kleedden deze mensen in Poolse
militaire uniformen. Daarna vervoerden ze hen in een
vrachtwagen naar het radiostation Gleiwitz dat dicht bij
de Poolse grens gelegen was. Ter plaatse werd een
zogenaamde overval op touw gezet door een
S.D.-groep op het radiostation, waarbij de portier werd
neergeslagen en vervolgens de studio bezet. De gevan-
genen werden gedood en hun lijken lieten ze in de
omgeving liggen. Een Duitse S.D.-man die wat Pools
sprak, lieten ze voor de microfoon een bericht omroe-
pen in die taal, dat ongeveer begon met de volgende
woorden: „Hier spreekt radio vrij Polen in Duitsland....
wij groeten het Duitse volk!” Het moest dus de schijn
wekken tegenover de wereld dat het Poolse leger een
aanslag had gepleegd op Duits grondgebied, die overi-
gens door Duitse legereenheden was neergeslagen. De
hele situatie werd vervolgens uitvoerig gefotografeerd
en je kon de gedode „Polen” duidelijk op de foto's zien
liggen.... daar was geen twijfel aan mogelijk! Dit alles
gebeurde op 31 augustus omstreeks acht uur des
avonds en het werd het rechtstreekse signaal voor de
grote aanval op Polen.
De Duitse pers (Völkischer Beobachter) ver-
scheen de volgende dag met heftige artikelen tegen
Polen en in grote opmaak waarbij de complete serie
foto's werd getoond over de „lafhartige aanslag van
Poolse strijdkrachten op Duits grondgebied” en de
foto's moesten aantonen dat het hier werkelijk ging om
„Poolse soldaten”. De nazi's hoopten hiermee te berei-
ken dat Engeland en Frankrijk zich afzijdig zouden
houden wanneer de Duitsers Polen binnen vielen. Die-
zelfde avond sprak de Duitse Führer voor de radio over
alle zenders, waarbij hij pathetisch uitriep:
„Polen heeft vandaag voor het
eerst op ons eigen grondgebied ge-
schoten met militairen van het ge-
regelde leger Sinds kwart voor zes
wordt nu terug geschoten en van
nu af aan zullen bommen met
bommen worden vergolden...”
Met die dreigende woorden was de deur wagenwijd
open gegooid naar de totale oorlog. Er stond Hitler
niets meer in de weg om Polen binnen te vallen en de
oude Hanzestad Dantzig te bezetten.
Zo stonden de zaken er voor in de week van
22 tot 29 augustus en het zou een week van moordende
spanning worden in heel de wereld! Van nu af aan ging
het met niet te stuiten vaart in ijltempo recht op de
afgrond toe. En het spel van verleden jaar september
herhaalt zich. De dagbladen verschenen iedere dag met
alarmerender koppen... „Toenemende spanning tussen
Polen en Duitsland...” - „Dantzig MOET Duits wor-
den!”, krijst Hitler voor de Duitse radio. Maar Polen
beroept zich dringend op de overeenkomst die het met
Frankrijk en Engeland heeft gesloten en ontkent alle
beschuldigingen van de Duitsers over de grensinciden-
ten... het zijn leugens! En feller en feller worden de
redevoeringen van de Duitse regeringsleiders om het
volk rijp te maken in de noodzaak van dit streven te
geloven. De pers in Duitsland blijft niet achter met
scherpe veroordeling aan het adres van de Poolse rege-
ring..... maar het komt allemaal uit de koker van het
ministerie van propaganda en de geknechte Duitse pers
heeft maar klakkeloos te schrijven wat Goebels dic-
teert!
Toch blijven de optimisten geloven aan een
vreedzame oplossing van het geschil, voor hen blijft de
deur nog steeds op een kier staan en tot die optimisten
behoren wij zelf ook. Het is weer rennen geblazen om
's avonds gauw de krant op te halen teneinde kennis te
nemen van de laatste berichten, maar die kunnen onze
angstgevoelens alleen maar doen toenemen. Voor het
eerst beginnen we te beseffen dat het oorlogsgevaar op
niet meer dan een steenworp van ons verwijderd ligt.
Niet zonder bezorgdheid denk ik voortdurend aan
Betty, die zich zover weg bevindt in een land dat ieder
ogenblik in oorlog kan raken! Hoe zal zij ooit kunnen
terugkeren in dat geval!
Als een donderslag bij heldere hemel treft
dan de wereld op donderdag 24 augustus het opzienba-
rende nieuws: Duitsland en Rusland sluiten een
niet-aanvalsverdrag (het zogenaamde anti-
agressiepact). Dat geeft een geweldige deining in heel
de wereld en geen mens die daar ook maar een steek
- 95 -
van begrijpt hoe het mogelijk is dat twee staten die
politiek lijnrecht tegenover elkaar staan een verbond
sluiten! De communisten hier en elders hadden er ver-
domd veel moeite mee om dat te verklaren en moesten
zich letterlijk in duizend bochten wringen om dat goed
te praten! Later zou pas blijken wat de werkelijke ach-
tergronden waren van dit bondgenootschap tussen de
Sowjets en het nationaal-socialistisch Duitsland.
Maar ondertussen begint nu ook in Nederland
plotseling de paniekstemming goed door te dringen.
Het lijkt aanvankelijk allemaal een beetje op het sensa-
tionele gebeuren van ongeveer een jaar geleden, maar
ditmaal is er niets dat uitzicht biedt op een eventueel
compromis, er valt niets meer te onderhandelen want
Hitler heeft glad maling aan alle gemaakte afspraken en
het kan niet lang meer duren of de Duitse legers vallen
Polen binnen. De ontwikkeling der gebeurtenissen gaat
dan ook razendsnel aan ons voorbij, je kunt het nauwe-
lijks bijhouden. De toestand verandert onophoudelijk
van uur tot uur en bijna iedereen heeft de gehele dag de
radio aanstaan. Herhaaldelijk worden de gewone uit-
zendingen onderbroken voor extra nieuwsberichten van
het A.N.P. Fantastische geruchten doen overal de ronde
als zouden de Duitsers Dantzig al in hun bezit hebben
door middel van verraad, geheime troepen die als toe-
risten vermomd de stad zijn binnengedrongen. Het is
bijna onmogelijk om overdag rustig aan je werk te
blijven; door de openstaande ramen dringt de hele dag
het geluid van de radio's naar binnen en zo af en toe
vang je de laatste berichten op. Collega's groepen sa-
men en er ontwikkelen zich telkens heftige discussies
over wat ons allemaal te wachten staat. Je aandacht
wordt er intens door in beslag genomen en de mensen
kunnen over niets anders praten dan dat het wel op
oorlog zal uitdraaien!
Als een grillige speling van het noodlot wil
het toeval dat het alle dagen prachtig en bestendig
zomerweer is, een verademing na al het slechte weer
van de maand juli. De oudere collega's merken op:
„Het is waarachtig net zo als in augustus 1914!” Daar
kan ik me natuurlijk niets van herinneren... en al gauw
beginnen die oudjes de toestand te vergelijken met nu.
„Toen was het precies hetzelfde mooie weer... dat de
wereldoorlog uitbrak! Dat is ook toevallig! Dat is nu
juist vijfentwintig jaar geleden... ik herinner 't me nog
als de dag van gisteren, het viel je als een koud stortbad
op de hals... mobilisatie en schaarste...... en geen mens
die toen eigenlijk wist wáár het om ging. Iedereen
dacht dat het was omdat ze die aartshertog Ferdinand
van Oostenrijk hadden doodgeschoten in Serajewo...
maar dat was toen ook maar een aanleiding.... En nou
hebben ze weer een ander motief om oorlog te voe-
ren.... Weet je wat het is? Er zijn te veel mensen op de
wereld... er moet nodig weer eens opruiming worden
gehouden!” In die trant gingen de gesprekken zo'n hele
dag maar door... het was om dol van te worden! Vijfen-
twintig jaar geleden! Nou, dat kon je dan wel een sinis-
ter jubileum noemen...! En als het dus waar was dat de
geschiedenis zich herhaalt, zou het volgens de rekening
van Bartjes nu dan wéér oorlog moeten worden! Dat
valt voor menigeen moeilijk zich voor te stellen... nu
dat de zon buiten zo heerlijk schijnt en alles in de na-
tuur vrede en rust ademt. Maar dat de oorlogsdreiging
op de loer ligt kun je bliksems goed merken. Tegelijk
met de verademende koelte van het oostenwindje waai-
en de alarmerende klanken bij ons binnen van de luid-
sprekers die onze begripsvolle buren in de Rustenbur-
gerstraat op hun waranda's hebben neergezet ter onzer
gerieve. Om de haverklap hangen we allemaal buiten
de ramen om te luisteren wat het A.N.P. nu weer voor
onheilstijding te vermelden heeft. De algemene opinie
is dat onze regering ieder moment zal besluiten tot
algehele mobilisatie van leger en vloot. Wanneer ik er
aan denk dat die mogelijkheid wel eens werkelijkheid
kan worden begint de moed me bijna in de schoenen te
zinken. Nauwelijks bijgekomen van alle emoties met
Antje in de voorbije weken krijgen de zenuwen me
opnieuw te pakken, nu er nog wel ergere dingen op het
spel staan. Bij al dat geouwehoer om je heen over de
politiek en de stellige verzekering dat er oorlog komt,
krijg ik de neiging er zó maar uit te willen lopen... de
straat op naar een plekje op de aarde waar het tumult
nog niet is doorgedrongen... zat ik maar op een onbe-
woond eiland in de Stille Zuidzee!!
Alhoewel Betty pas een goede week weg is,
besluit ik 's avonds naar haar huis te gaan in de ver-
wachting dat ze mogelijk al eerder terug kan zijn ge-
keerd. Overal in de hoofdstraten is het een drukte van
belang. Massa's mensen drommen samen voor de bul-
letins die voor de winkelramen zijn opgehangen met
het laatste nieuws. Midden op de trottoirs staan kluwen
mensen bijeen in heftige debatten gewikkeld, vaak
politieke tegenstanders die het met elkaar aan de stok
hebben. Opgewonden vervolg ik mijn weg door de
drukte in de van Woustraat naar de Jan Steenstraat om
te kijken of Betty al thuis is gekomen. Ze MOET er al
haast wel zijn, want ze zal daar in Frankfurt, net als wij
hier, vernomen hebben dat de toestand uiterst precair is
geworden en begrepen hebben dat ze verstandig doet
met zo snel mogelijk naar Nederland terug te keren.
Maar voor haar woning gekomen krijg ik geen gehoor
en alles is er donker. Ik kan beter naar Elly gaan, die
weet vast wel meer. Maar ook Elly heeft taal noch
teken van haar zuster vernomen en ook zij is zeer onge-
rust over de ontwikkeling van de internationale toe-
stand. In een terneergeslagen stemming keer ik laat op
de avond naar huis terug.
Vrijdag 25 augustus 1939
Vóórmobilisatie in Nederland! Vanaf heden zijn alle
militaire verloven ingetrokken. Onze grensbataljons
worden op volle sterkte gebracht en de Engelse vloot is
op weg naar het Skagerrak! Dit sensationele nieuws
vertellen ons de vette koppen over de volle breedte in
de ochtendeditie van de Telegraaf. In een extra uitzen-
ding over de radio spreekt die avond de minis-
- 96 -
ter-president De Geer. Hij maant tot rust en kalmte
onder de bevolking, er is geen reden tot paniek want er
blijft nog voldoende respijt. Niemand behoeft zich
ernstig ongerust te maken en het is hoogst onwaar-
schijnlijk dat ons land in onmiddellijk gevaar zal ko-
men te verkeren. We kunnen gerust ons hoofd neerleg-
gen en gaan slapen! Wéér ga ik er des avonds op uit
naar het huis van Betty toe.... tevergeefs, want ze is er
nog steeds niet. En vreemd genoeg heeft niemand nog
iets met de post van haar ontvangen!
Zaterdag 26 augustus 1939
De spanning stijgt van uur tot uur. De regering besluit
onverwijld over te gaan tot uitgebreide maatregelen; de
schuilkelders, voor zover reeds in de afgelopen maan-
den opgebouwd, worden nu in allerijl ingericht en
verder in gereedheid gebracht. Ook de luchtbescher-
ming wordt voor een deel opgeroepen, huis aan huis
worden biljetten verspreid waarin de burgerij kan ken-
nis nemen hoe ze te handelen heeft bij eventuele aan-
vallen op de stad met brand- en brisantbommen vanuit
de lucht. Er moeten emmers met zand gereed staan op
de zolderverdiepingen en water om te blussen. Er staat
onder andere in dat je brandbommen binnen dertig
seconden nadat ze ingeslagen zijn, het beste snel met
een schep of een lange hark kunt opscheppen en dan zo
snel mogelijk naar buiten kunt deponeren! Ja, er is nu
geen twijfel meer aan: het wordt ernst... bittere ernst!!
Je ziet de mensen ineens druk bezig met het beplakken
van hun ruiten met stroken papier en er is een run op de
papierhandel om rollen zwart verduisteringsmateriaal
te bemachtigen. Het werkwoord „verduisteren” gaat
van nu af een nieuwe betekenis er bij krijgen! En waar
moet dit alles toe dienen? Hoe kan het in godsnaam
mogelijk zijn dat wij, onschuldige stervelingen, meege-
sleurd zullen worden in deze komende hel van dood en
verderf? Is er dan niets meer dat de wereld tot bezin-
ning kan brengen? Helaas... het gezonde verstand heeft
het veld moeten ruimen voor de oorlogswaanzin! Wie
rondom zich heen het oor te luisteren legt en naar de
diverse meningen hoort van de mensen in je omgeving,
krijgt de overtuiging dat bijna iedereen graag wil dat
die oorlog er maar komt! Je hoort ze redeneren: „als er
dan toch niks meer aan te doen is en die Hitler z'n gang
gaat... nou dan moeten ze de moffen maar meteen eens
goed aanpakken en laat het dan ook maar eens goed
raak zijn! Het is de enige weg om een eind te maken
aan het fascisme en de kliek van Hitler en Mussolini.
Er is toch immers geen andere oplossing? Ze lappen
alle afspraken aan hun laars en als dat zo doorgaat
komen we allemaal te zijner tijd onder hun dictatuur.
Het zou nog maar het beste zijn wanneer alle landen
meedoen in deze oorlog, ons land niet uitgezonderd...
des te gauwer is alles afgelopen!” - Wáár zijn al die
pacifisten ineens gebleven? En wat horen we nog van
al die lieden van het „gebroken geweertje” met hun
idealistische leuze: „de wapens neer!?”
 Engeland en Frankrijk blijven ditmaal stand-
vastig op hun stuk staan: handen af van Polen! Ze rich-
ten dringende waarschuwingen aan het adres van de
Duitse machthebbers... maar dat schijnt geen enkele
indruk te maken op Hitler en z'n trawanten, integen-
deel, in plaats van in te tomen blijven ze doorgaan met
op brallende wijze voor de radio te schreeuwen om
recht en vergelding! Ook op deze avond is de drukte op
de straten schrikaanjagender dan ooit. De politie moet
zelfs de samenscholingen van het publiek hier en daar
uiteen drijven. Voor de derde maal in deze week begeef
ik me naar Betty, maar het is een vergeefse tocht,
niemand die iets weet of ze gauw terug zal komen. Op
mijn weg naar huis terug zie ik op de Noorder-
Amstellaan een lange trein van militaire vrachtwagens
passeren, volgepakt met soldaten en nagestaard door
een massa mensen langs de weg. Maar geen mens die
weet waarheen die jongens op weg naar toe zijn, maar
de stoet beweegt zich in de richting van de Berlage-
brug. Ook zie ik enige malen militaire ordonnansen
voorbij stuiven op motoren. Ze stoppen op bepaalde
adressen en geven daar briefjes af, ik ben daar toevallig
getuige van wanneer ik langs loop en het valt niet
moeilijk te raden dat die boodschappers bevelen uitge-
ven aan reservisten om zich gereed te houden bij het
eerste oorlogsalarm.
Zondag 27 augustus 1939
Volgens de laatste radioberichten van acht uur schijnt
er plotseling een lichte ontspanning te zijn ingetreden.
Misschien is het slechts een korte adempauze, wie zal
het zeggen.... maar er doemen ineens geruchten op dat
Engeland met voorstellen is gekomen tot nieuwe on-
derhandelingen die hoop geven op een vreedzame
oplossing van het geschil. We roepen al weer opgelucht
uit: „Goddank!.... misschien is eindelijk het keerpunt
bereikt!” Zouden ze zich te elfder ure toch nog bezin-
nen? Ja, dat MOET haast wel, dat is toch immers de
enige weg? Onderhandelen blijven zolang het nog kan.
Het zou toch àl te krankzinnig zijn om de wereld voor
een tweede maal binnen vijfentwintig jaar aan de ver-
nietiging prijs te geven! Want ze hebben ons voorspeld
dat een volgende oorlog alles in verschrikking zal over-
treffen wat de mensheid tot nu toe ooit eerder heeft
meegemaakt! Voorbarig stellen we ons op die stille
zondagmorgen gerust met dit laatste sprankje valse
hoop... het is de strohalm waaraan ieder weldenkend
mens zich nog krampachtig vastklampt. Slechts even
lijkt het nog dat er stilstand is gekomen in de stormloop
der gebeurtenissen van de laatste dagen. Ze gaan weer
praten! Ademloos ziet heel de wereld toe.... zou dit
laatste tere draadje van hoop en verwachting in staat
blijken de enorme verantwoordelijkheid te dragen?
Opgelucht gaat vader z'n viool stemmen... we gaan
weer gewoon door en spelen de Frühlingsonate van
Beethoven en vergeten daarbij alle narigheid in de
wereld. Muziek is een balsem voor de ziel!!
- 97 -
De dag gaat in onzekerheid voorbij, er komen
geen nieuwe berichten over een oplossing via de radio.
Het is de laatste zondag geweest van de Vrede... het
zwakke lichtpuntje dat ons hoop heeft gegeven dooft
langzaam maar zeker uit.........
Maandag 28 augustus 1939
Van deze dag af verscherpt de internationale situatie in
Europa zich van minuut tot minuut. Er schijnt geen
tegenhouden meer aan en ademloos ziet heel de oude
wereld toe hoe zich het voorspel ontwikkelt tot het
ontzettende drama dat zich onafwendbaar over ons
allen gaat voltrekken. Onze kalmte en zelfbeheersing
worden op deze dag op een zeer zware proef gesteld.
Reeds de gehele morgen valt uit een eindeloze
stroom van geruchten op te maken dat er ook in ons
land buitengewone activiteit aan de gang is. Het A.N.P.
komt voortdurend met extra nieuwsuitzendingen over
de radio op beide zenders en omstreeks het middaguur
wordt bij herhaling bekend gemaakt dat alle toestelbe-
zitters en aangeslotenen op de radiocentrales hun appa-
raten moeten laten aanstaan. Het is namelijk te ver-
wachten dat er in de loop van de middag vanwege de
Regering een buitengewoon belangrijke mededeling zal
worden gedaan die het hele Nederlandse volk aangaat.
Nooit zal ik de ondraaglijke spanning van die
bewuste maandagmiddag kunnen vergeten. De aange-
kondigde uitzending van de nieuwsdienst zal om klok-
slag drie uur plaats vinden. Iedereen verkeert in de
grootste opwinding, van werken komt niet veel en er
ontspinnen zich opgewonden gesprekken waarbij de
meest onrustbarende veronderstellingen worden geuit.
Het laatste nieuws luidt: er zijn volop grensincidenten
aan de gang tussen Polen en Duitsland, Duitse militaire
eenheden zouden reeds de grenzen van Polen hebben
overschreden! Maar zekerheid daarover bestaat geens-
zins. Maar wel dringt langzamerhand het besef tot
iedereen door dat de gevreesde Europese oorlog, zo
lang reeds voorbereid, nu ieder ogenblik kan uitbreken.
De directie van ons bedrijf heeft goed gevonden dat
tegen drie uur iedereen mag luisteren naar de radio. De
bewoners van de aangrenzende huizen is verzocht
medewerking te verlenen door hun radiotoestellen
buiten op de waranda's te plaatsen. Onze naaste buur-
man drie hoog tegen de fabriek aan, heeft op z'n dui-
venplat z'n zeslamps radio opgesteld zodat de hele
omgeving er van kan meegenieten! Alle ramen op onze
afdeling staan wijd geopend en met angstige spanning
wordt de klok in de gaten gehouden tot het tijdstip van
drie uur is aangebroken. Voor de baas wordt het een
zeer onproduktieve middag, want geen mens denkt aan
werken, je kunt er immers je hoofd nauwelijks bij hou-
den! En of het allemaal nog niet spannend genoeg is,
gaat moeder Natuur ook nog een woordje meespre-
ken... in het westen begint plotseling de hemel snel te
donkeren, er komt blijkbaar een zwaar onweer opzetten
als gevolg van de drukkende hitte der afgelopen dagen.
Maar het lijkt alsof de bui ergens op ligt te wachten en
vooralsnog weinig voortgang maakt. Onweer heeft
blijkbaar dit jaar de functie van een symbool te zijn dat
alle dramatische spanningen begeleidt... in Putten was
dat ook al zo geweest tijdens het drama met Antje en nu
staat het noodweer opnieuw op het punt los te barsten
terwijl elk moment de wereld kan worden opgeschrikt
door het fatale nieuws! Buiten wordt het al donkerder
en donkerder... verdorie nog toe, straks moeten de
ramen nog gesloten worden en kunnen we niets van de
radio horen! Maar de bui blijft nog even hangen!
Klokslag drie uur.... wij hebben allemaal het
werk het werk gelaten en hangen met z'n allen voor-
overgebogen uit de drie vensterramen en luisteren... De
stem van de omroeper kondigt aan dat er een belangrij-
ke uitzending volgt van de Regeringsvoorlichtings-
dienst. Even blijft het stil en dan komt het! Er valt een
haast doodse stilte over heel de buurt, iedereen luistert
ingespannen en we missen geen woord van het bericht
dat bij het vernemen dadelijk schrik en ontsteltenis
teweegbrengt en dat als een schokgolf van beroering
door heel Nederland wordt ontvangen......
De Regering, gezien de uiterst ge-
spannen internationale toestand,
besluit tot algehele mobilisatie van
leger en vloot. Er zullen in totaal
zestien lichtingen worden opgeroe-
pen enzovoort enzovoort.
Dinsdag 29 augustus moeten alle
dienstplichtigen onverwijld onder
de wapenen komen. Vanaf heden-
middag is het gehele treinverkeer
in Nederland stopgezet voor het
gewone reizigerspubliek en uit-
sluitend in handen van het Militai-
re Gezag!
Dus tòch mobilisatie! Het radiobericht gaat nog ge-
ruime tijd door, er worden lijsten opgesomd met plaat-
sen van vertrek der militaire treinen en welke onderde-
len van het leger van hier naar daar moeten vertrekken
enzovoort enzovoort, maar niemand luistert meer... er
heerst ineens een enorme deining op de zaak. Zestien
lichtingen... dat is geen kleinigheid! En ineens realise-
ren velen zich dat ze daar zelf ook bij zijn... dat ze
morgen zomaar ineens niet meer op hun werk hoeven
te komen en op dit zelfde uur waarschijnlijk al ergens
in hun kazematten in het oosten van het land achter een
mitrailleur liggen! Wie van ons zijn er allemaal bij? Er
breekt een waar tumult uit en het is plotseling een
drukte en door-elkaar-heengepraat van jewelste! Het
duurt niet lang of we weten welke collega's onder ons
gemobiliseerd zullen worden... er zijn nogal wat jonge-
ren onder, jongelui die voor hun eerste oefening net
afgezwaaid waren en met groot verlof zijn gegaan. Die
kunnen nu meteen hun pakje weer aantrekken en terug-
keren naar hun onderdeel. Maar er zijn ook nogal wat
- 98 -
oudere mensen bij van ruim in de dertig, die vinden dat
alles behalve een prettige boodschap! Onmiddellijk na
het radiobericht verschijnen de chefs en er wordt ver-
gadering gehouden. Alle opgeroepen dienstplichtigen
mogen terstond naar huis gaan teneinde voorbereidin-
gen te treffen voor hun afreis. Het wordt een middag
vol gruwelijke sensatie, werk moet worden overgedra-
gen aan de achterblijvers en dan wordt er afscheid
genomen, stevige handdrukken gewisseld en veel sterk-
te gewenst en goede moed.... misschien duurt het niet
lang en loopt het allemaal nog wel goed af... zo wensen
wij de slachtoffers toe! Maar de hemel mag weten wat
hen en ook ons zelf nog boven het hoofd hangt!
Nauwelijks is de radiouitzending voorbij of
het dreigende onweer barst in alle hevigheid boven de
hoofdstad los. Krakende donderslagen overstemmen
het rumoer op de zetterij en een zwaar gordijn van
regen beneemt elk uitzicht, de ramen worden weer
ijlings gesloten. Het onweer is juist op tijd gekomen...
als een dreigend symbool van deze nieuwe rampspoed!
Van nu af aan begint de storm over de oude wereld
heen te razen, niets zal het geweld meer kunnen keren!
Als ik eindelijk om halfzes de fabriek verlaat,
zie ik overal onderweg het publiek zich verdringen
voor de grote biljetten die op tal van punten in de stad
reeds zijn aangeplakt. Van verre al is de aanhef duide-
lijk te lezen: OPROEPING, etc. en dan volgt het ver-
haal zoals we dat compleet over de radio hebben kun-
nen horen. Zo moet het in augustus 1914 ook geweest
zijn, denk ik... toen was ik nauwelijks vier jaar oud.
Maar ik heb er genoeg over horen vertellen! En ook nu
gaat het weer precies zo als in het jaar 1914, diezelfde
middag al worden de winkels bestormd, evenals veel
bankinstellingen, iedereen wil z'n geld veiligstellen;
koffie, thee en suiker zijn weldra die dag al uitverkocht.
Maar nog schrikaanjagender wordt de toestand wan-
neer tegen de namiddag de nieuwsberichten melding
maken dat alle treinverkeer met Duitsland verbroken
is! Lieve hemel, dat ook nog! En niet zonder schrik
denk ik plotseling aan Betty... wat moet er nú van haar
worden, hoe zal ze in deze omstandigheden ooit naar
Nederland kunnen terugkeren? Wanhopig stel ik mij
telkens die vraag. Ik moet weten van hoe of wat! En
voor de zoveelste maal ren ik die avond door de over-
volle straten waar het rumoerig toegaat naar haar wo-
ning. In het benedenhuis is nog alles donker en ik be-
sluit om bovenaan te bellen, waar Marietje, die bij
Betty inwoont op kamers, mij eveneens verschrikt te
woord staat. Maar zij kan me evenmin veel wijzer
maken, er is nog geen enkel bericht van Betty binnen-
gekomen. „Gewoonlijk schrijft ze me altijd een kaartje
of ook wel een brief, maar ik begrijp er nu niets meer
van dat ze helemaal niks van zich laat horen...!” zo
verklaart de jonge vrouw. Ten einde raad besluit ik om
weer naar haar zuster Elly te gaan in de Rustenburger-
straat, allicht dat zij wèl bericht heeft ontvangen uit
Bad Homburg. Ineens dringt in volle omvang het besef
tot me door wat er op het spel staat: Betty! Ik moet er
gewoon niet aan denken wat de gevolgen kunnen zijn
wanneer het allerergste gebeurt: dat ons land onver-
wacht wordt meegesleurd in de oorlog... dat de Duit-
sers het plotseling in hun hoofd krijgen om Nederland
te overvallen en onze zeehavens willen bezetten. Die
mogelijkheid is lang niet denkbeeldig... de Hitlerbende
staat voor niets! Lieve God, laat dit ons bespaard blij-
ven, prevel ik zachtjes in mezelf. Wanneer dàt mocht
gebeuren zal ik mijn kleine lieveling wel nimmer meer
weerom zien!
Gelukkig is Elly thuis en boven gekomen
springt Tippie, Betty's hondje, dat zo lang bij Elly is,
kwispelstaartend tegen me op. Het stomme dier be-
grijpt er natuurlijk niets van, denkt misschien dat het
vrouwtje er aan komt en is al dolblij wanneer ie mij
herkent. Elly ziet er bedrukt uit, het huilen staat haar
nader dan het lachen en ook zij weet me niets beters te
vertellen dat ze geen enkel teken van leven van haar
jongere zuster heeft ontvangen. Maar het meest is Elly
nog overstuur door de mobilisatie, dat het nu echt me-
nens begint te worden. Ze gelooft dat het er slecht uit
ziet in de naaste toekomst. Ze vervloekt luidkeels Hitler
en de hele fascistische bende in haar moederland en
probeert me uit te leggen waarom Rusland dat verdrag
heeft gesloten met Hitler. Ze voorspelt met grote over-
tuigingskracht dat eenmaal het tij zal keren... dat de
Sowjet Unie het fascisme dan zal vernietigen en het
Duitse leger in de pan zal hakken! Voorwaar, een
stoutmoedige voorspelling! Elly is communiste en ze is
bovendien met een joodse man getrouwd... zij heeft alle
reden om de naaste toekomst met zorg vervuld te-
gemoet te zien. Maar Elly maakt zich natuurlijk ook
zorgen over Betty en ze zegt bevreesd te zijn dat haar
zusje heel moeilijk zal kunnen terugkeren als de oorlog
met Polen werkelijk op korte termijn uitbreekt. „En
geloof mij maar dat die oorlog door gaat Piet,... die
idioot daar in Berchtesgaden moet het wel doorzetten
om z'n prestige tegenover het Duitse volk... hij heeft ze
jarenlang gek gemaakt met mooie beloftes en als ie nou
terug krabbelt zakt het hele zootje daar in elkaar! Ze
moesten die kerel kapotschieten en Goering en Goebels
er bij!” zo roept Elly fanatiek uit. Elly mag dan een
Duitse zijn, ze is goddank van het goeie hout gesneden
en staat pal voor de democratie en de vrijheid! Eenmaal
zal ze in de komende oorlog een daad van grote moed
verrichten!
Samen overleggen we ten slotte wat we even-
tueel kunnen doen om verbinding met Frankfurt te
krijgen. Maar wanneer ik het plan opper om Betty een
telegram te sturen met de dringende oproep terstond
naar huis terug te keren, komen we al gauw tot de con-
clusie dat ook dit onmogelijk is. Elly laat me de avond-
krant zien en daarin staat op de voorpagina dat alle
telefoon-, telegraaf- en postverbindingen met Duitsland
sedert de middag verbroken zijn. Er zit niets anders
op... we zullen gelaten moeten afwachten. Bitter weinig
gerustgesteld en vol kommer neem ik afscheid van Elly.
Tippie huilt zachtjes als ik de deur uit ga... de hond is
erg aan mij verknocht. „Kom morgen gerust maar weer
hier heen Piet,” nodigt Elly me uit, „Kom maar zo vaak
- 99 -
als je wilt... misschien is er wel gauw nieuws van
haar!” Ik beloof het haar.
Wanhopig gestemd vervolg ik mijn weg, maar
ik weet nauwelijks waar ik mijn schreden heen zal
richten. Naar huis toe? Ik kan er nog niet toe besluiten
en blijf ronddwalen in de rumoerige straten waar het
publiek in groten getale op de been is. Overal om je
heen proef je letterlijk de paniekstemming, iedereen
wordt er door aangegrepen en in meegesleurd. De
mensen lijken opeens wel gek geworden en het is voor-
namelijk het joodse volksdeel van de burgerij dat het
meest vervuld is van angst en zorgen. Bij de benzine-
stations staan lange files auto's te wachten om zoveel
mogelijk brandstof te tanken. Veel particulieren hebben
hun wagens beschikbaar gesteld om militairen naar hun
standplaatsen te vervoeren. Op de Ceintuurbaan is het
helemaal een dolle boel, het staat er stampvol autobus-
sen en vrachtautomobielen die door het leger gevorderd
zijn en alom is er geloop en geschreeuw, drommen
groepen mensen tezamen en houden luidkeels debatten
over de politieke toestand en verkondigen daarbij met
stelligheid dat er vreselijke dingen gaan gebeuren! Als
je de meningen zo rondom je heen hoort, zijn de meeste
mensen zeer pessimistisch gestemd. Bij velen leeft de
gedachtengang dat de Duitsers op korte termijn dwars
door ons land heen zullen trachten op te rukken naar de
Noordzee teneinde de kust en de havens in bezit te
krijgen. Twee dagen geleden heeft Hitler daarentegen
openlijk aan de wereld verkondigd dat hij de neutrali-
teit van België, Nederland, Luxemburg, Denemarken
en Zwitserland zal garanderen. Maar zo langzamerhand
is iedereen er wel achter gekomen dat alle verzekerin-
gen en beloften van deze man van nul en geen waarde
zijn!
Overal zie je nu buiten op de straten soldaten
verschijnen, die nu „onze jongens” worden genoemd.
Ze hebben hun oude uniformen uit de motteballen
gehaald waar ze jarenlang bijna vergeten in donkere
kisten of plunjezakken hebben liggen afwachten om
dienst te doen. Het is nog een groot geluk dat mijn
broer Aart er juist buiten valt... één lichting meer en hij
had ook tot de slachtoffers behoord! Maar geen mens
weet wat er nog allemaal gebeuren kan; wanneer het
oorlogsgevaar voor ons land nog toeneemt is de kans
zeer groot dat nog meer lichtingen onder de wapenen
worden geroepen. Voor mij persoonlijk zie ik het
evenmin erg rooskleurig in. Ik sta ingeschreven als
„buitengewoon dienstplichtige”, doordat ik vrijstelling
heb verworven wegens „broederdienst”, maar op de
papieren die ik destijds van militaire zaken heb ontvan-
gen staat vermeld dat ik ingelijfd ben bij de „Rode
Kruis Afdeling” en dat ik terstond opgeroepen kan
worden wanneer het land in onmiddellijk oorlogsgevaar
komt te verkeren. En van die situatie zijn we nu niet ver
meer verwijderd, zodat ik me er maar vast op voorbe-
reiden moet opgeroepen te worden wanneer die mobili-
satie lang gaat duren!
Lieve help, wat voeren ze daar nu weer uit?
Stom verbaasd zie ik toe hoe op de Noorder-
Amstellaan op verscheidene plaatsen vrachtauto's met
zand staan. Er worden overal bergen zand gestort en je
kunt er gratis emmers vullen om in huis op de portalen
en de zolders neer te zetten. Sommige bewoners laten
zakken met zand ophijsen naar de zolderverdieping,
willen ze daar misschien barricades mee opbouwen....?
Nuchter deelt een voorbijganger me mede dat het zand
bedoeld is om er brandbommen mee te smoren, maar
dat weet ik inmiddels al lang en hij vertelt me niets
nieuws! In het avondblad van „De Telegraaf” had ik
een advertentie gelezen die aldus aanving:
OORLOG DREIGT!!!
Wij leveren zand in elk gewenst kwantum.
Bescherm uw huis tegen het inslaan van brand-
bommen... et cetera, et cetera.
Even komt de nuchtere gedachte in me op hoe prachtig
ik dat zand voor niks niemendal had kunnen gebruiken
voor m'n tropisch aquarium... zomaar voor het op-
scheppen! Hoe kom ik in godsnaam op die gedachte?
Soortgelijke taferelen spelen zich door heel de stad af...
ruiten beplakken met stroken papier, zand ophalen. Het
is allemaal afschuwelijk en het valt soms moeilijk jezelf
er van te overtuigen dat dit geen nachtmerrie is, maar
vreselijke werkelijkheid!
Op weg naar huis, even voorbij het bekende
café op de hoek van de Waalstraat, passeer ik een be-
nedenhuis waar de ramen wijd openstaan. Het is een
prachtige warme avond, maar binnen is alles donker en
ik ontwaar in de schemering slechts vage schimmen
van een familie die blijkbaar van de avondkoelte zit te
genieten. Maar als ik voorbij loop klinkt er plotseling
een benauwde stem van achter het open raam: „Ach
meneer.... luistert u 'ns even.... we willen u wat vra-
gen!” Ik houd mijn schreden in en kom bij het raam,
terwijl ik zeg: „zeker, wat is er aan de hand... wat kan
ik voor u doen?” Ik kijk in het bleke gelaat van een
oude joodse vrouw, en zie haar gezicht dat vertrokken
is van angst en tegelijk neem ik waar dat de hele kamer
er achter gevuld is met familie, of mogelijk ook kennis-
sen. De vrouw zegt met trillende stem: „Neem u ons
niet kwalijk... maar wàt denk u van de oorlog? Zouden
de Duitsers nou ook hier meteen komen? Weet u... we
zijn zo bang! We weten niet wat we doen moeten... Zeg
u ons nou eens wat u er van denkt!” Ik ben totaal ver-
stomd van verbazing. Jezus nog toe... dat het al zó ver
gekomen is! Die arme bliksems vrezen nú al het erg-
ste... denken in alle ernst dat de moffen hen morgen aan
de dag uit hun huizen zullen sleuren! Maar dat is toch
volkomen krankzinnig? Ik weet nauwelijks wat ik zeg-
gen moet tegen die vrouw. Natuurlijk lopen deze men-
sen gevaar, en er kan van alles gebeuren. Maar zover is
het nog lang niet, er is nog helemaal geen oorlog... wat
moeten die mensen een godsgruwelijke angst hebben
voor het fascisme! Ik probeer een opgewekte toon aan
te slaan en zeg gemoedelijk: „Kom kom... er is nog
- 100 -
helemaal geen oorlog, beste mensen, dat kan nog heel
goed overgaan en ik geloof ook niet dat er werkelijk
oorlog van komt! Maakt u zich nou niet nodeloos onge-
rust... want eer de moffen hierheen komen, nou dan
moet er nog wel wat anders gebeuren!” Opgelucht zegt
de oude vrouw: „Zie je nou wel... hier meneer zegt 't
ook, misschien komt er wel geen oorlog... jullie kunnen
gerust naar huis gaan... we maken ons bang voor niks...
Nou, dank u wel, meneer, u heb ons weer helemaal
gerust gesteld...!” Ik vervolg mijn weg naar huis, maar
onderwijl denk ik aan de gruwelverhalen van de po-
groms in Duitsland, aan de Kristallnacht in het Duits-
land van Hitler, de kapotgeslagen ruiten van joodse
zaken en de mishandelingen van de joodse burgers.
Misschien hebben we te veel verondersteld dat het
allemaal overdreven was... maar die mensen in dat
benedenhuis in de straat weten dat het maar al te waar
is... dat het geen sprookjes zijn en toch weten ze nog
niet half wat Hitler in de toekomst met het joodse volk
voor heeft!
Diep onder de indruk van alles wat ik heb
aanschouwd, kom ik eindelijk laat op de avond thuis.
De oudelui zijn nog op en door allerlei emoties gedre-
ven kan ik het niet langer voor me houden, maar ik
vertel hen openhartig over mijn bezorgdheid over Bet-
ty, dat ze naar Duitsland is en dat nog niemand ook
maar iets meer van haar vernomen heeft. Het is de
eerste maal na Putten, dat ik thuis zo openlijk over mijn
vriendin durf te spreken en het verbaast me toch wel
even dat vader en moeder plotseling een grote be-
langstelling voor haar tonen en begrip hebben voor
mijn bezorgdheid over haar lot. Vader mompelt zacht
voor zich heen: „Nou jongen, ik ben erg bang dat je dat
vrouwtje nu wel vergeten kunt... die kan nooit meer
terug naar ons land als er oorlog komt. Vergeet niet, ze
is en blijft een Duitse en ze zullen haar daar vasthouden
onder het voorwendsel dat ze haar eventueel nodig
hebben!” Die uitspraak klinkt niet erg bemoedigend en
het valt me moeilijk om die nacht de slaap te vatten, ik
moet onafgebroken aan haar denken....
Dinsdag 29 augustus 1939
De nieuwsbladen maken vandaag veel ophef van het
feit dat Koningin Wilhelmina en Koning Leopold II van
België hun goede diensten hebben aangeboden aan de
regeringen van Duitsland en Polen teneinde te bemid-
delen in het „Pools-Duitse geschil”. Of dat wat zal
helpen? Hun stemmen zullen wel klinken als die van
roependen in de woestijn! Adolf Hitler zal er stellig niet
van onder de indruk raken en van enige reactie uit die
richting lijkt dan ook geen sprake.
Des avonds om acht uur spreekt H.M. Koningin Wil-
helmina over de radio, in verband met de oproep tot
algehele mobilisatie en ze richt zich als volgt tot het
Nederlandse Volk:
Landgenoten,

Op het ernstige uur waarop wij ons
verplicht hebben gezien de maatre-
gelen te nemen om Land- en Zee-
macht op voet van oorlog te bren-
gen, is het mij een behoefte een
woord tot u allen te richten. De
toestand is ernstig, niet in dien zin
dat alle hoop op een vreedzame
oplossing tussen de betrokken mo-
gendheden als vervlogen zou moe-
ten worden beschouwd. De bespre-
kingen zijn nog niet afgebroken en
zolang er geen breuk is, is niet ge-
bleken dat de vrede moet wijken
voor den oorlog. Maar wel moet de
toestand als ernstig worden be-
schouwd, in dien zin dat helaas
ernstig rekening moet worden ge-
houden met de mogelijkheid dat
een conflict zal uitbreken. Mocht
deze afschuwelijke mogelijkheid
werkelijkheid worden, niettegen-
staande alle pogingen die zijn en
worden gedaan om de wereld voor
een ramp zonder wederga te be-
waren, dan zal Nederland in dat
conflict naar alle zijden en met in-
spanning van alle krachten en
middelen waarover ons land be-
schikt, een strikte onzijdigheid in
acht nemen en handhaven.............
(M
obilsatierdvanK
o.W
ilhem
inaop29augstu193)
Woensdag 30 augustus 1939
Voor de laatste maal laait de fakkel der hoop op een
compromis nog even omhoog. Maar het zal blijken een
vals schijnsel te zijn waarmee de ochtendbladen ons
trachten te verblinden. De krantekoppen luiden: „Hitler
zendt geheime missie naar Londen. Ommezwaai in de
Duitse pers jegens Engeland. - Het Britse Kabinet
bespreekt Hitler's antwoord, toenadering nog steeds
zeer goed mogelijk....” Nog een korte wijle leeft de
hoop op vrede bij velen op... men spreekt over niets
anders dan dat éne onderwerp dat ons dag en nacht
bezig houdt... Zou het tòch nog mogelijk zijn dat de
vrede op het laatste ogenblik gered wordt?
Maar ondertussen komt de mobilisatie in ons
land in snel tempo op gang. In de buitenwijken wemelt
het van alle soorten vrachtauto's die door het leger zijn
gevorderd en daar staan geparkeerd in afwachting van
transporten naar elders. Scholen zijn gesloten en doen
dienst als tijdelijke onderkomens voor de soldaten en
zo is het eveneens met veel andere openbare gebouwen
- 101 -
gesteld. Overal waar de militaire staf zetelt worden
barricaden van zandzakken voor de ramen opgewor-
pen. De kranten schrijven dat de mobilisatie in Neder-
land volmaakt rustig verloopt en dat van paniekstem-
ming geen sprake meer is, maar ondertussen kost het
heel wat moeite om in de winkels aan koffie, thee en
suiker te komen. De politie moet zelfs met geweld
optreden tegen hamsteraars. Men verzekert ons dat de
schaarste slechts van tijdelijke aard zal zijn, de voorra-
den zullen zo spoedig mogelijk weer aangevuld wor-
den. De regering heeft goed gezorgd en de voorraad-
schuren zijn hier in dit land tot de nok gevuld met voe-
dingsmiddelen, niemand behoeft zich bezorgd te ma-
ken! Maar dat alles neemt toch niet weg dat er een
voedseldistributie in voorbereiding is en dat we binnen
enkele dagen reeds de eerste distributienoodkaarten
uitgereikt zullen krijgen. En daarmee zijn we dan bin-
nen een paar dagen tijds weer teruggevallen tot de
rampzalige oorlogsjaren uit 1914-'18! Voor veel oude-
re mensen moet het wel zeer deprimerend zijn dat ze nu
diezelfde ellende van toen nog weer eens voor een
tweede maal in hun leven meemaken. En zolang het
hier nu maar bij blijft mogen we nog dankbaar zijn,
maar niemand kan voorspellen of Nederland er ook
ditmaal weer buiten zal kunnen blijven. En de ver-
wachtingen dienaangaande zijn uitermate somber!
Nog steeds is Antje in de middaguren bij ons.
De hele affaire van Putten lijkt plotseling in het ver-
geetboek geraakt, het is totaal overschaduwd door de
sensationele omstandigheden waarin we ineens verzeild
zijn. Ik kan me nauwelijks nog voorstellen dat het alle-
maal zo kort geleden heeft plaats gevonden, Putten lijkt
ineens iets te zijn uit een andere wereld. Langzaam
maar zeker weeft zich een dichte sluier tussen het vre-
dige romantische verleden van weleer en de harde
werkelijkheid van het heden. Alle beelden uit die mooie
dagen van vrede en geluk schijnen te verbleken tot een
schier onwerkelijk droombeeld, een lieflijke droom die
zich abrupt heeft opgelost in een afgrijselijke nachtmer-
rie! Hoe hebben wij toen in een schone tijd van onwe-
tendheid geleefd en hoe verdomd slecht hebben we dat
allemaal gewaardeerd! Ezel die ik was, om dat niet te
beseffen in die luttele paar weken van mijn vakantie en
me er toe liet verleiden om een oorlogje te voeren op
kleine schaal met mijn familie! En dan te bedenken dat
die gelukkige tijd misschien nimmer zal weerkeren...
dat ik mogelijk nooit weer in staat zal zijn om die on-
herstelbare fout goed te maken! Het is alsof ik nu pas
goed begin te begrijpen wat mij toen dreef tot dit roe-
keloze avontuur met Antje, wat de diepere achtergrond
moet zijn geweest tot mijn lichtvaardige handelwijze!
Het was de zwarte schaduw van de dood, de voorbode
van de op handen zijnde mensenslachting... en dat
terwijl IK nog wilde blijven leven, als 't ware gulzig
mijn dorst lessend aan de bron van het levensgeluk,
met volle teugen... éér het te laat mocht zijn! Maar
onder de gesprekken bij de middagboterham krijg ik
vaak wel sterk de indruk dat onze Antje in 't geheel niet
onder de indruk is van de angstwekkende omstandig-
heden waarin de wereld op dat ogenblik verkeert. Ze
maakt zich er weinig zorgen over en het is typisch te
constateren hoe de wat jongere generatie, waartoe
Antje toch ook behoort, op de gebeurtenissen reageert.
Die beschouwt het gewoon als een soort opwindende
afwisseling in de dagelijkse tredmolen, alsof het om een
belangrijke internationale voetbalwedstrijd gaat! Maar
ja, hoe kàn het ook anders... alle verhalen over de ver-
schrikkingen van die vorige wereldoorlog hebben zij
slechts van horen zeggen. Wat weet ik daar eigenlijk
zelf bewust nog van? En Antje leest natuurlijk de krant
niet, het waait allemaal gezellig langs haar heen wat er
allemaal in de wereld plaats vindt... ze ziet wel! En ze
is de enige niet. Wie interesseert zich nou voor poli-
tiek? Je moet als jongere lid zijn van de een of andere
jeugdbeweging om er achter te komen hoe de wereld in
mekaar steekt! En wat ze er bij Antje thuis voor een
politieke denkrichting op na houden is me volkomen
onbekend. Één ding weet ik wel zeker: ze hebben bij
Antje gelukkig niets van doen met de N.S.B.! Ik zal te
zijner tijd maar eens rustig met haar moeten praten en
haar wat politieke inzichten moeten bijbrengen... het is
alleen maar de vraag: wanneer en wáár moet ik dat
doen? In het middaguurtje is er maar weinig gelegen-
heid toe, we zien elkaar dan veel te kort. De enige
oplossing is dat ik maar eens een avondje met haar op
stap moet gaan! Het is merkwaardig... maar in deze
woelige dagen ligt Betty mij ineens weer veel nader aan
het hart, dat blijkt me wel uit de bezorgdheid die ik
koester voor haar lot. Weer ga ik er deze avond op uit,
in de vurige hoop dat ik haar thuis zal vinden... maar
opnieuw wordt het een vergeefse tocht, haar woning
blijft donker en verlaten! Mijn God, wat moet er van
haar terechtkomen? Onderweg naar huis wordt mijn
aandacht getrokken door een affiche dat aangeplakt is
op een reclamebord. Het gaat uit van „Kerk en Vrede”
en stelt twee gevouwen handen voor met op de achter-
grond een kruis dat omhoog steekt uit een berg oor-
logstuig, daaronder in vlammende letters de woorden:
GIJ ALLEN HEBT SCHULD! Ik loop me af te vragen:
als er werkelijk een rechtvaardige god bestaat, hoe kan
hij het dan gedogen dat de mensheid voor een tweede
maal binnen vijfentwintig jaar een slachting gaat aan-
richten onder z'n soortgenoten? Misschien is het alle-
maal wel zo voorbeschikt... misschien is de dag des
oordeels wel aangebroken en daarmee het einde geko-
men van de heerschappij van de mens over deze aarde!
Donderdag 31 augustus 1939
Alle feestelijkheden ter ere van de verjaardag van Ko-
ningin Wilhelmina zijn afgelast als gevolg van de ge-
spannen internationale toestand. Voor het eerst dat er
dit jaar geen koninginnedag zal worden gevierd. Maar
het wordt wel een dag van ongekende opwinding. Heel
Europa lijkt een kruitvat te zijn waarin het kleinste
vonkje een explosie ten gevolge kan hebben. De Duitse
- 102 -
pers (Völkischer Beobachter) komt met artikelen en
foto's in grote opmaak van een Poolse aanslag in de
afgelopen nacht op het radiostation Gleiwitz. Het heet
dat er nu volop grensincidenten aan de gang zijn tussen
Polen en Duitsland, de pers schreeuwt moord en brand
en voor de radio klinkt luider dan ooit de stem van
Adolf Hitler dat Polen nu begonnen is en dat van nu af
aan kogels met kogels en bommen met bommen zullen
worden vergolden! De Duitse opmars tegen Polen lijkt
nu niet meer te stuiten en kan ieder ogenblik verwacht
worden... ze hebben nu eindelijk een grondig motief om
Polen te overvallen en Dantzig te bezetten. Toch durft
de vrije pers in de rest van Europa nog de mogelijkheid
van onderhandelen te opperen. In België worden steeds
meer lichtingen onder de wapenen geroepen en ook bij
ons in Nederland doen allerlei geruchten dienaangaan-
de de ronde. De Fransen bezetten in allerijl hun ver-
maarde Maginotlinie, het zogenaamde „onneembare”
bolwerk dat de Duitsers moet tegenhouden zoals de
Fransen steeds in hun stoutste fantasie hebben be-
weerd! Gigantische slagregels boven de in feite uit
weinig nieuws bestaande artikelen voorspellen ons dat
de Dag des Oordeels weldra zal aanbreken!
Op deze bijzondere avond, waarop in andere
omstandigheden het feestgedruis op de straten de over-
hand heeft gehad, bereikt het angstrumoer van de me-
nigte in de stad een hoogtepunt. In de van Woustraat
ziet het letterlijk zwart van het volk dat te hoop is gelo-
pen. Groepen mensen verdringen zich voor sigaren-
winkels om de bulletins te lezen die om de haverklap
worden vervangen door nog recenter nieuws. Op tal
van punten, op hoeken van straten, ontwikkelen zich
heftige politieke discussies en soms gaan ze bijna met
elkaar op de vuist. Dat komt voornamelijk door de
N.S.B., de aanhangers van die partij beginnen zich te
roeren... ze zien blijkbaar plotseling hun kansen stijgen
en beginnen lef te krijgen. Als er een zo'n „hoe-
zee-mannetje” bijna een pak op z'n donder krijgt, waagt
hij het uit te roepen: „Wacht maar, vuile bolsjewie-
ken... nog een paar dagen... en dan is Hitler hier de
baas, dan rekenen we wel met jullie jodentuig radicaal
af!!” Nerveus patrouilleert de motorpolitie door de
overvolle straten, groepjes demonstranten uiteen drij-
vend. Heel Amsterdam leeft nu op de straat, iedereen
praat met iedereen en de dolste geruchten gaan daarbij
van mond tot mond. Ieder uur komt nu het A.N.P. voor
de radio met de laatste berichten.... wij zijn niet bij de
luidspreker vandaan te slaan!
Om acht uur ben ik al weer op pad naar het
huis van mijn vriendin Betty... en dan eindelijk... god-
dank! Zij is terug en wanneer ze me binnenlaat valt ze
snikkend van emotie en totaal kapot door uitputting in
mijn armen. Ze is pas kort geleden terug gekomen, haar
koffer staat nog onuitgepakt in de kamer en het duurt
een hele poos voordat ze in staat is mij deelgenoot te
maken van alle ellende die ze heeft moeten doormaken
op haar terugreis naar Nederland. Ademloos hoor ik
haar verhaal aan en ik kan me daarbij nauwelijks voor-
stellen hoe die kleine, tengere vrouw dat alles heeft
weten te volbrengen, het is een complete martelgang
die ze heeft doorgemaakt. Ze vertelt me het volgende:
„Toen ik ruim veertien dagen geleden in
Frankfurt aankwam, Piet, was daar nog niet erg veel
van een oorlogsstemming te merken. Het leek overal
rustig en ook onderweg in de trein had ik maar weinig
soldaten gezien. Ik kwam eigenlijk juist als geroepen in
Bad Homburg, want mijn moeder had het ongeluk de
volgende dag ziek te worden, ze had een zware kou
gevat en moest in bed blijven. Zodoende kon ik meteen
aanpakken om het huishouden waar te nemen en daar-
door kwam ik in de volgende dagen maar weinig bui-
ten. We hadden geen radio aan en ik vernam dus feite-
lijk totaal niets van wat er in de wereld aan de gang
was. Nu ja, er werd thuis wel over de internationale
toestand druk gepraat, maar ook daar geloofde niemand
dat het zo'n vaart zou lopen. Zelfs mijn vader zei maar
steeds dat het wel goed kon aflopen en dat Hitler geen
oorlog zou maken; iedereen in de omgeving was vol
goeie moed. Maar op de maandag van deze week
kwam plotseling mijn oudste broer nog 's avonds laat
bij ons binnen vallen, helemaal uit Berlijn. En die jon-
gen tapte ineens uit een heel ander vaatje, was ver-
schrikkelijk opgewonden en stomverbaasd dat ie me
hier nog rustig in Frankfurt aantrof. Hij veronderstelde
dat ik al weer lang veilig en wel in Holland zou zitten.
Nou, ik begreep daar eerlijk gezegd eerst helemaal
niets van en vroeg hem waarom ie zo beangst was voor
een oorlog. Alles was toch volkomen rustig hier?
„Maar weten jullie dan nog niets?” zei m'n broer stom-
verbaasd..... „Lieve hemel, meid, je had hier al lang
vandaan moeten zijn... de Weermacht is op weg naar de
Poolse grens, de oorlog kan ieder moment uitbreken!
Het hele treinverkeer in het land is gestagneerd en alles
gaat in de richting van Polen, vervoer van troepen en
oorlogsmateriaal! Je moet hier dadelijk vandaan... als
het even mogelijk is vanavond nog!” Je kunt begrijpen
Piet, hoe erg ik daar van schrok en ook mijn vader en
moeder. Mijn moeder lag nog steeds in bed en had
verzorging nodig en ik kon eenvoudig niet gemist wor-
den. Mijn broer vertrok inmiddels weer naar Berlijn
terwijl ik achterbleef in de grootst mogelijke onzeker-
heid, ik wist gewoon niet wat ik doen moest, daar blij-
ven of mijn koffer pakken en weg gaan. Op aanraden
van mijn vader ging ik de volgende morgen, dat was
dus dinsdag, naar het Nederlandse Consulaat bij ons in
de stad om inlichtingen en eens te horen wat ze daar
van de toestand zouden zeggen. Nou, toen begon de
ellende pas goed, Piet! Ik kwam daar aanzetten en zag
dat het barstvol zat met toeristen en Nederlanders die
voor hetzelfde kwamen en ik had al gauw in de gaten
dat ik lang de enige niet was die in moeilijkheden ver-
keerde. Het werd ver in de middag toen ik eindelijk aan
de beurt was. Nu had ik uit de gesprekken rondom me
heen met andere mensen al genoeg begrepen hoe de
zaken er voor stonden en de beambte die me te woord
stond had er ook maar één antwoord op... hij zei: „Me-
vrouw, het is de hoogste tijd om hier vandaan te gaan.
U moet nu direct naar huis, pakt uw koffers en vertrekt
- 103 -
met de eerste gelegenheid die zich voordoet naar de
Hollandse grens... misschien dat het u nog juist lukt om
er doorheen te komen!” - Maar ondertussen was het al
een eind in de middag en ik besloot toch maar om ook
die verdere dag in Bad Homburg te blijven. Bij m'n
ouders thuis gaf dat natuurlijk grote consternatie en zij
vonden het eveneens maar het beste dat ik zo spoedig
mogelijk vertrok. Ik moest nog van alles in orde maken
en ik had ook nog een paar dingetjes willen kopen om
mee naar Holland te nemen als souvenir... maar daar
kwam allemaal niks meer van. Pas woensdagmorgen
vroeg ben ik op reis gegaan met de eerste trein... toch
wel een beetje bang en gejaagd door wat ik allemaal
gehoord had en ik had ook nog die loodzware koffer
mee te sjouwen.... Nou Piet, ik kan je verzekeren, het is
de verschrikkelijkste reis geworden die ik ooit mee-
maakte! Die D-trein vertrok al helemaal niet op tijd en
toen we dan eindelijk op weg waren stopte hij ieder
ogenblik en bleef dan wel een paar uur op de spoor-
baan stilstaan. Toen werd er langs de trein omgeroepen
dat we niet verder zouden gaan dan tot Keulen... van-
daar moest overgestapt worden in een lokaaltreintje.
Toen het eindelijk zover was dat ik daar in zat ging dat
boemeltje weer niet verder dan tot een klein station en
vandaar begon mijn lijdensweg. Op de tussenliggende
trajecten was alles geblokkeerd en daar reed geen enke-
le trein meer... We moesten allemaal uitstappen en te
voet verder langs de spoorbaan onze tocht vervolgen in
de richting van de grens! Piet, dat moet je je even voor-
stellen... ik met die zware koffer en al die andere men-
sen... een oud echtpaar was er bij, strompelend langs
een smal paadje naast de rails, wel tien kilometer ver
naar de Nederlandse grens! Ik was op 't laatst bèkaf en
totaal uitgeput van vermoeidheid toen we god zij dank
aankwamen bij een klein station, dicht onder Neder-
land... ik weet waarachtig niet meer hoe het daar heette,
maar daar stond in elk geval een korte Nederlandse
trein gereed waar we allemaal net in konden. Ik had
geen flauw idee waar we eigenlijk waren want het was
al bijna donker geworden toen we de grens bereikten.
En daar wachtte me een nieuwe vervelende verrassing.
Ik had namelijk nog een bedrag van ongeveer ¦ 200.-
aan reismarken bij me en toen bleek dat ik dat geld niet
meer mocht meenemen over de grens. Het was bijna
het enige geld dat ik nog had, maar die douane was niet
te vermurwen... ik moest formulieren invullen en het
geld moest overgemaakt worden aan mijn ouders in
Frankfurt. En zo kwam ik, doodop van de zenuwen,
zonder een cent op zak in Nijmegen aan.... nou ja, ik
had nog precies 35 centen overgehouden in Hollands
geld! Ik was zó over m'n toeren heen, dat ik van die
centen maar een whisky soda heb gekocht om wat op
m'n verhaal te komen! Nou... en in Nijmegen hoorde ik
eigenlijk pas voor het eerst dat hier in die tussentijd de
mobilisatie was afgekondigd, daar wisten we in Frank-
furt allemaal nog niks van. 't Was ook een vreselijke
drukte op dat station in Nijmegen van militairen en de
sneltrein naar Amsterdam was zó afgeladen vol dat ik
de gehele verdere reis heb moeten staan in de zijgang.
Om halftwaalf in de nacht kwam ik hier aan op het
Centraal en toen had ik natuurlijk geen rooie cent voor
een taxi en zelfs niet eens elf centen voor de tram.... ik
kon mooi gaan lopen naar huis met die koffer! Nu
jongen, ik kan je verzekeren dat ik geen half mens meer
was toen ik hier de deur doorging en binnen kwam! Ik
heb me niet eens uitgekleed, ik was er gewoon te moe
voor en ben zomaar met kleren en al op bed gevallen
en heb eerst nog een potje liggen grienen als een klein
kind. Daarna ben ik in slaap gevallen en heb aan één
stuk doorgeslapen tot vanmiddag aan toe.”
Getroffen had ik al die tijd naar het aangrij-
pende verhaal van Betty geluisterd en vol medeleven
sloot ik het kleine, dappere vrouwtje in mijn armen met
de woorden: „Goddank dat je er tenminste weer bent
lieveling... ik heb al die dagen ontzettend over je in
angst gezeten! Ik ben een paar maal bij Elly op visite
geweest, maar die wist ook niets van je... er kwam
helemaal geen brief. Weet Elly al dat je terug bent?” -
„Welnee Piet, ik kom eigenlijk net uit m'n bed en heb
nog geen tijd gehad om naar haar toe te gaan.... maar ik
heb wèl een paar maal geschreven, die brieven zijn
natuurlijk nooit aangekomen en ze zullen nog wel aan
de grens liggen”, veronderstelde ze.
Ik bleef die avond niet lang, Betty was erg
moe en wilde zich eerst eens lekker opfrissen want ze
voelde zich helemaal vies nog van de reis en daarna
wilde ze eerst nog maar eens fijn uitslapen. We bleven
nog wat praten en verdiepten ons in beschouwingen
over de kansen dat de oorlog al dan niet zou uitbreken.
Volgens mijn vriendin waren de vooruitzichten zeer
somber. Onderweg in de trein had ze nogal wat opge-
vangen van gesprekken onder de medepassagiers en
iedereen was het er over eens dat een oorlog thans
onvermijdelijk was. „In die Duitse trein spraken ze
nergens anders over en je hoorde steeds maar uitroepen
van: „Dantzig moet Duits worden... Polen moet de
eisen van de Führer inwilligen!!” - Mijn broer wist met
grote stelligheid te vertellen dat de stad Dantzig al
sedert een paar weken overstroomd was met zoge-
naamde toeristen, die zouden uniformen en wapens in
hun bagage hebben verborgen. Ze hoefden alleen maar
te wachten op een teken uit Berlijn om zich dan meteen
te ontpoppen als gevechtsklare troepen en binnen een
paar uur kan de hele stad in handen van de Weermacht
zijn! Het klinkt als een indianenverhaal, Piet, maar let
maar eens op mijn woorden... dat duurt geen twaalf uur
meer of die oorlog is een feit...! Ze kunnen toch immers
geen stap meer terug doen?” Zo voorspelde Betty en ze
zou gelijk krijgen. Toen ik afscheid van haar nam wist
ik dat het de laatste maal was dat wij elkaar in vredes-
tijd hadden ontmoet. Het was een opluchting voor me
dat ze tenminste weer veilig had kunnen terugkeren,
maar wanneer ik aan de naaste toekomst dacht zonk me
de moed bijna in de schoenen. Op mijn weg naar huis
zag ik het telkenmale zwaar weerlichten tegen de don-
kere hemel in het zuiden, daar woedde bepaald ergens
een hevig onweer. Wat ik niet wist was dat er op dat-
zelfde ogenblik bij onze Zuiderburen in België een
- 104 -
vreselijke ramp plaats vond, die beschouwd kon wor-
den als een eerste rechtstreeks gevolg van de oorlogs-
voorbereiding. Twee bruggen over de Maas, die on-
dermijnd waren met grote ladingen springstof, werden
door de bliksem getroffen en vlogen voortijdig de lucht
in! De natuur had de nietige mens het werk maar vast
uit handen genomen en het de moffen onmogelijk ge-
maakt op die plaats een vijandelijke aanval op het
westen te ondernemen!
Vrijdag 1 september 1939
En met deze datum waren we dan op het fatale punt
beland waarop nagenoeg de gehele wereld onderge-
dompeld zou worden in het afschuwelijkste bloedbad
ooit sedert mensenheugenis op dit ondermaanse aan-
schouwd. Vanaf deze rampzalige dag brak een tijdperk
aan in de geschiedenis waarin de ganse beschaving
geofferd ging worden op het altaar der zinloze vernieti-
ging. Miljoenen mensen zouden op de meest barbaarse
wijze gedood worden, steden van de aardbodem weg-
gevaagd en kostbare cultuurgoederen voor altijd aan de
vernietiging prijsgegeven! Wekenlang hadden wij in
moordende onzekerheid geleefd, zwevend tussen hoop
en vrees; een jaar geleden hadden zich de eerste symp-
tomen van het naderend onheil aangediend. Toen echter
was onze vurige bede nog in vervulling gegaan, de
hoop dat de bittere kelk aan ons voorbij mocht gaan.
Nog éénmaal had de Vrede gezegevierd, had het laatste
greintje gezond verstand van het mensdom het gewon-
nen. Maar het was slechts een schamele en bedroeven-
de winst geweest en ze had als resultaat de leuze opge-
leverd: „Wie de Vrede wil, bereidt zich ten oorlog!”
Deze defaitistische uitspraak was nimmer méér be-
waarheid geworden dan in de maanden die er op volg-
den. En dat alles door een handjevol krankzinnigen in
Duitsland die er op uit waren de wereld hun wil op te
leggen en daarbij miljoenen de dood in te drijven. En
het noodlot had zich niet laten keren, onafwendbaar
was de dreiging na de septembercrisis van 1938 terug-
gekeerd... de Dood liet zich niet voor een tweede maal
afschepen, Magere Hein eiste z'n tol! En zo werd op
vrijdag 1 september van het jaar 1939 Anno Domini de
teerling geworpen, stortte zich de hel van bloed en
tranen over de weerloze Volken uit in nimmer gekende
ontzetting en vernieling.... HET ZOU OORLOG
ZIJN!!
Nog lieten de ochtendbladen hun lezers in on-
zekerheid, hardnekkig bleven zij schrijven over moge-
lijke onderhandelingen, maar onze afgestompte zenu-
wen waren nauwelijks meer in staat nog te reageren op
dit laatste sprankje valse hoop. Het was omstreeks
halftien op de morgen dat de eerste meldingen van
buitenaf via de radio tot ons doordrongen, het ging als
een golf van beroering over heel de wereld en nòg
wilde geen mens het dadelijk geloven. Maar de
nieuwsberichten van het A.N.P. maakten aan alle on-
zekerheid een einde:
Hedenmorgen in de vroegte is de
Duitse opmars tegen Polen begon-
nen. Invasie van drie legers. - Of-
fensief zonder ultimatum. War-
schau en andere Poolse steden he-
vig vanuit de lucht gebombardeerd.
- Dantzig ingelijfd bij Duitsland. -
Heftig verzet der Poolse le-
gers...........
Zo luidden de allereerste berichten van het fatale
nieuws. Betty had gelijk gekregen... nog geen twaalf
uur later was inderdaad de oorlog uitgebroken... had de
waanzin zich van de aarde meester gemaakt en vloeide
ver in het Oosten het eerste bloed van onschuldige
mensen!
Op een holletje rende ik om twaalf uur naar
huis teneinde over de radio meer nieuws te vernemen.
De kranten waren inmiddels al met extra edities uitge-
komen en overal op straat klonk het geroep: extra edi-
tie! Extra editie! Duitsland is Polen binnen gevallen!
De kranten werden bijna uit de handen van de venters
gerukt, maar ik kreeg een exemplaar te pakken! Er viel
nu niet langer meer te twijfelen, de geruchten werden er
Hoofdstuk 9
Zondag 3 september 1939 - Amsterdam
Een sombere zondag breekt aan... uit een onheilszwan-
gere asgrauwe hemel valt traag een dichte lauwe regen
en vette donderkoppen trekken vanuit het westen lang-
zaam naderbij.... De voorafgaande zaterdag was onheil-
spellend kalm verlopen als in een stilte die aan de or-
kaan vooraf gaat. Er was nog steeds geen enkele reactie
gekomen van de zijde der Geallieerden op de Duitse
inval in Polen. Stilzwijgend had de gehele beschaafde
wereld zich bezonnen over de agressieve daad van
Hitler-Duitsland, maar aan de andere zijde van de
Noordzee was het nog stil gebleven... angstwekkend
stil. Men wachtte af... wàt zou Engeland doen? Zou het
te elfder ure terugschrikken voor de consequentie van
zijn belofte van garantie aan Polen? Velen hoopten het
reeds vurig!
- 105 -
in bewaarheid. Warschau was twee uur lang onafge-
broken gebombardeerd, de moffen hadden duizenden
brisantbommen neer gesmeten op de onschuldige bur-
gerbevolking. De stad stond aan alle zijden in brand en
was één kolossale puinhoop geworden!
Inderdaad was het dus geen sprookje geweest
wat ze ons aldoor hadden voorgehouden... deze oorlog
zou gericht zijn tegen de weerloze burgerbevolking en
niet meer uitsluitend aan de fronten worden beslecht.
We hadden het nooit willen geloven, maar ziedaar... nu
kregen we het bewijs te aanschouwen en er ging een
golf van afschuw door heel de oude wereld! Bevend
van ontzetting konden we toezien hoe de nazi's hun
onmenselijke leerstellingen in praktijk brachten!
En in razendsnel tempo volgden de gebeurte-
nissen elkander nu op, het viel ternauwernood meer bij
te houden... Volledige mobilisatie in Frankrijk... Staat
van beleg afgekondigd... Telefoonverbindingen met
Duitsland verbroken. Engeland en Frankrijk blijven
onwrikbaar bij hun besluit: zij zullen hun verplichtin-
gen jegens Polen volledig nakomen. Alle Engelse
luchtdiensten op Europa zijn stopgezet. Paniek in de
straten van Amsterdam! Nederland is paraat en op het
ergste voorbereid! Oproep van de regering tot een
bidstonde in alle kerken.................
„En van de zesde ure aan werd er duisternis
over de gehele aarde, tot de negende ure toe.
En omtrent de negende ure riep Jezus
met een grote stem, zeggende: Éli, Éli, lama
sabàchtáni, dat is: mijn God, mijn God,
waarom hebt Gij Mij verlaten!n
Matth. 27:45.
Doch dan begonnen in de loop van deze vroe-
ge zondagochtend de gebeurtenissen snel hun beslag te
krijgen. Van ons wekelijks musiceren kwam niet veel
terecht die morgen. Vader had wel z'n viool klaar ge-
legd, maar daar bleef het bij... we waren allebei niet in
de juiste stemming om ons met overgave op de muziek
te werpen. We hadden vol bange verwachting de radio
aangezet en trachtten iets op te vangen van de Engelse
radiozenders op de middengolf. Maar de ether zat vol
onweerstoring en de berichten waren moeilijk te ver-
staan. Na de gehele ochtend gezwegen te hebben, be-
gonnen omstreeks elf uur alle radiostations in Engeland
hun nieuwsberichten uit te zenden. De gehele nacht
was het Engelse Parlement bijeen geweest om te be-
raadslagen en de eerste man die het woord richtte tot de
wereld was Chamberlain.... hij bracht slecht nieuws...!
 Somber en klagend drong zijn melancholische
stem via de luidspreker tot ons door. Tussen het ge-
kraak van de storingen door hoorden we hem zeggen:
Engeland heeft alles gedaan om de vrede te redden...
Hitler had herhaaldelijk zijn woord gegeven, maar hij
brak het... telkens weer opnieuw. En nu was het laatste
erbij gekomen met Polen. Engeland kon niet langer
gedogen dat de kleine weerloze staten door de Duitse
agressie werden overrompeld. Als wij dit toestonden
zou het ene na het andere land ten offer vallen aan deze
grenzeloze zucht tot overheersing en annexatie.... De
Engelse Regering had daarom gisteren een ultimatum
gesteld aan Adolf Hitler: wij eisen onmiddellijke terug-
trekking van de Duitse troepen uit Polen.... Dit ultima-
tum was heden afgelopen, maar Duitsland had niet
geantwoord.... er bleef geen andere uitweg over dan
dat...
VANAF HEDEN, TWAALF UUR
ENGELSE TIJD, ZAL ENGELAND
ZICH IN STAAT VAN OORLOG
BEVINDEN MET DUITSLAND!!! -
DE EUROPESE OORLOG IS
UITGEBROKEN....!!
En hiermee was het conflict tussen Duitsland en Polen
uitgegroeid tot de zo lang gevreesde Europese oorlog.
Nauwelijks hadden we het slechte nieuws om twaalf
uur over onze eigen Nederlandse radionieuwsdienst
vernomen of buiten in de natuur baande de spanning
zich reeds een uitweg in een verschrikkelijk onweer dat
althans boven de hoofdstad zich op dat moment ontlast-
te. Zware donderslagen overstemden het geluid uit de
luidspreker van de nieuwslezer. Buiten viel nu de regen
in stromen... en het leek haast geen toeval meer, maar
ook nù weer ging het rampzalige wereldgebeuren ver-
gezeld van de woede-uiting der verbolgen natuur!
Uitgestorven lagen de straten er op dat ogenblik bij...
iedereen hing aan de luidspreker en diepe verslagen-
heid heerste alom binnenskamers. We waren allemaal
verpletterd door deze jobstijding. Dus tòch oorlog! En
daar kwamen de vragen... hoelang zou die oorlog gaan
duren en hoelang zou ons land er buiten kunnen blij-
ven? Dat waren vragen waarop niemand van ons toen
het antwoord wist te geven, maar er leefde wel een
vage voorstelling over hetgeen ons bedreigde, voorna-
melijk door de ijselijke voorspellingen die gedaan
waren door mensen die een heldere kijk hadden op de
politieke ontwikkelingen in Europa. Er zou ditmaal
ernstig rekening moeten worden gehouden met de
mogelijkheid dat de nazi's een inval in ons land gingen
doen, met de wetenschap voor ogen wat ze al eerder in
andere landen gepresteerd hadden kon je er haast wel
zeker van zijn dat ze ons op de een of andere kwade
dag geheel onverwacht zouden overvallen, maar
niemand dorst op dat fatale ogenblik die gedachte
hardop uit te spreken! Van nu af aan zou dat angstvisi-
oen als een eeuwig dreigend zwaard boven onze hoof-
den hangen.... iedere dag ná deze konden we opge-
- 106 -
schrikt worden door het ontstellende feit dat ons kleine
land meegesleurd werd in deze waanzin. En je wist
nooit van tevoren wanneer die dag aangebroken was,
de moffen stelden geen ultimatum, dat kon misschien
vandaag reeds zijn... of morgen! Voortdurend zouden
we blootgesteld worden aan die dreiging... verkeerden
onze levens in dat onzichtbare gevaar dat elk ogenblik
kon toeslaan. Hoe was het mogelijk om die ondraaglij-
ke spanning dag in dag uit te blijven dragen? Somber
gestemd en met onrust vervuld bleven we die dag bij-
een in bange afwachting op de dingen die nu elk mo-
ment konden gebeuren. We lieten de radio zachtjes
aanstaan om eventueel verder nieuws op te vangen en
het was dan ook een paar uur later toen bekend werd
dat ook Frankrijk de oorlog aan Hitler verklaard had.
Nauwelijks was de oorlog goed en wel begonnen of
tegen vijf uur in de middag werden wij al de eerste
symptomen er van gewaar. Hoog in de lucht boven de
wolkenmassa's klonk voortdurend geronk van vliegtui-
gen. Nederlandse jagers doorkruisten de lucht boven
ons land om vreemde vliegtuigen te dwingen rechtsom-
keert te maken... al terstond werd onze neutraliteit
geschonden en op enkele plaatsen kwam voor de eerste
maal het luchtdoelgeschut in werking... kletterden de
eerste granaatscherven naar beneden! Vreemde vlieg-
tuigen boven ons grondgebied! Nederland handhaaft
met alle geweld zijn neutraliteit!
Latere berichten meldden dat de Engelse Ma-
rine reeds diezelfde dag begonnen was met het leggen
van mijnenvelden in de Noordzee. Het was deze dag
ongewoon stil op de straten in de buurt, het was alsof
de mensen bang waren en zich niet buiten de veilige
beschutting van hun huizen durfden wagen. Maar ik
ging die avond toch op de gewone tijd naar Betty toe,
ondanks de bezorgde opmerking van moeder: „Zou je
dat nou wel doen in deze omstandigheden?” Maar ik
zei kort en bondig: „Ja, waarom zou ik thuis blijven...
er is hier toch nog helemaal niets aan de hand... WIJ
hebben toch geen oorlog?” Maar moeder dacht dat je
toch maar nooit kon weten.... ze zouden in de toekomst
aan nog heel wat erger dingen moeten wennen! Ik vond
Betty in een diep verslagen en moedeloze stemming.
Wat ik niet vaak van haar gewend was maakte ik thans
mee: ze begon te schreien toen ze me begroette en was
vreselijk aangedaan... ik kon haar met moeite een
beetje kalmeren. Ze kon het maar niet begrijpen dat er
nu tòch oorlog was gekomen... ze hadden haar thuis zó
verzekerd dat de Führer geen oorlog zou beginnen en
ze had altijd nog gedacht dat het geen werkelijkheid
zou worden.... ze was zwaar geschokt en dacht nu met
angst aan het lot van haar arme ouders... haar broers
die nu gevaar liepen te sneuvelen, zou ze hen ooit nog
levend terug zien? Ik wist niet goed wat ik daar op
zeggen moest... waren die Duitsers nu werkelijk zó
argeloos en naïef dat ze in al die jaren nooit begrepen
hadden dat die verdomde Führer van hen regelrecht op
een oorlog aanstuurde? Hadden ze al die jaren klakke-
loos geloofd in de misleidende praatjes van dat boe-
venpak? Nou, dan was voor veel Duitsers het uur der
waarheid aangebroken en konden ze ervaren waar heel
dit avontuur op uit ging lopen! Betty kon de desillusie
slecht verwerken en ik had haar nog nooit tevoren in
zulk een toestand meegemaakt: ze was uitermate bang!
Stil en verdrietig zat ze die avond bij me en haar angst-
gevoelens sloegen ook op mij over, we waren allebei
nerveus en vol angst. En dat werd er niet beter op toen
plotseling midden onder het hoorspel van Paul Vlaan-
deren, waar we altijd iedere zondagavond naar luister-
den, de uitzending werd onderbroken met een extra
bericht. Er kwam een oproep van de zogenaamde
„Luchtwachtdienst”. Er klonk een vreemde, kort afge-
beten stem: „Hier luchtwachtdienst! Vreemde vliegtui-
gen bevinden zich op dit ogenblik boven Oost Neder-
land en bewegen zich in zuidwestelijke richting! Nog
geen halfuur later volgde opnieuw een onderbreking
met een zelfde mededeling. De lol van Paul Vlaanderen
was er ineens helemaal af... anders genoten we daar
altijd allebei zo van en zaten vol spanning te luisteren
hoe het zou aflopen. Maar nu werd het ons wel een
beetje bang te moede... wàt zou er in hemelsnaam
gaande zijn? Zou Nederland nú reeds aangevallen
worden? Vol ontzetting kijken Betty en ik elkander aan
bij die veronderstelling. Met een onzekere stem tracht
ze me gerust te stellen met de woorden dat zoiets stellig
niet gebeuren zal... ze gelooft werkelijk dat Duitsland
geen enkel belang heeft bij een inval in ons land. Mis-
schien zegt ze het om haar eigen angst weg te praten en
mij gerust te stellen, maar een inwendige stem zegt me
dat deze ramp de een of andere dag tòch zal gebeuren...
wanneer onze neutraliteit telkens opnieuw geschonden
wordt in de lucht, zal ons land op den duur niet buiten
deze oorlog kunnen blijven!
Om elf uur maken de nieuwsberichten mel-
ding van het feit dat in België op verscheidene plaatsen
vanuit de verte onafgebroken het donderen van geschut
wordt gehoord. Het zou van het westelijk front komen,
vermoedelijk vanuit de Maginotlinie van waaruit ge-
schoten wordt op de verdedigingswerken over de Rijn.
Het voorspel is begonnen! Maar er valt vooralsnog
weinig activiteit te melden. De grensverdedigingen van
Nederland en België zijn paraat... we kunnen gerust
zijn. Hitler zal er alleen niet van wakker liggen! Vroe-
ger dan gewoonlijk keer ik die avond van Betty naar
huis terug.
Maandag 4 september 1939
De ochtendbladen verschijnen in grote opmaak en
publiceren reeds de eerste oorlogscommuniqués. En
die zijn al terstond niet mis! Met een schok van ontzet-
ting neemt heel de wereld kennis van de eerste klap die
de Duitsers aan de geallieerden hebben toegebracht.
Het is dan ook ontstellend nieuws:
Het Engelse stoomschip „Athenia”
aan de noordkust van Engeland
getorpedeerd en gezonken met
- 107 -
1400 passagiers, Amerikanen en
Engelsen aan boord! - Eerste
luchtalarm te Londen.
Alle steden in de oorlog voerende landen verkeren des
nachts in volslagen duisternis. De operaties waren
begonnen.... NU wisten we dat het oorlog was!
Druk werden de eerste onheilstijdingen die
middag onder de lunch besproken. Mijn broer Aart was
toevallig ook aanwezig en bleef koffiedrinken. Eigen-
lijk konden we met z'n allen de ernst der gebeurtenis-
sen op die eerste oorlogsdag nog ternauwernood om-
vatten, alsof het nog niet geheel en al tot ons wilde
doordringen dat het voortaan uit was met de rust in ons
gemoedelijk leventje. Zelfs Antje die zwijgend en op-
lettend onze gesprekken aanhoorde, verkeerde nu in
een verslagen en bijna angstige stemming. Dat er zulke
verschrikkelijke dingen zouden plaats vinden was nog
niet bij haar opgekomen en ze begreep nu pas goed dat
die gevreesde oorlog waar ze aldoor over had horen
spreken, om de drommel geen grapje was. En dan te
bedenken dat we nog maar pas aan het begin stonden
en dat nog geen mens wist hoe het zou eindigen! Het
torpederen van een passagiersschip met 1400 onschul-
dige mensen mocht toch wel een volkomen zinloze
daad worden genoemd en als dat bedoeld was als een
zogenaamde „eerste klap”, wat stond ons hierna dan
nog allemaal te wachten? Ja, in welk een onzekerheid
verkeerden we op die eerste dag van de oorlog nog
over de afloop.... over de grote vraag: zal Hitler deze
oorlog winnen of verliezen? Er waren natuurlijk de
profeten om je heen die voorspelden dat de strijd over
precies zes weken geëindigd zou zijn... dan was Europa
één bloedige puinhoop en er viel dan niets meer te
vernietigen. Daarentegen had je weer andere „zieners”
die wisten te verzekeren dat die oorlog nog wel talrijke
jaren kon voortduren, omdat er nergens een bepaald
front gevormd kon worden waaraan de strijd uitgevoch-
ten werd en.... de Duitsers zouden toch nimmer door de
veelbesproken en beroemd geworden „Maginotlinie”
kunnen heen breken? Neen, volgens deze zegslieden
zou het vasteland van Europa langzaamaan uitgehon-
gerd worden tot er praktisch niemand meer over
was....! Terwijl ik deze regels schrijf (het is dan begin
mei 1942) moet ik om deze voorspellingen al vaag
glimlachen.... het is allemaal toch anders gegaan dan ze
dachten! We waren wel optimistisch op die vierde
september in 1939 toen we nog vrijwel allemaal ge-
loofden dat Hitler's „Derde Rijk” spoedig ten onder-
gang gedoemd zou zijn!
Over hoe het verdere verloop is geweest van
die eerste dagen dat de oorlog uitbrak, zou ik zeer veel
kunnen schrijven, ware het niet dat ik daarmee te ver
buiten het kader van mijn eigen geschiedenis zou tre-
den. Maar het staat wel vast dat vanaf deze periode
mijn gehele leven totaal ging veranderen en steeds
meer beheerst ging worden door de gevolgen van de
oorlogstoestand. Al spoedig hierna brak een tijdperk
aan waarin alle vroegere normen hun waarde verloren,
waarin niets meer bij het oude bleef, dat wij mistroostig
terug keken op de brokstukken van het eens zo zoete
verleden en er met een schrijnend verlangen aan terug
dachten. Het is natuurlijk een onmogelijke zaak om in
dit boek alles te schrijven over deze verbitterde strijd...
ik wil het liever hebben over mijn eigen persoonlijke
ervaringen daarin, ze zullen ongetwijfeld aan het nage-
slacht een duidelijk inzicht geven hoe het oorlogsge-
weld door een gewoon gezin ervaren werd... hoe we
door die hel van eindeloze oorlogsjaren zijn heen ge-
worsteld. Het zal voldoende zijn om hier en daar stil te
staan bij de hoogtepunten van de krijgsverrichtingen
van welks verloop voor ons vaak zo ontzettend veel
afhing en die ons wekenlang in spanning hielden. On-
dertussen bleef ik aan dit geschrift verder werken,
maakte aantekeningen over alles wat ons beroerde en
van belang was. Maar er braken kort daarop dagen aan
dat ik geen letter op papier vermocht te zetten, zo hevig
beroerden de rampen van deze oorlog ons allemaal.
Soms moest ik midden in een zin afbreken en achter
mijn schrijftafel wegrennen om, opgeschrikt door ka-
nongebulder en bomexplosies tijdens luchtgevechten
ergens dekking te zoeken tegen de eeuwig dreigende
klauwen van de dood vanuit het luchtruim.... Zó, met
stukjes en brokjes werkte ik aan mijn relaas, waarin
Antje nog steeds een belangrijke rol bleef vervullen,
bijna de gehele oorlog door. Nimmer verdween zij
geheel en voorgoed uit mijn gezichtsveld, nooit werd
de band tussen ons volkomen verbroken......
Het mag opmerkelijk genoemd worden hoe
snel wij gewend raakten aan de oorlogssituatie en alles
wat er uit voortvloeide. We hadden er aanvankelijk ook
weinig mee te maken en het alledaagse leven ging
gewoon verder, er was vooralsnog niet veel sprake van
voedseldistributie en de voorraden in ons land waren
dermate groot genoeg dat we het geruime tijd konden
volhouden, ook al stond de invoer vanuit Engeland
praktisch stil. Erger was het dat de export van boeken
en tijdschriften op Zuid-Afrika gestagneerd raakte
vanwege het gevaar dat koopvaardijschepen grote kans
liepen door de Duitsers getorpedeerd te worden. We
zouden de gevolgen daarvan dan ook spoedig aan den
lijve ondervinden. Maar na de eerste dagen van span-
ning was de rust vrij spoedig teruggekeerd, het leven
nam zijn gewone loop en er trad een periode in van rust
aan de fronten.... al was dat dan ook slechts schijnbaar!
Zaterdag 9 september - 1939
Voor we het wisten was de Europese oorlog, die wel-
dra zou uitgroeien tot een totale Wereldoorlog, al weer
ruim een week aan de gang. Zoals ik al eerder opmerk-
te bespeurde men er hier niet zo bijster veel van. Het
enige dat ons van tijd tot tijd verontrustte was het over-
vliegen van „vreemde vogels” in de nacht. Dan kwam
ons luchtafweergeschut in werking en je hoorde de
doffe knallen vanuit de verte klinken. Nederland kon er
- 108 -
weinig tegen uitrichten, we bezaten slechts weinig goed
uitgeruste jagers en het waren stellig niet alleen de
Duitsers die ons luchtruim schonden... de Engelsen
hadden er ook een handje van! Toch dacht je telkens als
het afweergeschut knalde dat het best wel eens een
overval op ons grondgebied kon zijn en dan knepen we
'm wel eens bij die veronderstelling. Maar Duitsland
bleek zich waarlijk te houden aan z'n gegeven garantie
om het grondgebied van Nederland en België te ontzien
en bij menigeen keerde de hoop weer dat we misschien
toch nog veilig die oorlog zouden doorkomen. Laat ik
dus nu maar weer terug keren tot de gewone loop van
mijn verhaal.
Er braken hierna voor mij persoonlijk won-
derlijke dagen aan die in nauw verband stonden met
Antje. Hoe ik ook telkens weer trachtte het meisje
voorgoed uit mijn gedachten te bannen... het lukte me
niet. Ik bleef als door een magische kracht mij tot haar
aangetrokken voelen en ik werd telkens herinnerd aan
mijn belofte om voor het meisje op de bres te blijven
staan en haar niet in de steek te zullen laten. Ik weet...
het was monsterachtig tegenover Betty, des te meer nu
ik zo kort geleden had ondervonden wat het voor me
betekend zou hebben als zij eens niet meer uit Duits-
land teruggekeerd zou zijn. Nooit zou ik die avond
vergeten toen ik dodelijk ongerust over haar lot, Betty
weer veilig en wel in mijn armen mocht sluiten. Dolge-
lukkig was ik geweest en nooit was ik er meer van
overtuigd hoeveel ze voor me betekende en ontzettend
veel ik van haar hield. Ik had me toen heilig voorgeno-
men om voorgoed met Antje te breken, maar helaas...
ik moet tot mijn schande bekennen dat ik jammerlijk
faalde in die poging. Het bleek me onmogelijk te zijn
om me van haar lieftallige aantrekkingskracht te be-
vrijden! Ik werd bovendien nog gesterkt in die gevoe-
lens doordat Betty zelf er op gestaan had dat ik Antje
niet zomaar in de steek mocht laten. Met nadruk had ze
van me geëist dat ik werk zou blijven maken van het
meisje, dat het de enige weg was om er achter te komen
of ik werkelijk van haar hield en we samen een nieuw
leven konden beginnen. Zó was Betty! Maar op welke
wijze moest ik tot dat doel geraken? Er stonden allerlei
obstakels in de weg en het werd er niet beter op toen
Antje onverwacht met de boodschap kwam aanzetten
dat ze niet langer bij ons kon blijven. Haar moeder
wilde niet langer toestaan dat zij er twee betrekkingen
op één dag op nahield en misschien had het goeie mens
daar niet helemaal ongelijk aan. Maar of dit de enige
reden was dat Antje bij ons vandaan moest betwijfelde
ik wel eens. Het vermoeden kwam in mij op dat die
moeder haar dochter liever uit onze invloedskring
vandaan wilde halen... waarschijnlijk was ze niet zo erg
meer ingenomen met onze familie na alles wat Antje in
Putten had ondervonden. Mogelijk was ze tot het in-
zicht gekomen dat wanneer haar dochter niet goed
genoeg voor mij was, zij op haar beurt mij niet de
geschikte levensgezel voor Antje vond! Moeder K. zou
evenzeer wel haar trots bezitten!
 En daarmee was het moment van afscheid
nemen aangebroken... Antje ging ons vandaag voor-
goed verlaten. Het was voor de tweede maal dat wij
afscheid van elkaar namen en opnieuw werd ik gewaar
hoe moeilijk het meisje 't daarmee had en hoe zwaar ze
er onder gebukt ging. We hadden het er allebei erg
moeilijk mee en ik voelde mijn standvastigheid weer
duchtig aan 't wankelen. Zou dit nu voorgoed het einde
zijn tussen ons? Neen, dat kon eenvoudig niet, m'n
intuïtie zei me dat dit geen afscheid was voor immer,
het spelletje was nog lang niet uit.... ik kon haar gods-
onmogelijk uit mijn gedachten bannen! Nu de rust in
ons land tijdelijk was weergekeerd begon de nevel, die
zich tussen het heden en het roemruchte verleden in
Putten had geweven, langzaam op te trekken. Alles wat
daar nog zo kort geleden had plaats gevonden stond me
in de laatste dagen weer helderder voor ogen dan ooit
tevoren. Neen, het was niet afgelopen tussen Antje en
mij, ik wist dat ik zou blijven voortgaan met haar te
volgen. Had Betty het niet zelf aan mij voorgesteld? Er
zelfs met klem op aangedrongen? Mocht ik Antje zo-
maar aan haar lot overlaten met een verdriet waarvan ik
de diepte niet kende? Het was een drama dat ik zelf
eenmaal ontketend had in een ogenblik van zwakheid,
nu al weer ruim een jaar geleden voor het eerst daar in
Putten... op die verlaten romantische Grieteweg! Daar
was het allemaal begonnen... en nu wilde het noodlot
dat ik mijn rol in dit drama zou blijven uitspelen tot en
met de laatste akte... ik moest de bittere kelk ledigen tot
op de bodem! En daarmee braken de dagen van vergel-
ding en innerlijke strijd tegen mijn vertwijfelde harts-
tocht voor mij aan. Een voortdurend gepieker over
Antje. Een koppig zinnen op alle mogelijke middelen
en plannen om weer opnieuw met haar in contact te
kunnen komen. Ik wilde met alle geweld de knoop
doorhakken... ik moest NU kiezen tussen de één of de
ander, er moest een eind komen aan die onafgebroken
tweestrijd... maar telkens schrikte ik terug voor de
consequentie wanneer ik voorgoed Antje koos, kreeg
mijn vrees voor het onbekende de overhand! Betty
merkte en begreep mijn zielestrijd, maar ze zei niets...
wel was ze liever en moederlijker voor me dan ooit
tevoren. Ik ging bijna ten onder aan mijn schuldgevoe-
lens jegens haar. De voortdurende onrust en opge-
zweepte hartstocht voor Antje vraten duchtig aan mijn
zenuwgestel en de onmiddellijke bedreiging door het
oorlogsgevaar rondom je heen waren oorzaak dat ik in
die dagen ternauwernood mezelf was.
Zaterdag 16 september 1939
Het was op deze zaterdagavond dat ik er voor de eerste
keer op uit trok met het doel Antje te zoeken. Ik wilde
het laten afhangen van een toevallige ontmoeting, bij
haar in de buurt. Ik vermoedde sterk dat zij eveneens
op zo'n avond naar mij liep uit te kijken in de hoop dat
ik hetzelfde zou doen. Ik had natuurlijk gemakkelijk
een briefje naar haar kunnen schrijven met het voorstel
- 109 -
elkaar ergens te ontmoeten, maar de gedachte dat die
moeder er dan achter zou komen en Antje kon verbie-
den mij te ontmoeten, had mij van dat voornemen afge-
bracht. Thuis was nu een duidelijke leegte gevallen nu
Antje voorgoed was weggegaan en moeder zat met de
handen in het haar hoe ze nu weer zo gauw mogelijk
aan een nieuwe hulp in de huishouding kon komen. Ik
denk dat ze menigmaal het ogenblik vervloekte waarop
ze gehoor had gegeven aan de onzalige raadgeving van
tante Mien om Antje de laan uit te sturen! Moeder
verkeerde in de mening dat het tussen Antje en mij nu
wel voorgoed uit was en dat de hele kwestie in Putten
niet meer dan een storm in een glas water was geweest.
Jaja, tante Mien had mooi lachen... zij had haar zin
weten door te drijven en ze had moeder met de brokken
laten zitten!
Mijn speurtocht naar het meisje werd de eer-
ste van vele vermoeiende en zenuwslopende „expedi-
ties” die ik ondernam. Er zouden er nog vele op volgen
en het verplaatste me weer in de tijd, nu al weer zo lang
geleden, dat ik in die zelfde buurt rondzwalkte toen ik
Betty pas had leren kennen. Dat was in de periode toen
ik nog in afschuwelijke twijfel verkeerde over haar
leven en halsbrekende toeren verrichtte om er achter te
komen wat de oorzaak was dat zij op de rand van de
afgrond balanceerde. En nu liep ik hier weer in diezelf-
de omgeving te speuren naar een ander meisje dat door
een stomme speling van het noodlot in dezelfde straat
woonde, al was het dan ook aan de andere zijde van de
van Woustraat. Ik was expres al vroeg op pad gegaan
om de kans om Antje te ontmoeten zo groot mogelijk te
maken. In de woelige zaterdagavonddrukte rondom de
Albert Cuypmarkt moest ik me dubbel inspannen om
tussen het talrijke voorbij slenterende publiek een
glimp op te vangen van een meisje dat op Antje geleek.
Ik was zelfs zo vermetel geweest de straat waar zij
woonde in te gaan en een paar maal langs het huis te
wandelen. Even kwam het voornemen bij me op om
gewoon aan te bellen en een bezoek aan die familie te
brengen... dat moest toch gewoon kunnen? Maar ik
schrok er toch een beetje voor terug..., zag in mijn
verbeelding reeds die enigszins dreigende figuur van de
moeder die natuurlijk alles wist wat er in Putten was
gebeurd en die mij stellig zou overrompelen met een
snelvuur van verwijten en me op een minder prettige
manier wel eens het jak kon uitvegen! Enerzijds ver-
langde ik er ontzettend naar om kennis te maken met
het milieu waarvan Antje deel uitmaakte, maar aan de
andere kant koesterde ik er een dwaze ongegronde
vrees voor. Tòch zou ik op een zekere dag kennis ma-
ken met de familie K., maar dat heuglijke feit zou eerst
veel later plaats vinden en ik zou bij die gelegenheid
verdomd veel spijt ondergaan dat ik niet veel eerder
daar eens op bezoek was gekomen. Had ik mij niet zo
door mijn angst voor die mensen laten leiden, dan zou
veel narigheid mij bespaard zijn gebleven. Maar dat
verhaal komt pas later in mijn boek ter sprake!
Mijn speurtocht op die avond bleef niet zon-
der resultaat, al scheelde het maar weinig of ik had mijn
pogingen al opgegeven. Het liep al tegen halftien en ik
had juist besloten om nog één maal de van Woustraat
door te lopen en de Jan Steenstraat in het oog te hou-
den, toen ik Antje plotseling op enige afstand zag aan-
komen. Ze liep gearmd met een jonger meisje dat ach-
teraf haar jongste zusje bleek te zijn. Ze wilden juist
oversteken naar de markt toe en op hetzelfde ogenblik
kreeg ze me in de gaten. Er viel niet aan te twijfelen dat
ze verrast en blij was toen ik haar vertelde dat ik al
meer dan een uur naar haar liep uit te kijken. Gezamen-
lijk togen we naar de markt waar de drukte al wat be-
gon te minderen en de meeste kooplui een begin maak-
ten met het afbreken van hun kramen. Het zusje dat aan
de andere zijde van Antje liep zei niet veel en nam in
het geheel geen notitie van me. Het leek me een stil en
verlegen kind dat volgens Antje geestelijk niet hele-
maal in orde moest zijn, al kon je daar uiterlijk niets
van merken. 't Was zelfs een uitzonderlijk knap meisje
en ik dacht dat ze omtrent een jaar of zestien was. We
slenterden de markt verder over en ik weet nog steeds
niet wat Antje daar zocht of dat ze er nog iets kopen
wilde. In die buurt was het nu eenmaal een vaste ge-
woonte om op zaterdagavond nog even de markt te
doen, onverschillig of je er iets wilde kopen of niet. De
Albert Cuypmarkt was voor menigeen een soort tref-
punt, als je iemand wilde ontmoeten dan kon je er heel
vaak van op aan dat je hem of haar vrij stellig tegen-
kwam, al moest je natuurlijk wel drommels goed je
ogen de kost geven tussen al die opeengehoopte men-
senkluwen. Het was die avond eigenlijk een wonder dat
we Betty niet tegen het lijf liepen... want ook zij was
een trouwe bezoekster van dit bonte volksvermaak met
z'n debatterende humoristen en de luid aanprijzende
kooplui met hun gladde tongen, je kon er altijd lachen!
Ik moest een beetje neutraal praten met Antje vanwege
het zusje die naar ik aannam geen flauw idee had wie ik
was. Ik liep zover mee met de twee tot we aan de Fer-
dinand Bolstraat waren beland. Toen bleek pas dat
Antje op weg was naar de HEMA waar ze iets moest
kopen, maar de ontzettende drukte in dat winkelge-
bouw lokte me niet bijster aan zodat ik op genoemde
plaats hartelijk afscheid van haar nam. Maar onderweg
had ik nadrukkelijk van de gelegenheid gebruik ge-
maakt om het contact met Antje weer enigszins te her-
stellen. Dat kwam namelijk zo. Antje had ons totnogtoe
iedere week trouw een aantal verse eieren geleverd.
Die waren afkomstig van de kippen die haar vader
achter hun huis in een grote achtertuin er op na hield.
Wij kregen die eieren betrekkelijk heel goedkoop en
bovendien waren ze steeds melkvers en van uitstekende
kwaliteit. In ruil daarvoor mocht Antje iedere week al
het oude brood en groenteafval dat overbleef meene-
men voor de „menagerie” bij haar thuis, want behalve
kippen hield haar vader ook nog een paar geiten en
kalkoenen. Maar sinds Antje bij ons vandaan was ble-
ven de eieren ook uit en dat speet moeder minstens net
zo erg als het feit dat ze haar geliefde hulp niet meer
had. Allemaal de schuld van tante Mien! Moeder had
nog kort tevoren tegen me gezegd: „Als jij Antje nog
- 110 -
eens ziet, vraag haar dan of ze misschien de eieren
voortaan nog wil blijven brengen.... ik moet het oude
brood en de schillen steeds in de vuilnisbak gooien en
dat is eigenlijk toch wel jammer...” En nu had ik Antje
inderdaad gesproken en meteen van de gelegenheid ge-
bruik gemaakt om haar daarover te onderhouden. En
wat ik al zo half en half gedacht had... Antje was na-
tuurlijk weer eens echt bang geweest om gewoon uit
eigen beweging toch die eieren te blijven brengen. Ze
dacht in haar nobele onschuld dat alles nu voorgoed uit
was met ons! Toen ik er over begon, aarzelde ze eerst
nog en vroeg of ze dat nu wel durfde doen... om ge-
woon te komen met die eieren! Maar toen ik haar ver-
zekerde dat ik handelde in opdracht van moeder en dat
die dolgraag wilde dat ze het oude brood bleef halen,
gaf ze me de belofte om voortaan weer iedere week te
zullen komen. „Dan zie ik je tenminste nog eens een
keer... en dan kunnen we bij die gelegenheid wat af-
spreken met elkaar. Dat wil je toch nog wel, nietwaar?”
moedigde ik het meisje aan. Ik had haar weer gerust
gesteld en ze leefde weer helemaal op bij het vooruit-
zicht dat we dan toch weer contact met elkander zou-
den houden. Dat was de eerste avond van de geheime
uitgangetjes met Antje. Het was nog maar een vluchtige
ontmoeting geweest en we hadden niet veel kunnen
praten met elkaar vanwege de aanwezigheid van haar
zusje. Maar er zouden nog andere avonden komen.....
Dinsdag 19 september 1939
De eerste merkbare gevolgen van de oorlog deden zich
weldra voelen op de werkplaatsen. Er trad plotseling
een ongewone slapte in met de werkvoorraad op onze
zaak die opvallend was voor de tijd van het jaar. Zoals
in die jaren gebruikelijk was werd onmiddellijk met
ontslag gedreigd, één week geen werk genoeg op de
zetterij... en ze lieten nog in diezelfde week een aantal
mensen aan de „bak” komen met de boodschap dat het
over veertien dagen voor hen afgelopen was! Nu be-
hoefde ik daar zelf in 't geheel geen vrees voor te heb-
ben, door de aard van mijn werkzaamheden en mijn
langdurig dienstverband, zat ik er vast in het zadel.
Niettemin besloten wij, oudere collega's onder elkaar,
alles te doen wat mogelijk was om een massaal ontslag
van vele collega's te voorkomen. We dachten dat te
bereiken door een voorstel in te dienen bij de directie
om de werktijd te verkorten voor het gehele personeel.
De uren die wij niet werkten zouden dan kunnen wor-
den aangevuld door een uitkering van de werklozenkas
van de vakbonden. Dat voorstel viel lang niet bij ieder-
een in goede aarde maar toch waren de meesten er
voor. We hadden deze avond omstreeks halfzes een
vergadering met de vakbonden in het gebouw „De
Samenwerking” in de Tolstraat. Die vergadering had
wel een stormachtig verloop en het ging er heet aan toe
waarbij de meeste tegenstand werd ondervonden van
de zijde van het drukkerijpersoneel dat zeer gekant was
tegen het voorstel. Er werd besloten dat wij allemaal
zeventien uur per week minder zouden gaan werken en
dat voorstel werd met meerderheid van stemmen aan-
genomen. Alleen de drukkers gingen ijselijk te keer...
stonden op een gegeven ogenblik met gebalde vuisten
te zwaaien naar het bestuur achter de tafel en scholden
ze uit voor „verraders” en „hielenlikkers van de ba-
zen”. Ze waren van mening dat we veel te snel met ons
voorstel waren gekomen, dat we het eerst nog even
hadden moeten aanzien en dat die werktijdverkorting
de bazen heel goed uitkwam... die staken de gederfde
centen mooi in hun zak en als de uitkering opgesou-
peerd was zaten wij mooi met de brokken! Konden we
allemaal voor minder loon gaan werken, want dat hiel-
den ze natuurlijk zo met die zeventien uur minder...
daar kwam je voorlopig niet meer vanaf! Maar ja, hoe
het ook zij, het voorstel was aangenomen en het kwam
er op neer dat wij ieder per man afwisselend elke week
anderhalve dag vrij zouden hebben. De directie had
toegezegd dat er dan niemand zou worden ontslagen.
Nou leek dat natuurlijk allemaal heel mooi en aardig
met zo'n extra vrije dag, maar er zat wel een addertje
onder het gras waaraan niemand gedacht had. De
bondsbestuurders kwamen er mee voor de dag toen het
voorstel al in kannen en kruiken was, we moesten na-
melijk voor die ene volle „loopdag” als „werkloos”
worden beschouwd en werden daardoor verplicht ons
des morgens te melden op het bondskantoor om een
„stempeltje” te halen! Dáár brak een nieuwe storm van
protest uit los! Waarom moest dat nou? Moest je ver-
domme voor die ene dag helemaal naar de Leliegracht
als een ordinaire werkeloze om te stempelen....! Ik
geloof dat wanneer die bondsman dat eerder aan het
begin van de vergadering naar voren had gebracht het
voorstel stellig niet was aangenomen. Bezwerend riep
bondskameraad Kuil uit tegen de joelende leden: „Maar
beste mensen, wat maakt dat nou uit... of jullie nou die
morgen naar je baas gaan, of dat je op de fiets even
naar de Leliegracht komt... dat stempeltje stelt toch niks
voor? Dat is alleen maar een formaliteit, daar steekt
niks achter en jullie kunnen daarvandaan toch meteen
lekker naar je „visstekkie” fietsen of bij moeder de
vrouw je bakkie koffie gaan drinken!” Daarmee was
het ergste tumult weer bezworen al werd er in de ko-
mende dagen nog heel wat gezwamd over het besluit en
bleef er nogal wat geharrewar onder het personeel
bestaan. Maar uiteindelijk waren we het er over eens
dat die paar vrije dagen in de week best als een welkom
verzetje mochten worden beschouwd. Ik kon ze best
gebruiken!
Maandag 25 september 1939
Vanavond kwam Antje, voor de eerste maal na haar
afscheid, weer als vanouds de eieren brengen. Het zou
haar vaste wekelijkse loopje worden naar ons toe en
daarmee bleef voor mij de enige mogelijkheid bestaan
de band tussen ons beiden te onderhouden. Moeder
ontving haar uiterst vriendelijk en toeschietelijk en
- 111 -
noodde haar binnen om een kopje thee te blijven drin-
ken. Vroeg hoe ze het maakte in haar nieuwe betrek-
king en of ze nog wel eens dacht aan veranderen... ze
kon altijd weer bij ons terugkomen als ze dat wilde!
Toen we een poosje hadden zitten praten vroeg ik aan
Antje: „Ben je nou niet nieuwsgierig naar de nieuwe
film van Putten?” Natuurlijk was ze dat en ze zou hem
best willen zien... maar ze zou er nooit uit zichzelf naar
hebben durven vragen! „Als je geen haast hebt en een
uurtje kunt blijven zal ik hem nu meteen voor je verto-
nen... zou je dat leuk vinden?” stelde ik spontaan voor.
„Meent u dat ècht? Nou, dan blijf ik hoor! Ik heb er
aldoor al aan zitten denken: hoe zou die film toch ge-
worden zijn? En die zal ik wel nooit te zien krijgen... en
gaat u hem nu werkelijk voor mij alleen vertonen?” Ze
was er helemaal opgetogen van en het was duidelijk dat
ik het meisje geen groter pleizier had kunnen doen! Ik
nam haar mee naar mijn eigen kamer waar ik spoedig
het kleine scherm had opgezet dat net voldoende was
om met de kleine Pathé Super projector een mooi hel-
der beeldje te krijgen. Ik merkte hoe ze vol intense
aandacht het gebeuren onderging op het scherm en dat
het haar wel wat deed, 't moest ook voor haar een
weemoedig herinneringsbeeld betekenen dat veel emo-
ties opwekte. Ze was er helemaal stil van en dacht
stellig aan al die mooie ogenblikken die we daar samen
doorleefd hadden, dat zou ze waarschijnlijk haar hele
verdere leven bij zich dragen. Toen de film afgelopen
was en ik het licht aan deed, zag ik dat haar ogen voch-
tig waren van opkomende traantjes. Ik keek haar van
terzijde aan en sprak: „Ja meid... dat is allemaal nu
verleden tijd, hoe graag we het ook terug zouden willen
hebben... Vond je hem mooi?” Nou, dat hoefde ik
waarlijk niet te vragen en ze zei: „Zult u die film altijd
bewaren... die doet u toch nooit weg, wáár?” „Nee
kind, natuurlijk niet... die film kunnen we over vijftig
jaar nog vertonen.... dan ben jij in de zeventig en ik
bijna tachtig.... tenminste, als we dan nog leven!” Ze
lachte om die malle veronderstelling en er kwam in
haar ogen een glans van warmte zodat ik niet kon nala-
ten haar zachtjes naar me toe te trekken en in grote
genegenheid haar een kus te geven. Maar nu dorst ze
toch heus niet langer te blijven... haar moeder zou niet
weten waar ze zo lang geweest was. Na me nogmaals
uitbundig bedankt te hebben voor de moeite dat ik die
film alleen voor haar had willen draaien, ging ze er
ijlings vandoor. Toen ze weg was vroeg moeder hoe ik
er in godsnaam toe gekomen was om die Puttenfilm
voor Antje te vertonen. „Dat meisje had het wel eens
helemaal niet zo leuk kunnen vinden om al die oude
herinneringen te zien, na alles wat daar gebeurd is.... Ze
kan het maar beter zo gauw mogelijk allemaal verge-
ten!” meende moeder. Ik gaf er niet veel antwoord op
in de wetenschap dat ik Antje er een allemachtig groot
pleizier mee gedaan had. Ik vermoedde dat moeder een
beetje geschrokken was van het feit dat ik bijna een vol
uur met het meisje samen op mijn kamer had gezeten....
en nog wel in het donker! Ze had gedacht dat het uit
was tussen ons en nu waren haar opnieuw de schellen
van de ogen gevallen.... ze begreep er natuurlijk niets
van! Die jongen gaat elke zondagavond naar dat Duitse
vrouwtje toe en dan vrijt ie ook nog met dat jonge kind!
Nee, dat kon ze zich niet voorstellen! M'n goeie moe-
der wist niet dat ik het er zelf ook verdomd moeilijk
mee had!
Vrijdag 29 september 1939
Vandaag beleefde ik mijn eerste vrije dag als gevolg
van de nieuwe regeling van de werktijdverkorting. Ook
gistermiddag behoefde ik niet op de zaak te zijn en ik
had die middag in luiheid doorgebracht, wat ongewoon
en uit m'n doen en niet dadelijk raad wetend met die
vrije uren terwijl er eigenlijk op de zaak toch genoeg
werk op me lag te wachten. Maar vandaag was het dan
de eerste volle dag van vrij-zijn en dat hield in, volgens
de bepalingen van de Grafische Bond, dat ik me des
morgens omstreeks negen uur te melden had op het
bondskantoor aan de Leliegracht. Dat was in geen jaren
gebeurd, dat ik als werkloos m'n stempeltje moest gaan
halen. Gewapend met mijn bondsboekje ging ik op pad
voor de lange wandeling naar de binnenstad. Dat wekte
weer herinneringen op aan de vroegere jaren toen de
economische crisis een dieptepunt had bereikt en bijna
iedereen werkloos was. Dat was in de tijd toen ik Betty
pas had leren kennen, in dat stormachtige bewogen jaar
1934 van onze prille liefde en ik een wanhopige strijd
voerde om het behoud van Betty en haar te redden uit
de monsterlijke klauwen van het verderf. Veel was er
veranderd sedert die tijd... maar het aangezicht van de
wereld zou een nog veel grotere gedaanteverwisseling
ondergaan, al hadden we daar toen nog geen flauwe
notie van. Op het bondskantoor waren de zaken spoe-
dig afgewikkeld. Er lag een apart boek voor ons gereed
en je behoefde daarin alleen maar je handtekening te
plaatsen, van echt „stempelen” was dus geen sprake.
De aanvullende uitkering op ons salaris zouden we
normaal op de zaak aan het eind van de week ontvan-
gen. Dat viel dus allemaal erg mee en het was lang
geen onwelkom idee dat de hele verdere dag vrij en
ongedwongen voor je lag. Het was toevallig ook nog
schitterend weer en ik besloot gezellig weer naar huis
terug te wandelen in het warme najaarszonnetje dat de
stad het aanschijn gaf alsof de lente pas begonnen was.
Maar de bomen op de grachten vertoonden reeds de
prachtige warmgele tinten in hun gebladerte en er hing
een blauwe nevel over het water waarop het afgevallen
herfstblad zachtjes voort dobberde in de milde na-
jaarswind.
Op mijn wandeling naar huis terug zag ik
plotseling tot mijn verbazing mijn broer Aart aanko-
men, het was even voorbij de Oude Leliestraat. Ik
vroeg me verwonderd af wat die op zo'n vreemd uur
langs de weg deed. Hij zag er wat somber gestemd uit
en keek lichtelijk ontdaan toen we elkaar begroetten. Er
waren niet veel woorden voor nodig eer ik wist wat er
met hem aan de hand was. Hij had op de zaak waar hij
- 112 -
werkte zojuist de jobstijding ontvangen dat hij met vier
weken opzegging ontslagen was wegens verregaande
slapte in de zaak. Dat was inderdaad zeer slecht nieuws
voor mijn broer die toch al niet erg mazzelig was ge-
weest met z'n ontelbare banen die hij tot nu toe achter
de rug had. Het was wel een tastbaar bewijs dat er een
geleidelijke economische ontreddering aan de gang
raakte in het zakenleven hier te lande, de oorlogssi-
tuatie in Europa gaf daar alle aanleiding toe. Een klein
land als het onze kwam op een eilandje te zitten, afge-
sneden van alle buitenlandse relaties kwam de hele
industrie langzaam maar zeker plat te liggen. Echter, in
1914 had zich hetzelfde verschijnsel voorgedaan, maar
die inzinking was al spoedig gevolgd door een plotse-
linge opleving in de handel. Mijn broer en ik troostten
ons met de gedachte dat het misschien ditmaal weer
precies zo zou gaan. Optimist als hij steeds was ver-
trouwde hij er op spoedig weer een andere baan te
zullen vinden. Hij moest naar de Arbeidsbeurs voor
kantoorpersoneel, die toen gevestigd was in de Tessel-
schadestraat, teneinde zich daar te laten inschrijven
voor een nieuwe betrekking en samen gingen we daar-
heen op pad. „Zeg thuis er nog maar niks over dat ik
m'n baantje kwijt ben...”, vroeg Aart me, „je weet hoe
vader is... hij maakt er altijd zo'n drukte over en dan is
het natuurlijk weer allemaal mijn eigen schuld etc.” We
sjouwden samen nog de stad een eind door en ik vertel-
de Aart alles over wat er in Putten nu precies was ge-
beurd met Antje. We hadden totnogtoe nooit eens gele-
genheid gehad daar samen over te praten. Hij open-
baarde mij dat onze geachte tante Mien jaren geleden
hem en Annie eens hetzelfde grapje geflikt had door
een poging te doen hen van elkaar te scheiden. „Jij bent
heus de eerste niet die ze dat gelapt heeft”, verklaarde
Aart. Toen Annie en ik pas met elkaar omgingen heeft
ze mij ook eens apart genomen en me bij hoog en laag
bezworen dat ik met haar mijn ongeluk tegemoet ging
en dat ik een eind moest maken aan die verloving! Het
milieu waaruit Annie kwam was haar niet naar de zin...
ze had toen precies hetzelfde motief bij de hand als wat
ze tegen jou verteld heeft. Dat mens heeft een afschu-
welijk complex en ze beïnvloedt er de hele familie mee.
Moeder gelooft alles wat ze zegt en daar ben jij en
Antje nu het slachtoffer van geworden!” „Ik wou dat je
me dat maar eerder verteld had”, merkte ik op, „dan
was ik misschien beter gewapend geweest tegen haar
aanvallen... maar ik sta er wel van te kijken en ik heb
dat nooit geweten van jou en Annie!”
We namen eindelijk afscheid van elkaar en ik
wenste mijn broer veel succes met het vinden van een
nieuwe betrekking. Het liep al tegen de middag toen ik
eindelijk thuis kwam.
Die avond, omstreeks acht uur luidde on-
verwacht de bel. Tot mijn stomme verbazing kwam er
een militair de trap op in officierstenue. Ik herkende
niet zo gauw wie dat mocht wezen... maar tot mijn
verrassing was het mijn oude vriend Herman Nanninga.
Ik zou hem bijna vergeten zijn, want het moest al
maanden geleden zijn dat wij elkander voor het laatst
gesproken hadden. „Daar sta je van te kijken, niet-
waar... ouwe jongen, mij terug te zien in dat fraaie
apenpakje! Ik kom je halen... we kunnen nog best een
paar mannetjes gebruiken!” zo pakte mijn vriend uit.
„Ben je gemobiliseerd?” vroeg ik, vrij overbodig, want
dat kon je waarachtig wel zien aan z'n uniform. „Nou,
om je de waarheid te zeggen zit ik al veel langer in
dienst dan die mobilisatie”, legde Herman uit. Doordat
ik bij het kader zit ben ik al opgeroepen zo tegen de
Paasdagen van dit jaar. Je weet natuurlijk nog wel dat
er omstreeks die tijd serieuze geruchten rondgingen dat
de Duitsers toen al van plan waren troepen samen te
trekken aan onze oostgrens. Niemand wist waarom ze
dat deden, maar voor alle veiligheid hebben ze toen
maar vast een paar lichtingen oudgedienden opgeroe-
pen. Ik herinnerde het me nog.... de Duitse pers had
toen vol gestaan met smalende artikelen over een, wat
de Duitsers noemden, „Paashazenepidemie”, die bij
ons in Nederland woedde. Er was reeds toen al een
lichte paniek geweest in Nederland en je kon het be-
schouwen als het eerste onweersgerommel van de op
handen zijnde oorlog. Maar het was voorbijgegaan en
de troepenbewegingen langs onze grenzen moesten
toegeschreven worden aan militaire oefeningen. „Maar
toen ik eenmaal weer in de militaire dienst zat, kwam ik
er niet meer uit... de regering verwachtte bepaald dat er
binnenkort toch wel oorlog zou komen met als gevolg
een uitgebreide mobilisatie, en daarom werden we
vastgehouden! En nou zit ik al van het voorjaar af met
een troep van plusminus tweehonderd man in Kijk-
duin... we moeten het vliegveld Okkenburg verdedigen
wanneer het van de linker- of rechterzijde mocht wor-
den aangevallen. Ik kan je wel vertellen dat ik er niet zo
happy mee ben en het eind is er voorlopig nog niet van
te zien. Ik had me daar pas sedert kort een prachtige
baan bij het Centraal Bureau voor de Statistiek in Den
Haag en nu moet ik maar afwachten of ik daar ooit nog
kan terugkomen. Het enige pluspunt is dat ik dicht bij
huis zit, ik kan elke avond na afloop van de dienst
gewoon naar huis toe.... Li kan ons kamp vanuit het
raam zien liggen!” Belangstellend vroeg ik Herman wat
of hij dacht van het verloop van de oorlog... zouden wij
er bij betrokken raken? „Nou, beste kerel... ik kan je
wel zeggen dat ik de naaste toekomst niet erg rooskleu-
rig inzie. Als je de politieke lijn van de moffen goed
volgt dan is het duidelijk dat ze ons land vast en zeker
niet zullen ontzien. Weet je wat het is? De geallieerden
nemen te veel een afwachtende houding aan... ze laten
te veel tijd verloren gaan en als dat lang duurt vrees ik
dat Hitler van de gelegenheid gebruikt maakt om als
een dief in de nacht alle landen aan de Noordzee te
overvallen zodat ie de beschikking krijgt over alle
zeehavens... Nee, je moet er maar vanuit gaan dat we
een geduchte veeg uit de pan krijgen! Ze kómen de
grens over, Petrus... dat is zo vast als wat, reken daar
nou maar op! Je kunt beter op die mogelijkheid reke-
nen en je daarop voorbereiden, dan dat je je kop in het
zand steekt en net doet of er niets aan de hand is!” Een
beetje ongerust vroeg ik hem: „Wat denk jij van mijn
- 113 -
positie als „buitengewoon dienstplichtige”? Bestaat er
kans dat al die luitjes binnenkort eveneens opgeroepen
worden?” Herman's antwoord klonk nogal hoopgevend.
Hij verklaarde: „Ik zou er maar niet al te veel over in
zitten als ik jou was. De hele organisatie van het leger
is op 't ogenblik zo'n chaotische rotzooi dat ze niet eens
weten hoe ze de mensen die ze uit hun werk hebben
gehaald moeten bezig houden. Als er niks bijzonders
gebeurt laten ze die buitengewoon dienstplichtigen
voorlopig nog wel met rust. Ik heb het van jouw lich-
ting eens nagekeken op mijn bureau en het kan nog wel
een vol jaar duren voor jij aan de beurt bent om opge-
leid te worden. Maar ik denk dat het zover niet eens
komt...! Wie dan leeft, die dan zorgt!” Mijn ongerust-
heid was niet geheel en al zonder grond. De dagbladen
hadden namelijk kort geleden een bericht gepubliceerd
dat er spoedig begonnen zou worden met het oproepen
van de buitengewoon dienstplichtigen, teneinde de
mannen die gemobiliseerd waren te zijner tijd af te
lossen. Er werd bij vermeld dat er dan telkens vijf
lichtingen tegelijk zouden worden opgeroepen. Ik nam
aan dat mijn vriend Herman als officier bij het Neder-
landse Leger het wel het beste kon weten en door zijn
uitspraak kon ik de toekomst wat geruster tegemoet
zien. „Wat voeren jullie daar nou zo'n hele dag uit met
die tweehonderd man?” vroeg ik belangstellend. „Jezus
nog toe! Dat is 't 'm nou juist!” verklaarde Herman, „Je
loopt je natuurlijk rot te vervelen en je moet van alles
verzinnen om die lui bezig te houden. Je kunt niet eeu-
wig aan het exerceren blijven en machinegeweren in-
en uit elkaar blijven halen. Maar we zijn ijverig bezig
met het bouwen van stellingen in de duinen, voor „als
de vijand komt”... het is alleen zo jammer dat je niet
weet van welke kant die vijand komt opdagen, dat kan
uit zee zijn maar de mogelijkheid is lang niet uitgeslo-
ten dat het gevaar vanuit de lucht op ons neerkomt. Af
en toe breken we de boel maar weer eens af en dan
beginnen we van voren af aan!” Het was interessant om
mijn oude kameraad zo over de gebeurtenissen te horen
praten en van hem te vernemen hoe zijn inzicht was
omtrent het verloop van deze oorlog. Herman was er
van overtuigd dat de Duitsers op de lange duur deze
oorlog zouden verliezen, hij voorspelde dat Amerika er
op een gegeven ogenblik bij betrokken zou raken en
dan zou het gebeurd zijn met vriend Adolf Hitler. Tot
op heden was er echter nog maar weinig gebeurd en je
kon nauwelijks van een front spreken. Het bleef nog
steeds bij een voelen en tasten in het duister, zonder dat
het werkelijk tot grote operaties kwam. Af en toe wat
verkenningen met vliegtuigen boven elkanders grond-
gebied waarbij de neutraliteit van de niet oorlog voe-
rende landen herhaaldelijk geschonden werd. Hitler
wachtte blijkbaar rustig af, misschien hoopte hij nog op
bemiddeling van buitenaf. Geen van allen schenen de
mogendheden zin te hebben in een herhaling van
1914-1918 en die tegenzin in een totale oorlog was de
laatste strohalm waaraan de hele wereld zich in die
dagen vastklampte. Misschien kwam er nog vóór het
einde van dit jaar een compromis tot stand. Meer kon
hij daar voor het ogenblik ook niet op zeggen, in de
vage hoop en verwachting dat de pap nooit zo heet
gegeten werd als ze opgediend was moesten we voor-
lopig maar rustig verder leven! Het was al vrij laat toen
mijn oude vriend er weer vandoor ging. We namen
afscheid van elkaar met een krachtige handdruk en de
afspraak dat hij me spoedig weer eens hoopte te bezoe-
ken. Wanneer dat zou wezen? Daar kon je bij ons nooit
enige staat op maken... dat kon soms met een week
zijn, maar er ging ook een jaar overheen eer we mekaar
weer eens tegen kwamen! Maar op deze avond kon ik
godsonmogelijk vermoeden wat voor ontzettende ge-
beurtenissen er zouden hebben plaats gegrepen aleer
wij opnieuw tegenover elkander stonden. Misschien dat
we daar allebei een zeker voorgevoel van hadden als in
een vluchtig visioen, het leek of het afscheid ons moeite
kostte en ik moest hem blijven nakijken toen zijn forse
stramme gestalte langzaam de trap afdaalde... zou ik
hem wel ooit terug zien in levenden lijve? Het had me
veel genoegen gedaan weer eens met hem gesproken te
hebben.
Zaterdag 30 september 1939
Het was voor de tweede maal op zaterdagavond dat ik
er op uit toog om Antje te ontmoeten en ik had daarbij
zowaar opnieuw succes. Het vreemde was dat ik tot-
nogtoe nimmer een vaste afspraak had gemaakt met het
meisje om samen uit te gaan. Dat kon ook moeilijk nu
ze niet meer bij ons in huis was. Ik moest het gewoon
aan het toeval overlaten en beschouwde het als vanzelf-
sprekend dat wij elkander dan op goed geluk wel er-
gens zouden ontmoeten. Ik liet het zogezegd maar
telkens aan het toeval over, als verwachtte ik daarvan
de beslissing in dit moeilijke dilemma. Eigenlijk had ik
er geen flauw idee van wat Antje nu verder van mij
verwachtte, hoe ze over mijn houding dacht. Maar uit
het feit dat ze me nimmer trachtte te ontlopen en zelf
aanstuurde op die zogenaamde toevallige ontmoetin-
gen, leidde ik af dat ook zij een voortzetting wenste van
onze eenmaal in Putten begonnen verhouding. Natuur-
lijk kon mijn omgang met Antje op deze manier onmo-
gelijk blijven voortgaan. Uiteindelijk zou ik kleur moe-
ten bekennen, haar echt vragen om met mij te willen
trouwen en desnoods een bezoek brengen aan de ou-
ders van het meisje. Maar het was alsof ik die daad zo
lang mogelijk wilde uitstellen en ik had besloten er mee
te wachten totdat Antje daar zelf over begon en mij
namens haar ouders uitnodigde bij haar thuis te komen.
Wanneer het eenmaal zóver was gekomen zou ik dan
wel verder zien.
Ik was die avond maar weer vroeg op pad
gegaan teneinde een zo'n groot mogelijke kans te heb-
ben haar tegen te komen. Aanvankelijk zat het me
helemaal niet mee en toen ik omstreeks acht uur de van
Woustraat al enige malen op en neer gelopen had,
zonder ook maar een spoor van Antje te ontdekken,
begon de hele affaire me ineens zó tegen te staan dat ik
- 114 -
er bijna toe kwam het maar op te geven voor deze
avond. Maar dan bedacht ik plotseling dat het vandaag
de laatste dag was van de grote spoorwegtentoonstel-
ling die al sedert enige weken gehouden werd op het
voormalige Paleis voor Volksvlijt-terrein. Ik was er al
een keer heen geweest met vader en we hadden er onze
ogen uitgekeken aan al die interessante dingen die daar
te zien waren. De tentoonstelling was ter gelegenheid
van het feit dat de eerste treinverbinding met Haarlem
tot stand was gekomen in 1839. Rond het gehele terrein
was een spoorbaan aangelegd van zogenaamde „breed-
spoor” en daarop reed een natuurgetrouwe kopie van
de eerste trein die in dat jaar de verbinding tussen
Haarlem en Amsterdam was begonnen te onderhouden.
Alleen al het bekijken van die oude locomotief „De
Arend” was een bezoek aan deze tentoonstelling dub-
bel en dwars waard. We hadden meegereden in de
malle houten wagentjes en hadden ons door elkaar laten
schudden als de machinist met al het vermogen van het
primitieve locomotiefje met dolle gang door de scherpe
bochten scheurde. We waren er lang niet uitgekeken op
die avond, er was nog zoveel meer te zien waaraan we
niet toegekomen waren, dat ik er ineens zin in had er
vanavond voor een tweede maal heen te gaan. Tenslotte
was ik er vlak in de buurt en ik kon op de terugweg
altijd nog even de van Woustraat doorgaan. Na voor de
laatste maal nog volop genoten te hebben van al die
schitterende stoomlocomotieven die in hun volle glorie
stonden opgesteld midden op het terrein, verliet ik
tegen halftien de tentoonstelling. Ik verliet me op m'n
gelukkig gesternte dat ik Antje mogelijk toch nog zou
tegenkomen, al was het wat aan de late kant geworden.
En het toeval liet me niet in de steek! Ter hoogte van de
Hemonylaan zag ik haar onverwacht aankomen. Ze liep
langzaam, oplettend om zich heen kijkend en er viel
niet aan te twijfelen dat ze naar me liep uit te kijken...
de hemel weet hoelang ze daar al mee bezig was. Er
welde een flauw schuldbesef in me op dat ik haar al die
tijd voor niets had laten wachten... was ik nou maar niet
naar die tentoonstelling gegaan! Snel stak ik over en
stond weldra voor haar. Zoals gewoonlijk deed ze erg
verrast ofschoon ik er heilig van overtuigd was dat ze
niet anders verwacht had dan mij te zullen ontmoeten.
Ik vroeg het haar op de man af en schuchter bekende ze
dat het inderdaad zo was... ze had al een poos je met
die gedachte hier rondgelopen en had de moed al bijna
opgegeven! Ze had geen bepaald doel en de markt was
al nagenoeg verlaten. Ik stak resoluut mijn arm door de
hare en stijf gearmd gingen we in de richting van de
Stadhouderskade. Opnieuw laaide de passie in mij
omhoog toen ik haar jonge, veerkrachtige gestalte zo
dicht tegen mij aangedrukt voelde en ze krampachtig
mijn hand in de hare drukte vol hartstochtelijke ver-
liefdheid. Vol verlangen kusten wij elkaar op het sche-
merige donkere gedeelte van de kade. Vergeten was ik
al mijn schone voornemens ten aanzien van Betty, ik
dacht nauwelijks meer aan haar, ondergedompeld als ik
werd door mijn hartstocht voor dit meisje. Het was
bijna onvoorstelbaar, zoals ik later telkens weer besef-
te, maar in het bijzijn van Antje leek het of ik geen baas
meer over mezelf was, voelde ik mij volkomen gevan-
gen in de machtige greep van haar lokkende charme.
Vrolijk en ongedwongen babbelend ging ze
naast me voort. We praatten over alles en nog wat en in
de eerste plaats natuurlijk weer over Putten, over alles
wat daar gebeurd was. Het bleek maar al te duidelijk
welk een diepe wonde dat allemaal in haar gevoelig
zieltje had achtergelaten... ze raakte er nimmer over
uitgepraat. Ook begon ze zichzelf nu meer en meer te
verwijten hoe onnadenkend ze die vrijdagmiddag had
gehandeld met toen te beweren dat ze niets om mij gaf
en dat er allemaal niets van waar was... angst en valse
schaamte hadden haar daartoe aangezet! Ze besefte nu
pas goed wàt ze die bewuste middag wel had moeten
zeggen... dat ze zich in een hoekje had laten drukken en
door haar ontkennen twijfel en verwarring had gezaaid.
Ik van mijn kant bekende haar nogmaals met klem
hoeveel spijt ik er van had dat ik het zover had laten
komen, dat we beter wat voorzichtiger hadden kunnen
zijn met het oog op de familie... dan had niemand ooit
iets gemerkt van onze verhouding en was al deze ramp-
spoed ons bespaard gebleven. Het had allemaal zoveel
anders en prettiger voor haar kunnen zijn daar in die
twee weken. „Dan had ik mijn betrekking bij jullie nog
gehouden en had mevrouw me nooit ontslagen...!” liet
ze er peinzend op volgen. „En we hadden elkaar alle
dagen blijven zien...!” liet ik er met zelfverwijt op
volgen. Maar helaas, dat was allemaal voorbij, er viel
niets meer aan te veranderen.
En dan spraken wij plotseling allebei over de
oorlog, de ramp die daarna zo meedogenloos gekomen
was en waarbij al het gebeurde in Putten vergeleken
eigenlijk zo verbazend nietig en kleinzielig was. Hoe
hadden de mensen elkaar het leven zo zuur kunnen
maken in plaats van in vrede van hun vakantie te genie-
ten? Waarom moesten ze zich zo nodig met andermans
zaken bemoeien? „Heb jij daar ook wel eens over na-
gedacht, Antje?” vroeg ik. „Nou, reken maar! Ik kan er
nog steeds niet over uit... als ik denk aan die tante van
u... Wat een afschuwelijk naar mens als dat is! Ze
speelde gewoon de baas over je en uw moeder liet zich
aan alle kanten door haar bepraten... Nee, zoiets kun-
nen ze bij mij thuis gewoon niet begrijpen... Weet u, ik
heb het mijn moeder allemaal verteld... dat moest ik
toch immers wel? Ik heb niets verzwegen want m'n
moeder wilde het eerst gewoon niet geloven, dat ik op
zo'n manier ontslagen was! Ze had eerst nog naar jullie
toe willen komen om er over te praten, want ze was in
één woord witgloeiend! Maar ik heb haar van dat voor-
nemen afgebracht... als ik u was zou ik voorlopig maar
niet bij me thuis komen... misschien later als ze wat
bekoeld is!” Daar had je het al! Moeder K. was wel
degelijk op me gebeten en ik zou voorlopig op m'n
tellen moeten passen!
„Wat denkt u van de oorlog?” vroeg ze dan
ineens. „Zou die oorlog lang gaan duren en hoe denkt u
dat het afloopt... zou Duitsland die oorlog winnen?”
Haar interesse voor het politieke gebeuren in de wereld
- 115 -
verraste me, er zat meer in haar dan je zo uiterlijk zou
vermoeden. Het was een mooie gelegenheid om haar
kennis omtrent de politiek een beetje te testen en haar
wegwijs te maken hoe dat nou allemaal in elkaar zat
met die oorlog tussen Polen en Duitsland. Ze bleek er
meer van te weten dan ik gedacht had. Er werd bij haar
thuis veel over gesproken door haar vader en haar
zwager die kraandrijver was in de haven. Dat was een
linkse rakker die van het nationaal-socialisme van
Hitler en Mussert's N.S.B. niets moest hebben. De
politieke instelling in de huize K. zat dus wel goed! Ik
probeerde haar uit te leggen waarom het zo'n rotzooi
was in de wereld en dat al die bezuinigingen van onze
rechtse regering ons alleen maar dieper het moeras in
geholpen hadden. Dat Hitler de crisis dacht op te lossen
door met alle macht te werken aan een oorlogsindustrie
en een soort schijnwelvaart in het leven had geroepen
maar dat al dat wapentuig uiteindelijk alleen maar tot
een oorlog kon leiden... en dat zagen we dan nu gebeu-
ren en je wist niet waar het einde van dat alles zou
liggen. „Ik hoop maar dat de moffen nooit hierheen
zullen komen....,” zei ze bezorgd, „m'n zwager beweert
dat ie er zeker van is dat ze de avond of morgen hier
binnen vallen... dan hebben wij toch immers ook
meteen oorlog met Duitsland, nietwaar?” vroeg ze met
iets angstigs in haar stem. Ik probeerde haar gerust te
stellen met de woorden dat het zo'n vaart niet zou lopen
en dat we in de vorige oorlog er ook buiten gebleven
waren. Ja, ik had die Wereldoorlog ook nog meege-
maakt en ik vertelde haar dat ik toen vier jaar was toen
het begon... „Meid, toen moest jij nog geboren wor-
den...” grapte ik... „ik voel me toch eigenlijk wel erg
oud vergeleken bij jou, Antje wanneer ik daaraan denk!
We schelen bijna negen jaar in leeftijd!” „Nee... acht
jaar maar!” wierp ze tegen. „Maar ik durf zoiets niet
voor een tweede keer te beweren... dat je te oud voor
me bent!” zei ze ondeugend. „Daar hebben we al eens
eerder ruzie over gehad.... weet je nog wel? Toen heeft
ie drie dagen niet tegen me gesproken...o, als ik dáár
nog aan denk!!” En nu keerden onze herinneringen
ineens weer terug in het verleden, naar dat eerste on-
vergetelijke jaar van ons samenzijn daar op de Veluwe.
Nu konden we ongedwongen nog weer eens lachen
over dit eerste kleine conflict tussen ons beiden. „Het
gebeurde op die bewuste vrijdag... juist toen je tante
met Ali kwam... die hadden meteen in de gaten dat er
wat was tussen ons...” wist ze zich te herinneren.
„Maar we hebben ons toen diezelfde middag nog op
een heerlijke manier weer verzoend met elkaar... en ze
hebben er toen nooit wat van gemerkt!” voegde ik er
aan toe.
Vrolijk en af en toe opgewonden babbelend
liep ze naast me voort, stijf gearmd en zich dicht tegen
me aanvleiend. We sloegen de Ferdinand Bolstraat in
bij de brouwerij van Heineken en vervolgden onze weg
door de Albert Cuypstraat naar de Ruysdaelkade. Ach-
ter de brug lag doodstil en verlaten het Museum-
kwartier. Eenzame straten... spaarzaam verlicht, een
lokkende uitnodiging gevend aan verliefde paren. Het
praten werd tot intiem fluisteren... In een stille, duistere
portiek vluchtten wij binnen en opnieuw kwam het tot
een uitbarsting van gloeiende passie, klemde ik haar
hartstochtelijk in mijn armen en prangden onze monden
zich in woeste, zinnelijke verrukking op elkander. De
tijd scheen stil te staan, we dachten aan tijd noch duur.
Langzaam ontwaakten we allebei uit onze zins-
begoocheling en zwijgend voerde ik haar terug in de
richting van haar huis. Ik bracht haar tot aan de deur
van haar woning, het was al ver over elfen en de straat
lag er stil en verlaten bij. Vrijmoedig gaf ik haar nog
eenmaal een afscheidskus. Morgen was ze jarig, dat
had ik goed onthouden van verleden jaar en ik wilde
haar beslist iets geven bij die gelegenheid, hoewel het
moeite kostte haar te overreden een cadeautje van me
aan te nemen. Ze moest maar iets kopen dat ze zelf
aardig vond en wat ze dolgraag wilde hebben. Van
achter het gordijn van het raam aan de straatkant meen-
de ik een glimp te ontwaren van iemand die stond uit te
kijken. Haar moeder misschien? Snel haastte ik mij dan
weg uit de straat, als 't ware bevreesd om gezien te
worden. Hoe dicht was ik op dat moment niet in de
nabijheid geweest van die vader en moeder... god weet
hadden ze het wel gezien dat ze door mij thuisgebracht
was! Waar voerde dit vreemde spel in hemelsnaam
heen? Waarmee moest het eenmaal eindigen? Ik kon en
durfde er niet over nadenken. Mijn hoofd gloeide nog
na van al de opwinding op deze avond, ik had het weer
erger te pakken dan ooit tevoren! Wat was dit voor een
vreemde, woeste zigeunerliefde langs de straat? Dat
kon toch niet zo blijven? Eens moest de beslissing
vallen... zou ik moeten gaan praten met die moeder van
het meisje, m'n kop voor haar in het blok leggen! Maar
mijn god, ik moest er eigenlijk niet aan denken. Ik
durfde ternauwernood mijn ogen te openen voor dit
nieuwe, woelige tijdperk dat zich plotseling voor me
uitstrekte. Want van één ding had ik thans het stellige,
zekere gevoel: mijn gehele leven was bezig duchtig te
veranderen, zoals ik instinctmatig aanvoelde dat ook de
gehele wereld op een ontzettende wijze zou worden
omgeploegd. Het waren de barensweeën bij de geboor-
te ener nieuwe tijd... maar een tijd van verschrikking en
ontreddering waarin Antje en ik beiden onherroepelijk
meegesleurd werden. In een opgewonden toestand en
nog verhit door alle emoties kwam ik eindelijk heel laat
thuis. Het was voor mijn doen een nogal vreemde en
avontuurlijke avond geweest vervuld van een gevaarlijk
soort romantiek die eigenlijk helemaal niet bij mij
paste. Maar ik had me er nu eenmaal ingestort... en ik
wist heel goed dat deze avond met Antje beslist niet de
laatste zou zijn....
Zaterdag 21 oktober 1939
Sinds die laatste ontmoeting met Antje des avonds was
een drietal weken verlopen. Het waren een paar ze-
nuwslopende weken geweest die me aan de grens van
de wanhoop hadden gebracht, want al mijn pogingen
- 116 -
om het meisje in die tussentijd nogmaals te ontmoeten
waren bij herhaling op niets uitgelopen. Hoe ik ook op
de achtereenvolgende zaterdagavonden naar haar uit-
keek, ik zag haar geen enkele maal meer. De laatste
keer dat wij elkaar nog even gesproken hadden was op
vrijdagmorgen 6 oktober geweest, toen ik op mijn route
van de Leliegracht naar huis terug ging. Ik was opzette-
lijk langs de Paleisstraat gelopen met het doel een
glimp van Antje op te vangen in de winkel waar ze
werkte. En ik had succes... ze was juist met de buiten-
boel bezig op haar bekende kwieke manier. Ze stond
op een gevaarlijk hoge trap de grote winkelruit te ze-
men en zag me daardoor nog niet dadelijk, maar toen ik
voorzichtig haar aandacht wist te trekken, draaide ze
verbaasd haar hoofdje naar beneden en kwam vlie-
gensvlug de trap af om me te begroeten. Veel gelegen-
heid om lang met elkaar te kunnen praten hadden we
natuurlijk niet, Antje was meteen al weer bang dat ze
binnen in de winkel wat merken zouden en dat scheen
ze liever niet te hebben. Ik kon haar alleen maar vragen
of ze morgenavond weer zin had om weg te gaan en of
we elkaar op de gewone plaats konden ontmoeten. Ze
hoopte dat het wel lukken zou en we spraken af elkaar
op de gewone plaats te ontmoeten. Veel tijd om verder
te praten was er niet en ik wandelde op m'n dooie ge-
mak onder de milde straling van het oktoberzonnetje
naar huis toe.
Zo ging ik vanavond nogmaals op pad, ver-
vuld van zoete verwachtingen om met haar samen te
zijn. Maar... waar ik in de verste verte niet op gerekend
had, het werd een volkomen vergeefse tocht... ze kwam
niet opdagen! 's Middags om vijf uur was ze nog even
bij ons thuis geweest en had de eieren gebracht zoals
nu een geregelde gewoonte was geworden. Maar ik had
bij die gelegenheid geen woord met haar kunnen wisse-
len onder vier ogen door de aanwezigheid van vader en
moeder binnen in de kamer. Die wisten helemaal niets
af van mijn geheime escapades met Antje op de zater-
dagen en verkeerden nog steeds in de mening dat ik er
mee afgerekend had. Maar Antje had me in de kamer
wel een enkele maal vertrouwelijk toegeknikt alsof ze
een stil geheimpje met mij had, waaruit ik weer de
conclusie trok dat ze vanavond present zou zijn. Toen
ze weg ging liep moeder met haar mee tot aan de deur,
mij daarbij de kans ontnemend ook maar één woord
met het meisje te kunnen wisselen.
Maar die avond zou uitdraaien op een vol-
komen desillusie. Urenlang slenterde ik daar rond,
speurend en zoekend naar haar, zonder dat ik ook maar
iets van haar te zien kreeg. Hoeveel malen ik niet de
straat waar ze woonde voorzichtig door liep, rakelings
langs het huis, weet ik waarachtig niet meer. Ik vatte er
post schuin tegenover het pand in een halfduistere
portiek en lette scherp op of zij soms het huis verliet, of
er in terugkeerde. Al mijn pogingen, ook op de markt,
bleven vruchteloos, ze vertoonde zich nergens. Van
armoe keerde ik eindelijk maar naar huis terug in een
verbeten, teleurgestelde gemoedsstemming, vol wan-
trouwen dat niet geheel en al van jaloezie ontbloot was.
Zou ze soms tòch met een ander...? vroeg ik me geïrri-
teerd af. Het oude wantrouwen kwam plotseling weer
in mij boven. Het was een avond geworden die herin-
neringen opriep aan een vervlogen periode van jaren
geleden, uit de tijd van mijn moeizame strijd om Betty
te behouden... En nu leek het wel of het noodlot me
weer in hetzelfde schuitje had gedrongen en ik het
allemaal nòg weer eens moest meemaken, dezelfde
omgeving... die zelfde straat. Hoe had ik het zo voor
elkaar gekregen!! Onder het huiswaarts keren liep ik
mezelf hartgrondig te vervloeken, beschouwde deze
mislukte avond als een wèlverdiende straf voor mijn
ontrouw jegens Betty en m'n lichtzinnig gedrag. Wel
verdomme... het moest nu ook maar eens en vooral uit
zijn met Antje... ik wilde er niet meer op uit gaan
voortaan... ze moest het nu zelf maar verder weten!
Voor de zoveelste maal klampte ik mij vertwijfeld vast
aan dit hopeloze voornemen!
Die hele daarop volgende week verkeerde ik
in een balorige stemming, niet meer wetend hoe ik er
nu verder mee aan moest. Het korter werken op onze
zaak was plotseling abrupt geëindigd. De maatregel
was bij de directie maar slecht bevallen en bij het per-
soneel nog minder; bovendien was er plotseling weer
werk in overvloed zodat niemand meer angst behoefde
te koesteren dat ie ontslagen zou worden. Mij speet het
eerlijk gezegd wel een beetje, ik had die vrije dag al-
door zoveel mogelijk benut om aan dit geschrift te
werken en was er daarmee flink aan opgeschoten. Maar
meer nog miste ik op de vrijdag mijn wandelingetje
langs „Palais Royal” en de kans om Antje te zien en te
spreken. Want nu was meteen ook de gelegenheid
voorbij dat ik haar onder vier ogen ter verantwoording
kon roepen waarom ze die zaterdag verstek had laten
gaan. Al mijn hoop was nu nog gevestigd op de ko-
mende zaterdag als ze gewoontegetrouw de eieren
kwam brengen en dat moment zag ik met onrust en
spanning tegemoet. Naarmate het uur naderde dat zo
elk moment kon aanbellen werd ik al nerveuzer als
verwachtte ik alle mogelijke narigheid die ik in mijn
fantasie maar had kunnen verzinnen. In ieder geval
moest ik trachten haar vanmiddag even alleen te spre-
ken, desnoods als het niet anders kon proberen haar een
kort briefje in de handen te spelen, zonder dat mijn
oudelui er iets van merkten.
Antje kwam, op de vaste tijd van altoos en ze
kwam wat stilletjes binnen in de kamer waar moeder
haar dadelijk aanbood een kopje thee te blijven drin-
ken. Doordringend keek ik haar aan en het ontging me
daarbij niet dat ze mijn blik wat schichtig ontweek.
Maar het was alsof de duivel er de hand in had... iedere
poging om haar even apart te nemen scheen bij voor-
baat tot mislukking gedoemd, ik kreeg geen enkele
kans, zelfs niet om haar iets toe te fluisteren. Bovendien
gaf ze me op een gegeven ogenblik nog meer redenen
om wantrouwend te raken, toen ze in de huiskamer
tegen de oudelui doodleuk vertelde dat ze weer naar
„dansen” ging van het komende winterseizoen... dat
had ze vorig jaar ook al gedaan! Ik sprong van ver-
- 117 -
baasdheid bijna uit m'n vel toen ik het haar nuchter
hoorde vertellen, nu begreep ik helemaal niets meer
van haar. Wat had dit nu weer te betekenen? Had ze
soms genoeg van mij? Waarom had ze daar nou met
geen woord over gerept tegen me bij onze laatste ont-
moeting en me gevraagd of ik daar ook wat voor voel-
de? Verdomd, ik zou het waarachtig nog gedaan heb-
ben ook, al was dansen nu niet bepaald een vermaak
waar ik me hevig tot aangetrokken voelde. Je kon op je
dooie vingers wel nagaan waar die dansavonden toe
konden leiden op de lange duur... de gevolgen zouden
heus wel niet uitblijven. Voor meisjes waren dat tref-
punten waar ze een toekomstige levenspartner hoopten
te ontmoeten, tenzij... ik mezelf opofferde en me liet
overhalen ook op die danscursus te gaan met haar
samen. Zou het ook in haar bedoeling liggen mij op die
manier te prikkelen, zodat ik er eindelijk tòch toe zou
overgaan samen met haar te delen in dat wufte genoe-
gen?
Toch besloot ik deze avond er weer op uit te
trekken met het doel haar te ontmoeten. Maar het had
slechts tot resultaat dat ik nog meer over het kookpunt
heen raakte. Onafgebroken dwaalde ik net als verleden
week rond door de drukke zaterdagavondbuurt. Ik bleef
geruime tijd post vatten in de onmiddellijke nabijheid
van haar huis en voelde me in één woord belazerd! Aan
de voorzijde van de woning was alles donker, in de
voorkamer huisde blijkbaar niemand. Door het boven-
licht van de ingang zag ik flauw enig schijnsel van een
ganglamp en ik trok er de conclusie uit dat er stellig
wel iemand in huis aanwezig moest zijn. Zou Antje
daar nu binnen zitten of mocht ik veronderstellen dat ze
reeds vanavond was gaan dansen, zonder daarbij aan
mij te denken? Ongedurig drentelde ik heen en weer
langs de donkere zijde van de straat aan de overkant. Ik
voelde me steeds onbehagelijker worden... verbeeldde
me dat de mensen op me gingen letten. Op de hoek van
de Hemonystraat zag ik even later een jonge vent staan
wachten en ik verbeeldde me dat hij me telkens onder-
zoekend opnam en me in de gaten had, waarschijnlijk
stond hij er al geruime tijd, evenals ik, de wacht te
houden op iets of iemand. Nee maar... zou die soms om
Antje...? Mijn stemming daalde van minuut tot minuut,
maar ik wilde het toch nog niet opgeven. Dan meende
ik plotseling in de donkere voorkamer de schim te
ontwaren van een vrouw die van achter de vitragegor-
dijnen met over elkaar gekruiste armen onbeweeglijk
stond uit te kijken... naar wie of wat? Kon dat Antje's
moeder zijn? Ineens had ik meer dan genoeg van heel
deze onverkwikkelijke situatie.... hoe had ik toch ooit
zo dwaas kunnen zijn om mij op zo'n onmogelijke
manier in te laten met Antje. Waarom stopte ik er nou
maar niet meteen drastisch mee? En tòch... ik kon haar
niet zomaar opgeven, nú nog niet! Eerst wilde ik zeker-
heid hebben... de oorzaak van haar wegblijven achter-
halen! Het was op dat ogenblik louter jaloezie die aan
mij knaagde, het verduisterde mijn gezond verstand,
overheerste elk redelijk denken! De avond eindigde
met een roekeloze rondtocht door donker Amsterdam
waarbij ik trachtte mijn onlustgevoelens te smoren in
de zwoele atmosfeer van het nachtleven, zonder daar
ook maar een zier wijzer van te worden. Moedeloos en
totaal down kwam ik laat in de nacht eindelijk thuis. Ik
had het besef dat ik iets doen moest dat op drastische
wijze een einde maakte aan heel deze zenuwslopende
onzekerheid met Antje. Wat bleef er nog anders over
dan haar maar weer een briefje te schrijven? Ik liet er
geen gras over groeien en zonder veel nadenken greep
ik pen en papier en begon m'n hart te luchten. Het
moest allemaal snel gebeuren... ze moest hem voor
maandag al in haar bezit hebben en ik ging de brief nog
dezelfde zondagavond persoonlijk bij haar in de bus
gooien. Ik schreef haar het volgende:

Lieve Antje,

Waarom zie ik je nu ineens niet meer op zaterdagavond? Veertien dagen geleden heb ik 's avonds
meer dan een uur lang op je lopen wachten zonder resultaat en nu hoor ik ineens dat je weer naar
dansles gaat! Afgelopen zaterdag ben ik ook weer een hele tijd in de buurt geweest, ik was er al om
even over halfacht, in de hoop je nog te zullen treffen, maar dat was ook weer mis. Het lijkt er wel
op dat je me nu ineens probeert te ontlopen! Ik begrijp niet veel van je. Waarom heb je dat nu niet
aan mij verteld, van die dansavonden, toen we samen gewandeld hebben? Dan hadden we toch wat
anders kunnen afspreken? Nu heb ik al twee avonden voor niets rondgelopen. Als je echt veel van
me hield zou je daar aan gedacht hebben! Op die vrijdagmorgen aan de winkel in de Paleisstraat
heb ik nog aan je gevraagd: „Kom je nog zaterdagavond?” - „Ja natuurlijk”, zei je toen. Maar ik
heb vergeefs gewacht!
Heus Antje, als je geen prijs meer stelt op verdere omgang met mij, of als er een ander is
die meer voor je betekent, zeg het me dan toch alsjeblieft. Dan weet ik tenminste waar ik aan toe
ben. Ik zal er heus geen herrie over maken. Ik hou genoeg van je om je aan een ander te gunnen
waar je gelukkiger mee bent dan met mij, maar zeg het me dan om hemelswil, dan maken we er
voorgoed een eind aan. Nu lijkt het net of je blij bent wanneer je een gaatje ziet om mij te ontlopen.
Ik krijg wel eens de indruk dat je niet goed durft te weigeren als we elkaar tegen komen, maar dat je
blij bent wanneer ik weer weg ben. Misschien vergis ik me ook wel en dan trek ik die woorden in,
maar soms doe je net of je er tegenop ziet. Als je bij mij thuis komt is het precies hetzelfde, je durft
me nauwelijks aan te kijken! Kun je om twaalf uur als je van je betrekking komt niet eens even
doorfietsen naar de Noorder-Amstellaan bij het poortje en me dan om kwart voor één daar op-
wachten? Dan lopen we samen zover terug door de Waalstraat, dan zien we mekaar tenminste nog
eens een keer en dan kun je me vertellen wat er aan hapert. Maar als je zelf een andere afspraak
wilt maken, dan moet je me dat maar op de een of andere manier laten weten. Maar ik ga nu na-
tuurlijk voortaan niet meer op zaterdagavond daar in de buurt rondlopen als ik niet weet waar je
op die avonden eigenlijk uithangt! Je moet nu zelf maar weten wat je wilt. Wil je me nog weer gere-
geld ontmoeten dan weet je nu wáár en wanneer je me vinden kunt of je kunt natuurlijk zelf ook een
afspraak bepalen. Maar wanneer ik hierna niets meer van je zie of hoor dan beschouw ik het zó dat
er een ander in het spel is en dan moeten we er maar kort en bondig een eind aan maken, want in
dat geval begrijp je zelf ook heel goed dat het eind van het liedje toch herrie is! Ik hoop nu maar
dat ik mij helemaal vergist heb en zal afwachten tot ik iets van je hoor. Veel hartelijke groeten van

je toegenegen Piet.

af. Terstond was al mijn boosheid jegens haar verdwe-

Het zou niet eerder dan op de volgende dins-
dag zijn, aleer ik enige reactie ontving op dit schrijven.
Het zou me benieuwen wat ze er op te zeggen had en...
of ze gevolg zou geven aan mijn verzoek om me in het
middaguur op te wachten. Vol verwachting en wat
gespannen spoedde ik mij om twaalf uur naar huis, at
haastig m'n boterham teneinde ruim op tijd op de Noor-
der-Amstellaan te zijn. Ik had me voorgenomen dat alle
verdere gebeurtenissen hier van af zouden hangen,
kwam ze niet... dan maakte ik er resoluut een eind aan!
Maar jawel hoor! Nauwelijks was ik het poortje onder-
door, of daar zag ik haar! Ze stond te wachten aan de
overzijde, de fiets aan de hand en snel kwam ze op mij
nen, het feit dat ze toch was gekomen maakte alles in
één klap weer goed!
Ze kon alles verklaren en het speet haar vre-
selijk dat ik die twee avonden voor niets had lopen
wachten, maar heus... ik moest haar op haar woord
geloven... er was geen ander in het spel! „Hoe kun je
nou zóiets van me denken... dan had ik je dat toch wel
eerlijk verteld?” riep ze met lichte verontwaardiging in
haar stem uit. „Ik ben ook helemaal niet naar dat dan-
sen geweest, ik weet trouwens niet eens òf ik daar nog
wel heen ga! Misschien wel als jij er ook zin in zou
hebben... kunnen we daar nou niet samen opgaan?” Ze
zag wel aan m'n gezicht dat ik daar nu niet dadelijk

- 118 -
warm voor liep en ze vervolgde haastig: „Ik heb er wel
degelijk aan gedacht hoor, dat u op me liep te wachten
en dat vond ik wat erg! Maar er was familie uit Utrecht
over en die logeerden bij ons, m'n moeder wilde vol-
strekt niet dat ik het huis uit liep en zodoende kon ik
nergens heen.... Maar ja, je had ook helemaal geen
vaste afspraak met me gemaakt, dus was ik er toch niet
zeker van dat ik je zou treffen...!” liet ze er licht verwij-
tend op volgen. „Dan maken we voortaan maar eens
wèl vaste afspraken!” stelde ik resoluut voor. Dan
zullen we nu maar meteen afspreken voor aanstaande
zaterdagavond... kun je dan? En blijf dan om acht uur
op me wachten op de hoek van de Jan Steenstraat, dan
kunnen we elkaar nooit mislopen!” Nou, dat vond ze
goed en ze gaf me de verzekering dat ze er zijn zou,
zonder mankeren! We waren samen de IJsselstraat
ingegaan en liepen stijf gearmd. In het stille straatje gaf
ik haar snel een kus alvorens we de wat drukkere
Waalstraat namen. Ik was me er wel degelijk van be-
wust dat ik van nu af ieder ogenblik gezien kon worden
door een van mijn vele collega's die, evenals ik, in het
koffiedrinkuurtje naar huis gingen en waarmee ik ge-
woonlijk samen opliep naar de fabriek toe. Ze zouden
er wel wat over gaan roddelen onder elkaar! Maar dat
kon me allemaal geen lor meer schelen, wie me ook
hier zou zien met Antje samen.... nooit eerder in mijn
leven had ik me in zulk een overmoedige en lichtzinni-
ge stemming gevoeld. Het was of ik mij van de klem-
mende banden der conventie, die mij jarenlang omslo-
ten hadden gehouden, plotseling voorgoed bevrijd had.
Het lag allemaal voor de hand... Antje was eigenlijk het
eerste meisje in mijn leven waar ik op een normale
manier spontaan mee kon omgaan, waar ik mij onge-
dwongen mee in het openbaar kon vertonen. Was dit
niet het ware liefdesbeleven voor mij? Afgehaald door
een meisje, zó maar midden in de week op klaarlichte
dag en met z'n tweetjes gearmd door de straten, als een
zoete afwisseling van de dagelijkse werksleur! Er ging
een bedwelmende bekoring van uit die als 't ware als
opium werkte waarmee je de angstgevoelens voor het
oorlogstumult uit de wereld rondom je heen kon ver-
doezelen. Ik liet me er in meesleuren met de weten-
schap dat iedere dag wel eens de laatste van je leven
kon zijn...!
Gezellig babbelend, nu alle misverstand tus-
sen ons uit de weg geruimd bleek, gingen we het hou-
ten noodbruggetje over en dan door de P. L. Takstraat
in de richting van mijn werkgever. Ze vergezelde me
tot aan de Lutmastraat, daar scheidden onze wegen en
ik gaf haar een hartelijke kus waarna ze op de fiets
stapte en naar huis reed. Vol gelukzaligheid vervolgde
ik mijn weg naar de Rustenburgerstraat.
En prompt de volgende dag was ze er weer!
Ze beloofde iedere middag op de afgesproken plaats te
zullen wachten, tenminste als ze kòn en haar mevrouw
bij Palais Royal haar niet te lang bezig hield. Maar op
vrijdag moest ik niet op haar rekenen, want dan moest
ze blijven doorwerken tot halféén! Zo ging de week
voorbij, aangenaam onderbroken door onze heimelijke
- 119 -
ontmoetingen, zonder dat ook maar iemand bij me thuis
er enig vermoeden van had dat daar iedere middag op
de Noorder-Amstellaan het kleine blondje, dat eens
zoveel stof had doen opwaaien, trouw op me stond te
wachten!
En voor de zoveelste maal ging ik dan op
deze zaterdagavond samen met Antje op pad. Thuis
wisten ze daar in het geheel niets van en het is me altijd
een raadsel gebleven wat Antje haar moeder wijs
maakte waar ze op die avonden uithing. Maar ik geloof
dat ook zij het wijselijk voor haar moeder verzweeg dat
ze de zoon van haar vroegere mevrouw heimelijk ont-
moette! Het was nog vóór achten toen ik bij de Jan
Steenstraat haar gelijktijdig zag en weldra had ze me
eveneens in de gaten. Ze had staan wachten voor de
deur van het huis in de van Woustraat waar haar kort
geleden getrouwde zuster woonde. Het viel me dadelijk
op dat ze zich keurig en tot in de puntjes aangekleed
had en ik kon niet nalaten haar vol bewondering op te
nemen... zoveel werk als ze van zichzelf gemaakt had.
Ze droeg een mooie blauwe wintermantel die haar
keurig gekleed stond, en dat was niet zonder reden,
doordat de avonden zo langzamerhand al aardig koud
begonnen te worden. Alleen het hoedje dat ze op haar
hoofd had vond ik wel wat àl te modern, tenminste
zoals zij het droeg, een tikkeltje scheef en uitdagend! 't
Was al vanzelfsprekend geworden dat ze dadelijk haar
arm vertrouwelijk door de mijne stak en zo wandelden
we samen knus op weg temidden van de toen nog zo
gezellige zaterdagavonddrukte in deze levendige
volksbuurt. Je kon je niet voorstellen dat er een oorlog
woedde zo dicht buiten onze landsgrenzen. Overal
straalde het licht je tegemoet vanuit de volgepropte
winkeletalages waarin zich een overdaad van be-
geerlijkheden ten toon spreidde die zowel het oog als
de tong wisten te strelen. Maar ach... laat ik nu op dit
ogenblik niet denken aan die gouden tijd van welvaart,
op het ogenblik dat ik deze regels schrijf, puttend uit
m'n herinnering van twee jaar geleden. Al vrat de crisis
aan onze economie, toen, in de dertiger jaren, zelfs
ondanks die oorlog die maar nauwelijks aan de gang
was, hadden we toch nog een grote overdaad in ons
stille, vredige Nederland. Al verdienden de mensen
verdomd weinig, ze gooiden je op de markt en in volks-
winkels letterlijk dood met een schat van alle mogelijke
artikelen en etenswaren. Wat bleef er op zo'n avond als
deze over van de toekomstzorgen over deze oorlog als
je daar tevreden met z'n beidjes tussen al die verlichte
etalages rondliep en om je heen de stralende gezichten
zag van de mensen, vol jolijt en kooplust. Hoe Amster-
dam nog fel leefde en zich stralend open deed tussen
Amstel en IJ!! Je kon nog letterlijk van alles kopen, het
kostte niet meer dan centen en dubbeltjes.... wie een
kwartje of ja, zelfs een gulden uitgaf gedroeg zich als
een kapitalist! Een prima miskleur zandblad sigaar
kostte zes cent en een pakje rooktabak voor de pijp op
z'n hoogst vijftien centen! De distributie die nog maar
amper was ingevoerd voor enkele artikelen had nog
niet veel om 't lijf en beperkte zich voornamelijk tot
suiker en enige schaarse Indische produkten. Overigens
leverde ons land uit eigen produktie voldoende rijkdom
op aan de meest noodzakelijke voedselprodukten. Wie
dacht er toen reeds aan kommer en gebrek.... aan on-
mogelijke hoge prijzen voor een schamel beetje om je
hongerige maag te stillen? Doch laat ik niet te vroeg
reeds afdwalen naar die vreselijke toekomst die we
onwetend tegemoet gingen. Het was een prachtavond.
Boven het steenmassief van de huizenblokken spande
zich een klare, tintelende sterrenhemel uit en de tempe-
ratuur was pittig koel met reeds iets van de naderende
winter zoals dat in oktober vaak het geval kan zijn.
„Heb je zin om ergens heen te gaan, Antje?” vroeg ik
haar. „Zullen we naar een bioscoop een leuke film zien,
of ergens in een gezellig restaurant gaan zitten?” Doch
daar had ze in het geheel geen oren naar. „Hè nee,”
antwoordde ze, „'t Is juist zo'n prachtige avond en heer-
lijk weer.... laten we liever ergens naar toe wandelen,
een eindje buiten de stad, dan kunnen we toch immers
veel beter samen praten? In een bioscoop krijg ik altijd
zo gauw slaap en dan kan ik mijn ogen bijna niet open-
houden....!” Nee, ze vond het veel gezelliger om een
flinke wandeling te maken. Nou, eerlijk gezegd lokte
mij dat voorstel ook wel het meest aan, want ik geloof
dat het me moeite gekost zou hebben op deze avond
mijn aandacht te concentreren op een film, zonder
daarbij vertrouwelijk te kunnen praten met het meisje.
Gelukkig kwam ik op een goed idee. „Weet je wat we
doen?” stelde ik haar voor, „we zullen eens gaan kijken
naar het nieuwe Amstelstation even buiten de stad, dat
is verleden week pas geopend. Lijkt je dat wat?” Dat
plan viel gelukkig in goede aarde. Het nieuwe Amstel-
station achter de Berlagebrug, waarover al zo veel
geschreven en gepraat was, wilde ze nu werkelijk ook
wel eens gaan bekijken, ze kwam meestal uit zichzelf
nooit in die buurt.... Nu, dat deden we dan en opgewekt
voortstappend richtten we onze schreden langs de
Weesperzijde in de richting van Nieuw Zuid. Knus
gearmd, soms even stilstaand voor een winkeletalage,
waarbij ik Antje schertsend voorstelde wat ze zou
willen uitzoeken voor haar huwelijksuitzet. We maak-
ten ondeugende toespelingen voor een winkel met
slaapkamermeubelen en -bedden en lachend vroeg ik
haar waar ze het liefst in zou willen slapen... in een
gewoon tweepersoons bedje of in zo'n grote
lits-jumeaux waar je allebei in zoek raakte! „Laten we
daar nog maar niet over praten voorlopig... zover is het
nog lang niet!” gaf ze nuchter ten antwoord. Terwijl ik
de verleidelijke druk vol intimiteit van haar jonge veer-
krachtige lichaam tegen me aan voelde, bekroop me
twijfel of het werkelijk wel eens ooit zover tussen ons
kon komen... dat wij samen als getrouwd paar in zo'n
pronkbed zouden slapen! Antje scheen daar zelf ook
nog niet al te veel van overtuigd. Langzaam omzwer-
vend door stille achterstraten, bereikten we eindelijk
het gestelde doel: het nieuwe Station, waar ik zelf tot
nu toe evenmin geweest was. Temidden van een kale
vlakte, tegen de rand van de Watergraafsmeer lag daar
dan het nieuwbakken stationsgebouw waarvan maar
- 120 -
weinig mensen in die dagen het nut inzagen. Het lag er
als een flonkerende diamant eenzaam in de omringende
duisternis, alleen het plein er voor baadde in een zee
van heldere straatverlichting. We vonden het allebei
toch wel mooi, ondanks de stijl van moderne zakelijk-
heid met z'n rechte lijnen in staal en glas, het deed
bijzonder monumentaal aan. Zelfs Antje was er opge-
togen over, ze vond het warempel erg mooi. We gingen
de enorme hal eens binnen en die maakte op ons een
imponerende indruk, al kon je er een kogel doorheen
jagen... zo stil en verlaten zag het daarbinnen uit. Moest
dit nou een station voorstellen? Kwamen hier ooit wel
eens treinen langs? Misschien zou het ooit in de toe-
komst eens een station van belang worden, maar nu
leek het alsof dit enorme bouwsel geen enkele functie
had! Toch was er nog heel wat te zien in die kolossale
hal, er was een prachtige expositie van fraaie fo-
to-transparanten langs de wanden waarop allerlei be-
kende landschappen in Nederland te zien waren. Toen
we eindelijk uitgekeken waren en een kopje koffie
hadden gedronken in een verlaten stationsrestauratie,
verlieten we het gebouw en stelde ik haar de vraag:
„Wat zullen we nu gaan doen?” En met die vraag drong
het eensklaps tot me door hoe uitzichtloos dit geschar-
rel met het meisje langs de weg eigenlijk was. Je had
nergens een adres waar je veilig met z'n tweetjes kon
vertoeven... Dat was met Betty allemaal heel wat een-
voudiger... daar was ik net zo thuis als in m'n eigen
omgeving, langs de straat zwalken was er met haar
nooit bij geweest. Wáár moesten we dus nu heen?
Antje had me al eerder voorzichtig meegedeeld dat ze
vanavond niet zo erg lang kon wegblijven... Ze moest
eigenlijk nog naar een verjaarsvisite bij kennissen van
haar ouders. Een paar bejaarde mensen die in de
Govert Flinckstraat woonden en die oorspronkelijk ook
van Utrecht kwamen. Veel zin had ze er niet in, maar
ze had het nu eenmaal beloofd om te zullen komen en
wanneer ze er tegen een uur of tien kwam aanzetten,
was het nog vroeg genoeg. Vader en moeder waren die
avond op bezoek bij de van Lints en voorzichtig kwam
ik met het plan voor de dag wat ze er van dacht om met
mij mee naar huis te gaan en daar nog een kopje thee te
drinken... de oudelui kwamen toch niet voor midder-
nacht terug! „Dan kun je meteen nog eens het tropisch
aquarium zien met de kunstverlichting erboven... dat
vind je toch altijd zo mooi?” probeerde ik haar te ver-
leiden. Naar de uitdrukking op haar gezicht te oordelen,
geloofde ik dat ze het dolgraag gewild had, maar ja...
daar kwam haar oude angst weer om de hoek kijken....
ze was ó zo bevreesd dat we dan gesnapt konden wor-
den door de buren of... nog erger: dat mijn vader en
moeder onverwacht de deur binnen konden stappen!
Neen, dat wilde ze toch maar liever bewaren voor een
andere keer en bovendien moest ze nu beslist naar die
visite toe. Het liep al tegen halftien en er zat dus niet
veel anders op dan dat ik haar naar dat adres in de
Govert Flinckstraat bracht. „Maar het is wel een nare
straat, hoor... waar u me heen brengt!” zei ze veront-
schuldigend. „Het is net in dat ordinaire smerige ge-
deelte... vindt u dat niet erg?” Ik zei dat het me niet
schelen kon en dat ik het wel zien zou als we daar
waren. Het was nog een flinke wandeling en het liep al
tegen tien uur toen we aan dat adres belandden. Nou, ik
schrok er wel een beetje van toen ze me uitduidde in
welk gedeelte ze moest wezen van die nauwe pijpenla...
het huis bevond zich dicht bij de van der Helststraat.
Het was daar nogal een luguber gedeelte waar zich
bijna huis aan huis bordelen bevonden. Lieve hemel...
woonden die kennissen van hun in zó'n rotbuurt? Ze
zag wel aan m'n gezicht dat ik er van geschrokken was
en zei vergoelijkend: „Nou ja, die mensen kunnen er
ook niets aan doen... ze zijn al oud en hebben bijna
geen inkomen, alleen maar de steun... Ze zijn echt arm
en hier kunnen ze goedkoop wonen. Die man heeft
vroeger bij m'n vader gewerkt toen die nog een eigen
fabriek had en ze zijn toen mee verhuisd naar Amster-
dam.... Weet je eigenlijk wel dat wij vroeger in heel erg
goeie doen geweest zijn...? M'n vader had een sigaren-
fabriek met wel dertig man personeel en we woonden
heel deftig in Veenendaal.... En nou is Antje maar een
doodgewoon daghitje geworden dat 's avonds stiekem
loopt te vrijen met de zoon van haar vroegere me-
vrouw!” Het klonk uit haar mond een beetje sarcas-
tisch, iets dat ik nog nooit eerder van haar gehoord had.
Ze moest tòch even laten horen dat ze lang niet dat
doodgewone kind was waarvoor mijn familie haar
versleet... dat ze wel degelijk van een goeie „kom-af”
was. Ik geloofde haar graag en het zette me aan het
denken. Waar bleef tante Mien nou, met haar loze
veronderstelling dat Antje uit een „zigeunerfamilie”
stamde? Voor het eerst drong het op deze avond tot me
door hoe verschrikkelijk of de gevolgen waren van die
economische crisis die duizenden mensen in bittere
armoe had gedompeld en met een rechtse regering die
het verdomde om daar ook maar iets aan te doen. Het
lot van Antje's vader had ook ons kunnen treffen...
bedacht ik!
Maar alvorens wij aan de Govert Flinckstraat
waren toegekomen hadden we onderweg nog over een
paar belangrijke dingen gesproken. We waren met een
omweg langs de Amsteldijk gegaan en hadden de stille,
verlaten straatjes die daar achter liggen opgezocht. Hier
hadden we ons naar hartelust overgegeven aan onze
erotische gevoelens en ik had haar telkens weer liefko-
zend in m'n armen genomen en we hadden elkaar ge-
kust tot we het er benauwd van kregen! Maar in een
ogenblik van bezinning kon ik niet nalaten haar toch
eens te kapittelen over dat voornemen dat ze wilde
gaan „dansen” in de komende wintermaanden. Meende
Hoofdstuk 10
Wat nu het verdere verloop der gebeurtenissen rondom
Antje betreft tot aan het einde van dit veelbewogen jaar
1939, laat zich makkelijk in één hoofdstuk samenvat-
ten. De opmerkzame lezer zal reeds begrepen hebben
- 121 -
ze dat nu heus? Lachend keek ze me aan en bekende
dan vertrouwelijk dat daar helemaal geen sprake van
was. Nee, dat dansen had ze maar opgegeven...... maar
ze was tot een veel beter besluit gekomen. „Ik heb me
laten inschrijven voor een naai- en knipkursus, samen
met mijn zuster!” Er klonk iets van triomf in haar stem
toen ze met die mededeling op de proppen kwam, net
alsof ze er mee zeggen wilde: dat had je niet gedacht
van Antje, nietwaar.... dat ik nog wel wat anders wil
dan dansen!” Ik kon haar alleen maar prijzen en haar
aanmoedigen bij dit goede voornemen, maar het bracht
me nog weer dieper aan het nadenken. Waarom deed ze
dit? Natuurlijk omdat ze me wilde tonen dat ze bereid
was om alles te willen doen wat ons maar dichter tot
elkander kon brengen. Dat ze bereid was om alle wufte
pleiziertjes op zij te zetten en serieus rekening hield
met de mogelijkheid dat het misschien wel eens tot een
huwelijk kon komen tussen ons beiden. Misschien had
haar moeder wel tegen haar gezegd: „Wanneer je ècht
van plan bent met die jongen te trouwen, moet je eerst
maar wat gaan leren op huishoudelijk gebied!” Ja,
zoiets zou er wel achter zitten en het had er dus alle
schijn van dat het spelletje met Antje waarachtig ernst
ging worden!
Toen we aan de Govert Flinckstraat waren
gekomen wilde ze aanvankelijk niet dat ik haar tot aan
de deur van het huis bracht. Maar ik liet me daar niet
vanaf brengen en deed het tòch. Ik bleef nog een poosje
bij haar staan, vóórdat ze aanbelde. Dan moesten we
toch eindelijk afscheid nemen van elkaar, terwijl ik
haar lang en hevig kuste. En eindelijk, bijna voor het
eerst, liet ze de malle gewoonte varen om „U” en „Me-
neer” tegen me te zeggen, een gewoonte die ik haar
maar nooit had kunnen afleren en met wat schuchter
stem klonk het: „Nou, dag Piet... tot de volgende week
maandag...!” - „Bij het poortje om kwart voor één!”
voegde ik er nadrukkelijk aan toe. Ze bleef me nakijken
tot ik aan de hoek was van de halfduistere slecht ver-
lichte straat en dan keerde ik rechtstreeks naar huis toe,
vol tegenstrijdige gevoelens, me vaag bewust zijnde dat
er aan mijn houding tegenover het meisje iets haperde,
al kon ik niet duidelijk omschrijven wat dat was. Het
gevoel bekroop me dat dit soort ontmoetingen mij
nimmer volkomen gelukkig maakten... het liet een
leegte na!
dat de vrijage met Antje gedoemd was langzaam maar
zeker te verzanden door een gebrek aan doorzettings-
vermogen van mijn kant en angstige twijfel die bij het
meisje bestond of ze wel helemaal van me op aan kon.
Ik had tegenover haar nog nooit met één woord gerept
over het bestaan van Betty. Misschien had ik er in het
verleden wel eens een flauw grapje over gemaakt... dat
ik ergens een vrouw had zitten in het geheim, maar dat
had ze altoos als een geintje van me beschouwd, dat
geloofde ze nou helemaal niet! Antje zou stellig gauw
genoeg achter de waarheid zijn gekomen wanneer ze
bij ons in dienst was gebleven. Moeder die er nu alles
van wist door de onverkwikkelijke geschiedenis in
Putten, zou niet nagelaten hebben het meisje daarover
grondig in te lichten. En dàt zou waarschijnlijk radicaal
het einde hebben betekend van onze verhouding! Daar-
om zweeg ik er tegen Antje over, ik wilde eerst zeker-
heid hebben over de duurzaamheid van mijn gevoelens
voor het meisje. Ik had me voorgenomen er nooit met
haar over te praten wanneer we ooit eens samen zouden
trouwen.
De nogal zonderlinge omgang met Antje
waarover ik in de voorgaande bladzijden een beeld gaf,
bleef vooralsnog geruime tijd stand houden. Bijna
iedere middag in het lunch-uurtje stond ze trouw op mij
te wachten in de buurt van het poortje dat in verbinding
stond met de Noorder-Amstellaan. Soms was ze aan de
late kant en dan ving ze me pas op bij de houten brug
over het Amstelkanaal, nog hijgend van het snelle
rijden dat ze had gedaan om me in te halen. Later heb
ik me dikwijls afgevraagd of ik wel ooit voldoende
beseft heb welk een offer het voor het meisje moest zijn
geweest om iedere dag, moe van haar werk helemaal
naar zuid te fietsen om hooguit vijf minuten met me te
kunnen samenzijn. Die gedachte heeft me jarenlang
achtervolgd in een pijnigend schuldbesef! Het feit dat
ik bijna iedere middag met Antje samen door de P. L.
Takstraat gearmd liep op weg naar de fabriek was
natuurlijk al lang gesignaleerd door mijn collega's die
ook diezelfde kant uit woonden en gelijk met me oplie-
pen. Daar kreeg ik zo het een en ander over te horen...
ze hadden altijd gedacht dat ik zo'n verstokte vrijgezel
was die wel verdomd graag over de vrouwen wist te
praten, maar zelf zo handig was om me niet te laten
strikken! En nou was ik er blijkbaar tòch in getippeld!
Ze deden vruchteloze pogingen om mij uit te horen
over Antje, vonden het een verrekt aardige meid en
beweerden dat ik een slechtere keus had kunnen ma-
ken! Maar ik liet de jongens maar aanleuteren en maak-
te me er af met de woorden: verliefd is nog niet ver-
loofd... en verloofd is nog niet getrouwd! En bij die
uitleg liet ik het voorlopig!
De daarop volgende zaterdag kwam er van
uitgaan met Antje niets, het regende die avond letterlijk
bakstenen en er zat niets anders op dan kalmpjes thuis
te blijven. Het was natuurlijk wel wat eigenaardig dat je
mekaar niet ontmoeten kon omdat het nou toevallig
regende... er drong wel vaag iets tot me door dat ik in
dat geval iets anders had dienen te verzinnen, zodat ik
ondanks het slechte weer toch met haar samen kon zijn.
Maar ik liet het er op aan komen en Antje aanvaardde
het blijkbaar als de gewoonste zaak van de wereld dat
ik dan niet op mijn post was. Ze bleef getrouw iedere
- 122 -
zaterdagmiddag de eieren brengen en het oude brood
ophalen en dat was dan ook het enige contact dat ze
nog met de rest van mijn familie onderhield.
Maar zaterdag 4 november was het opnieuw
goed weer, ik zocht op het vastgestelde uur de buurt
weer op die ik zo langzamerhand wel kon uittekenen.
En ja hoor, daar stond ze weer en we gingen gewoonte-
getrouw op stap met z'n tweetjes. Nu heeft het niet veel
zin om opnieuw uitvoerig uit te wijden over onze ge-
sprekken, dat kwam meestal op hetzelfde neer... het
gebeurde in Putten spookte nog voortdurend in haar
hoofdje en daar kwam ze telkens weer op terug. We
zochten maar weer de buitenwijken op van de Rivie-
renbuurt en ik richtte mijn schreden in de richting van
het nog vrij nieuwe parkje dat aangelegd was tegenover
de Bernard Zweerskade bij de Diepenbrockstraat. Nou,
daar was het aardedonker en eerst durfde ze daar niet
doorheen, maar ik plaagde haar een beetje met haar er
aan te herinneren dat ze in Putten ook wel eens in het
stikdonkere bos gelopen had en toen was ze toch ook
niet bang geweest? „Nou, vooruit dan maar... maar ik
hou me wel stijf aan je vast hoor... en ik ga gillen als er
onraad komt!!” Gelukkig was dat park toen nog maar
klein en erg open door het nog jonge struikgewas en we
waren al spoedig gewend aan die schemerige toestand.
Toen we daar een poosje dicht tegen elkaar aan laantje
in laantje uit voortgingen, viel het me op dat het net
leek of Antje die avond niet zo spontaan was als ge-
woonlijk. Ze deed wat schuw en afwerend tegen me en
wende zich eenmaal af toen ik haar in mijn armen wilde
nemen, zachtjes uitroepend: „Nee, nou niet hier in dat
donkere plantsoentje... dat wil ik niet! Ik vind er eigen-
lijk niks aan hier en ik wil liever maar weer naar huis
terug!” Zo had ze nog nimmer daarvoor tegen me ge-
sproken en het gaf me de indruk dat er wat haperde bij
haar. Verwachtte ze méér van me? Of begonnen die
uitstapjes haar zelf ook tegen te staan? 't Was moeilijk
om dit meisje te doorgronden... als ik haar voorstelde
om ergens heen te gaan naar een bioscoop of een gezel-
lig kroegje, weigerde ze dat pertinent. Maar wàt moest
ik anders... haar mee naar mijn huis nemen? Dat zou ik
best gewild hebben, maar dan zou je de ouwelui ge-
hoord moeten hebben... ik zag het al gebeuren! Stapte
ik onverwacht met Antje samen de kamer binnen... de
verbazing, dat ik nou tòch weer met dat kind had aan-
gepapt... en ze hadden nog wel zó gedacht dat het defi-
nitief uit was tussen ons! Nee, dat was voorlopig een
onmogelijke zaak.
Zoals gewoonlijk bracht ik haar ook deze
avond weer helemaal naar huis en vergezelde haar
daarbij tot aan de huisdeur. Iedere keer verwachtte ik
dat ze nu eindelijk eens zou vragen of ik met haar mee
naar binnen wilde gaan om eens met haar ouders ken-
nis te maken. Maar daar sprak ze met geen woord over
en ik had me nu eenmaal voorgenomen om in geen
geval mezelf uit te nodigen... ik wilde er zeker van zijn
dat die aanmoediging van haar ouders kwam en ik
welkom was. Achteraf beschouwd had het natuurlijk
vanzelfsprekend moeten zijn dat ik al mijn schroom
overboord had moeten kieperen en vrijmoedig tegen
Antje zeggen: - En nou ga ik eens met je mee naar
binnen om met je vader en moeder kennis te maken -
dan was de kogel door de kerk geweest en had ik einde-
lijk geweten met wat voor een familie ik te maken
kreeg! Waarschijnlijk kwam dat ook doordat Antje een
nogal afschrikwekkend beeld van haar moeder had
opgehangen bij ons, waardoor ze bij mij overkwam als
een uitermate strenge en ongenaakbare vrouw die gauw
met de „matteklopper” klaar stond! Het zou bijna twee
jaar duren eer ik achter de waarheid kwam!!
Maar zoals het nu tussen Antje en mij stond
bleef het een onzekere toestand... we kwamen nooit
verder dan wat obscuur gescharrel in stille straten van
afgelegen buurtjes en donkere portieken. Het begon me
in wezen hoe langer hoe meer tegen te staan en ik
maakte mezelf wijs dat Antje daar zelf schuld aan had,
dat ze niks anders wilde! En hoelang moest dat nog
blijven voortgaan? In stilte trok ik vaak een vergelij-
king tussen mijn omgang met Betty en dit stomme
gedoe langs de straat. Bij Betty daar was ik gewoon
„thuis”... dáár kwam ik gezellig op visite in een knusse
warme kamer en verder waren er totaal geen proble-
men. We hadden elkaar en waren geen mens verant-
woording schuldig.... konden samen naar bed gaan als
we dat wilden. Nee, het gescharrel met Antje begon me
op deze manier hoe langer hoe meer te verdrieten, het
gevoel van weerzin tegen heel deze onbevredigende
verhouding nam steeds meer bezit van me. Ik voelde
het aankomen: het zou niet lang meer duren of ik kreeg
er schoon genoeg van en... wat dan? Er waren ogen-
blikken dat ik er naar begon te verlangen dat er maar
een einde mocht komen aan heel deze onverkwikkelijke
geschiedenis, soms verlangde ik er zelfs hevig naar! Ik
voelde me steeds schuldbewuster worden tegenover
Betty... ze was me even dierbaar gebleven dan vóór ik
Antje had leren kennen! Het was een afschuwelijk
dubbelleven dat ik in die maanden leidde! Door de
week en zaterdagsavonds mijn geheime omgang met
Annètje.... en dan weer op de zondagavonden, als ware
het de gewoonste zaak van de wereld, het intieme sa-
menzijn met Elise! En dan nog het meest wonderbaar-
lijke: Betty wist alles, hoe wonderlijk het ook klinken
moge... ik biechtte haar al mijn belevenissen met Antje
waarheidsgetrouw op en dan luisterde zij stil toe, met
een begrijpende, moederlijke welwillendheid die zelfs
een glimlach om haar mond tevoorschijn bracht, een
glimlach die god weet 't, een pijnlijke opoffering van
haar moet hebben gevergd. Had ik enig vermoeden
hoeveel schrijnend verdriet ik die kleine vrouw met
mijn verhalen aandeed? Maar dat viel niet aan haar te
merken. In haar houding tegenover me bleef ze altoos
vol moederlijke genegenheid en begrip. Ik had haar nu
eenmaal beloofd dat ik haar op de hoogte zou houden
van het verloop met mijn
relatie tot Antje, ze had er zelf op gestaan dat ik het
meisje tot geen enkele prijs in de steek mocht laten.
Maar ik betwijfelde of alles wat ik haar vertelde over
onze omgang wel haar volledige instemming had... ze
- 123 -
kon me soms met een frons op haar voorhoofd aankij-
ken en liet daarbij duidelijk haar afkeuring blijken als
ze vond dat ik tekort geschoten was bij Antje. Het was
me ook geenszins ontgaan dat ze in de laatste tijd meer
werk van haar uiterlijk was gaan maken dan voordien,
dat ze stilletjes poogde er jonger uit te zien met ge-
bruikmaking van lipstift en rouge om haar wangen wat
meer kleur te geven. En ze was ook meer aan haar
kleding gaan doen, ontving me in wat meer strak zitten-
de japonnetjes die haar extra slank maakten. Die ont-
dekking trof mij als een dolksteek van zelfverwijt, ik
zag in dat pogen van haar de stille strijd die ze voerde
tegen de jeugd van Antje, de strijd om terug te winnen
wat deze zoveel jongere rivale bezig was haar te ont-
nemen. Het was pijnlijk om dit te ervaren, het maakte
dat ik mij af en toe schaamde voor haar vanwege mijn
gemeen en lichtzinnig gedrag met Antje. Arme Betty....
waarom moest ik haar zoveel onrecht aandoen? En
iedere zondagavond die voorbij ging nam ik mij tel-
kenmale heilig voor om met Antje van nu af aan te
breken, haar voorgoed te laten schieten en alleen nog
maar aan Betty te denken. Maar op de volgende maan-
dag was het al weer mis, dan stond Antje er te wachten,
vol jeugdige overmoed en ik bezweek weer voor de
zoveelste maal. Ik had het tè ver laten komen, reeds
veel te lang het verboden pad gevolgd en nu was ik het
spoor bijster geraakt, leek het of de terugweg voorgoed
de pas was afgesneden.
Sedert enige tijd had ik Betty jokeren geleerd
en nog een paar gezellige spelletjes met kaarten die je
met z'n tweeën kon spelen. Ze had daar eensklaps ont-
zettend veel pleizier in en we deden dat nu ook gere-
geld als er niets bijzonders op de radio te beluisteren
viel. Het leidde onze gedachten wat af en ik behoefde
dan niet telkens over Antje te praten en zij op haar
beurt liet het onderwerp eveneens rusten. Later kwam
ik van lieverlede tot de ontdekking hoe erg Betty onder
deze omstandigheid leed, hoe bang zij was mij voor-
goed te zullen verliezen, dat zij hunkerde naar het
ogenblik dat ik weer helemaal van haar alleen mocht
zijn. Meer nog dan ik zelf was mijn kleine vriendin er
van overtuigd dat er eens een eind zou komen aan dit
spelletje met Antje... zij zag het allemaal nog veel beter
dan ik: dat het geen stand kon houden. Ze zou gelijk
krijgen.... en toen dat moment eenmaal was gekomen
veranderde de situatie dan ook plotseling en voelde ik
me bevrijd van een drukkende last. Maar helaas zou het
toch geheel anders verlopen dan ik wel gewenst had...
ik zou niet alleen Antje maar ook mijn liefste trouwe
vriendin voorgoed uit het oog verliezen! Het was de
vervloekte oorlog die een gans andere wending aan de
geschiedenis gaf!
 Inmiddels was het november geworden en omstreeks
mijn verjaardag raakte ons land plotseling in heftig
paniek. Er ging een siddering van angst door Nederland
toen zich de eerste symptomen voordeden van een
dodelijke bedreiging voor onze neutraliteit..... Het ging
van mond tot mond: „Ze zeggen dat de moffen van plan
zijn om een aanval op ons land te doen... ze kunnen
ieder ogenblik binnenvallen!” De wildste geruchten
deden overal de ronde; er waren sterke concentraties
Duitse legereenheden geconstateerd langs onze oost-
grenzen en op de Duitse vliegvelden was grote activi-
teit van bommenwerpers ontdekt. De geruchten waren
niet uit de lucht gegrepen, onmiddellijk werden alle
militaire verloven ingetrokken, veel soldaten werden
aan de stations tegengehouden en moesten hals over
kop terugkeren naar hun onderdeel. Het hele land raak-
te opnieuw in rep en roer. De treinenloop was ineens
tot het uiterste beperkt en in de grote steden werden
alle openbare gebouwen door militairen bezet. Boven-
dien kwam daar nog bij dat men de Nationaal-
Socialistische Beweging in Nederland er sterk van
verdacht verraad te hebben willen plegen. Het was
uitgelekt dat de N.S.B. een putsch had willen onderne-
men om aan de macht te komen en het de Duitsers
zodoende gemakkelijk te maken ons land te bezetten.
Die poging werd goddank bijtijds verijdeld. Ook waren
er op verscheidene plaatsen in Nederland des nachts
geheimzinnige lichtkogels gezien waarvan veronder-
steld werd dat die moesten dienen als geheime tekens
aan verkennende vliegtuigen. Het meest spectaculaire
van dit alles was nog wel de smokkel van Nederlandse
militaire uniformen naar Duitsland. Die affaire baarde
in deze dagen enorm opzien. Het waren allemaal be-
angstigende verschijnselen die er onmiskenbaar op
wezen dat de vrees voor een Duitse overval niet zonder
grond was. Herhaaldelijk werd ook het luchtruim bo-
ven Nederland in die week geschonden door Duitse
vliegtuigen, meestal des nachts maar ook wel op klaar-
lichte dag en vaker dan ooit daarvoor hoorden wij nu
het afweergeschut dreunen. Niet ontplofte granaten,
zogenaamde „blindgangers” sloegen op enkele plaatsen
in de stad in de huizen en richtten grote schade aan. De
week van 5-12 november werd opnieuw een week van
moordende en zenuwslopende spanning en de angst
gierde als een besmettelijke ziekte door alle lagen van
de maatschappij.
Uitgerekend op mijn verjaardag, zaterdag 11
november, steeg de spanning tot z'n hoogtepunt. De
Regering scheen er van overtuigd te zijn dat de datum
12 november als juist moest worden beschouwd dat
Hitler van plan was Nederland te bezetten, het scheen
allemaal uit goede bron afkomstig. Alom heerste grote
ontsteltenis en de maatregelen die genomen werden
waren niet mis! De hele stad Nijmegen werd onver-
wacht geëvacueerd! Duizenden vluchtelingen verlieten
in allerijl de stad en de wegen rondom waren propvol
met mensen die koffers en allerlei bagage meezeulden.
Ook in andere plaatsen die in de gevaarlijke zones
lagen werden gedeeltelijk ontruimd. Bewoners in de
- 124 -
omgeving van de Waalbrug bij Nijmegen kregen de
raad ramen en deuren voortdurend geopend te houden
daar ieder ogenblik kon worden overgegaan tot het
opblazen met springstof van de prachtige haast nog
nieuwe brug over de Waal. En ook naar andere stadjes
in het oosten langs de IJssel sloeg de paniek over. Wij
leefden gedurende een week lang letterlijk aan de voet
van een vulkaan die ieder moment tot uitbarsting kon
komen! Zelfs de Hollandse waterlinie werd geleidelijk
aan onder water gezet en de inundaties strekten zich
over grote gebieden rond Utrecht uit. Ik meen dat het
op de avond van mijn verjaardag was dat de minister
president de Geer voor de radio een toespraak hield. Ik
geloof dat hij de man was die het Nederlandse volk
geruststelde met de woorden „dat er niets aan de hand
was en dat we met een gerust hart ons te slapen konden
leggen.” Er zou niets gebleken zijn van het plan dat de
Duitsers die nacht onze grenzen wilden schenden en hij
moest die geruchten dan ook met klem tegenspreken!
Nu was de Geer een bijzonder slappe figuur met weinig
ruggegraat en z'n praatje had alleen maar tot gevolg dat
hij de moffen in de kaart speelde doordat de publieke
opinie hier afgeleid werd van de hoogst ernstige situa-
tie. Iedereen was al weer lang blij bij het vernemen van
die „geruststellende” mededeling van de overheid... het
zou wel weer loslopen en we konden weer veilig de
dekens over ons hoofd trekken en verder slapen! Maar
we waren wel degelijk aan een dodelijk gevaar ont-
snapt want het kwam overtuigend vast te staan dat de
nazi's op die twaalfde november wel degelijk van plan
waren een grootscheepse opmars naar het Westen te
forceren. Echter, een plotselinge weersomslag met
vorst en sneeuw deed Hitler op het laatste ogenblik
afzien van zijn plannen... Nogmaals waren we door het
oog van een naald gekropen! Enige dagen lang duurde
deze crisis van angst en paniek en toen er niets gebeur-
de keerde de rust langzamerhand weer.
Nog een paar maal ging ik in deze novem-
bermaand op zaterdagavond met Antje uit. Maar het
begon moeilijk te worden... de winter stond voor de
deur, het begon te vriezen en er was hier en daar al
behoorlijk sneeuw gevallen. De wandelingetjes met het
meisje begonnen een zekere eentonigheid te krijgen. Ik
wist van lieverlede niet goed meer waarover ik met
haar praten moest. Nog steeds had ze het maar over
Putten.... dáár raakte ze niet over uit gesproken! Maar
voor het overige haperde onze conversatie herhaalde-
lijk. Het ging allemaal over onbenullige ditjes en datjes
en wanneer ik probeerde haar iets bij te brengen over
lectuur of goede muziek en of ze niet zou willen leren
piano spelen, antwoordde ze daar heel negatief op en
zei eenmaal tegen me dat ze de muziek die ik op mijn
piano speelde (ze had me wel eens gehoord) „niet om
aan te horen” vond en dat ze daar helemaal niks van
begreep! Ik probeerde nog tegen te werpen dat ze dan
maar gauw zelf wat moest leren spelen... dan zou ze het
al spoedig wèl allemaal mooi gaan vinden! Maar het
haalde niets uit... haar muzikale belangstelling ging niet
verder dan een mopje in de trant van „Lieve moeder,
als ik groot ben....enzovoort”, een veel gezongen
meedeiner in die woelige dagen! Het besef begon
steeds meer tot me door te dringen dat mijn oom en
tante in de grond van de zaak gelijk hadden gehad met
hun waarschuwing: Antje was inderdaad geen meisje
voor me, tenminste stellig niet wat ons cultureel peil
betreft. Maar gedreven door een soort koppigheid
wilde ik haar nog niet loslaten... ik verbeeldde me nog
steeds dat ik haar bescherming moest bieden, dat ik
mijn gegeven woord gestand moest doen.
Zaterdag 18 november ging ik voor het laatst
met haar uit; dat het de laatste maal zou wezen kon ik
toen op die bewuste avond nog niet vermoeden. Ons
samenzijn verliep heel gewoon, er was geen sprake van
een woordenwisseling of ook maar iets van dien aard,
maar ik vond haar wel veel stiller dan ik van haar ge-
wend was. Ook in de week die daarop volgde stond ze
gewoontegetrouw nog enige malen op me te wachten
bij het poortje en liet op geen enkele wijze blijken dat
haar wat dwars zat. Wel vertelde ze me bij die gele-
genheid dat ze aanstaande zaterdag eens niet kon ko-
men, want dan moest ze naar een bruiloft. Nu, ik had er
vrede mee want ik wilde, eerlijk gezegd, ook wel eens
een avond thuis blijven. En met deze ontwikkeling
belandde mijn liefde voor Antje langzaam maar zeker
in dood vaarwater... het keerpunt was bereikt! Ik voel-
de het steeds meer aankomen: er ging een eind aan
komen... ik was uit de doolhof geraakt, ik had de weg
terug gevonden die me naar Betty terug zou voeren!
Voor het jaar 1939 ten einde liep moet ik nog
melding maken van twee belangrijke gebeurtenissen
die een gevolg waren van de oorlogvoering. Daar was
in de eerste plaats de ramp die de Nederlandse Scheep-
vaart trof door het op een mijn lopen van het Neder-
landse passagiersschip de Simòn Bólivàr. Daarbij
verloren liefst 99 mensen het leven en het was in feite
de eerste slag die ons land trof door de oorlogs-
handelingen. Het tweede belangrijke nieuws was dat de
Europese oorlog een nieuwe uitbreiding onderging met
het uitbreken of liever gezegd, de oorlogsverklaring
van Rusland aan Finland op 30 november. Dat had toen
ook allerlei tegenstrijdige reacties ten gevolge bij de
grote massa, waarbij de communisten het weer eens
extra moeilijk kregen de loop der geschiedenis te ver-
klaren. Het valt echter buiten het kader van mijn ver-
haal om er hier nader op in te gaan, maar het ligt wel
voor de hand welk doel de Sowjets nastreefden... ze
dachten verder in de toekomst! Het was hen te doen om
bepaalde steunpunten in de Oostzee in handen te krij-
gen, strategische punten die Rusland bitter hard nodig
had om later zijn „bondgenoot” Duitsland van het lijf te
kunnen houden. Er waren niet veel mensen die reeds
toen het werkelijke doel van Rusland wisten te door-
gronden, maar er zou eenmaal een dag aanbreken
waarop we allemaal deze strategische zet van de Sow-
jet Unie volmaakt begrepen!
- 125 -
Zaterdag 2 december 1939
Een plotseling opkomende omstandigheid, waarbij het
toeval een rol speelde, droeg er toe bij, dat de omgang
tussen Antje en mij abrupt een einde vond! Soms wor-
den bepaalde problemen in je leven opgelost door
onverwachte ingrepen die er in feite niets mee te maken
hebben, maar die op toevallige wijze het lot van één of
meerdere personen bezegelen! En dat was op deze dag
het geval en het hield verband met de smalfilmerij
waarvan ik een enthousiast beoefenaar ben.
Ik had een tip gekregen dat er bij de firma
Addison in de Damstraat een fonkelnieuwe Pathé film-
projector in de etalage stond tegen een zeer aantrekke-
lijke prijs. Het was een apparaat waar ik al jaren naar
had zitten uitkijken, doch dat vanwege de kostbare
aanschaf totnogtoe voor mij een onbereikbaar ideaal
was gebleven. Ik was de avond hiervoor eens langs die
zaak gelopen om mezelf te overtuigen en de machine te
bekijken zoals die daar nogal onopvallend in de etalage
te pronk stond. En inderdaad... het was mijn lang ver-
beid ideaal! Pathé de Luxe zaalprojector 9,5 mm. met
letterlijk alles er op en er aan tegen een prijs die zelfs in
die tijd al belachelijk laag mocht worden genoemd: ¦
59.-! Ik had me totnogtoe beholpen met z'n kleine
broer: de Pathé Super, een eenvoudig machientje dat
nog stamde uit de oertijd van de smalfilm en waarvan
de lichtsterkte maar matig was en dat bovendien nog
allerlei kuren vertoonde die ik in de loop der tijden zelf
met veel kunstgrepen de baas was geworden. Nee, een
betere filmprojectiemachine zou geen overbodige luxe
zijn en... daar stond me nu waarachtig dat begeerde
ding daar bij Addison voor een haalbare prijs voor het
grijpen! Natuurlijk waren er wel een paar vragen die
bij me opkwamen: waarom was dat ding zo goedkoop
en zouden er mogelijk mankementen aan zijn die je van
buitenaf niet kon waarnemen? Ik besloot om er maar
eens op af te gaan en wanneer mocht blijken dat die
machine geen gebreken vertoonde, mocht ik mij deze
koop beslist niet laten ontgaan. Tegen halfdrie was ik
deze middag present in de Damstraat, ik mocht het
apparaat van dichtbij bekijken en ik moet zeggen dat ik
hem van dichtbij nog mooier vond dan ie er van buiten-
af in de etalage uitzag. Voorzichtig informeerde ik wat
de oorzaak was waarom het zo laag geprijsd was. Zaten
er soms gebreken aan of was er iets aan defect? De
winkelbediende gaf me de verzekering dat de machine
volkomen in orde was, praktisch fonkelnieuw en
slechts een paar maal gebruikt voor demonstratie. Toen
ik liet blijken dat ik wel interesse had maar eerst wel
eens wilde zien wat het ding presteerde, waren ze on-
middellijk bereid hem te demonstreren. Daartoe moes-
ten we naar de bovenverdieping waar zich een optima
forma projectiezaaltje bevond met een groot glasparel-
scherm. De machine werd opgesteld en een honderd-
meter spoel film ingelegd en daar begon het spektakel.
Ik stond er van te kijken... tjonge, dàt was me even een
beeld! Helder en briljant waarbij mijn oude Supertje in
het niet verzonk, de machine liep als een trein, van
kuren was geen sprake, het hàd een normaalfilm uit de
bioscoop kunnen zijn! En wat die lage prijs betreft?
Nou, dat zat zó: ze wilden op korte termijn van hun
hele winkelvoorraad af tegen elk aannemelijk bod...
fototoestellen, doka-artikelen... àlles, tegen de halve
prijs! De verkoper liet wat onzeker doorschemeren dat
z'n baas geld nodig had en de zaak van de hand wilde
doen. „De oorlog, weet u... we zijn allemaal bang dat
de Duitsers avond of morgen hierheen komen en dat
wil mijn patroon niet afwachten... daarom gaat hij
liever emigreren naar Amerika en daar opnieuw begin-
nen!” Aha, ik begreep het... z'n baas was joods en hij
was zo goochem om er op tijd van door te gaan vóór de
beulen hem op de nek sprongen! „Maar u kunt die
machine gerust kopen, hoor... ik sta er voor in dat ie
nieuw is en zonder gebreken. U heeft er gegarandeerd
een spotkoopje aan!” verklaarde hij er bij. Hij vertelde
me uitvoerig de werking en legde alles zorgvuldig uit
waarna ik zelf het apparaat mocht bedienen tot ik alle
handgrepen onder de knie had. Geruime tijd bracht ik
zoek in dat zaaltje en ten slotte was ik er van overtuigd
dat alles safe was... het kostelijk stuk techniek werd
mijn eigendom en ik hoefde er geen spijt van te heb-
ben! Het was al halfvijf toen ik eindelijk op straat
stond, buiten was het al donker geworden. Aan mijn
arm torste ik de zware last, een nogal omvangrijke
pakkage! In de stad was het razend druk in verband met
St. Nicolaas en het kostte me nogal wat moeite om
heelhuids op lijn 25 te komen met het vrachtje.
Na dit kleine intermezzo keer ik dan weer te-
rug naar de kern van mijn verhaal waar het allemaal om
draait. Het was oorspronkelijk mijn plan geweest die-
zelfde avond weer met Antje op stap te gaan. Daar
maakten we in het geheel geen vaste afspraak mee
doordat het bijna een vaste gewoonte was geworden
dat, ik met goed weer op zaterdagavond daar in de
buurt te vinden was. Maar... nu was daar ineens die
filmprojector tussen gekomen! Iedereen thuis verkeerde
in hooggespannen verwachting om dat nieuwe wonder
te aanschouwen waarmee ik was komen aanzetten. En
ik ontkwam er niet aan die avond, er moest een com-
plete filmvoorstelling met de nieuwe machine worden
gegeven. Dat werd natuurlijk een fenomenaal succes,
vooral toen de Puttenfilm er mee gedraaid werd en het
verleden nog fraaier en duidelijker tot nieuw leven
werd gebracht dan met het oude projectortje het geval
was geweest. De resultaten van de nieuwe aanwinst
overtroffen ieders verwachting en we waren er prak-
tisch de hele avond zoet mee! Dat had tot gevolg dat er
geen tijd overschoot om de deur uit te gaan en aan
Antje te denken. Nou ja, ik had wel degelijk aan haar
gedacht en was van plan geweest om stellig die avond,
zij het ook wat later, naar haar toe te gaan. Maar de
wijzers van de klok stonden niet stil en vóór ik het in
de gaten had was het al over halftien. Er knaagde wel
een licht zelfverwijt aan m'n ziel dat ik in gebreke was
gebleven en vroeg mezelf af wat ze er wel van denken
zou nu ik niet was komen opdagen. Zou ze er erg boos
- 126 -
om zijn? Ik kende haar maar al te goed, wist dat ze zich
spoedig gekwetst voelde. Maar ik suste mijn geweten
met het voornemen dat ik het haar aanstaande maan-
dagmiddag wel allemaal haarfijn zou uitleggen.... ik
kon haar dan meteen uitnodigen om bij me thuis de film
nog weer eens te zien met de nieuwe machine!
Inderdaad verscheen Antje in die volgende
week nog een paar maal om mij op te wachten en bij de
eerste ontmoeting bleek al dadelijk dat ik mij zorgen
had gemaakt voor niets. Zij had op die bewuste avond
evenmin op me staan wachten en ze voerde als excuus
aan dat het toen een beetje motregende, ze had me niet
verwacht. Dat het regende had ik zelf in het geheel niet
opgemerkt, maar ik was toch blij te vernemen dat er
dus blijkbaar niets onherstelbaars gebeurd was. Maar
dat leek maar zo, ik had al gauw in de gaten dat het
meisje een beetje zonderling deed, ze gedroeg zich
nukkig en nam een onverschillige houding aan die me
te denken gaf. Ze had natuurlijk wel degelijk op me
staan wachten en dat wilde ze nou lekker niet toege-
ven... het had trouwens ook helemaal niet geregend op
die bewuste avond! Het vervelende was dat ik haar
voor de aanstaande zaterdag opnieuw teleurstellen
moest... het was die dag de verjaardag van mijn vader
en dan kon ik onmogelijk de hele avond van huis gaan,
dat begreep ze toch wel nietwaar? „Als je nu eens met
de eieren in plaats van 's middags in de avond komt....
dan blijf je toch meteen gezellig bij ons op visite? Dan
kun je meteen eens kennis maken met de rest van de
familie en... we draaien natuurlijk de film nog eens met
dat nieuwe toestel... meid, dan zul je eens wat zien!” zo
stelde ik haar voor. Maar gunst nee hoor, dàt durfde ze
natuurlijk in geen honderd jaar, vooral niet toen ze van
me hoorde dat de familie uit Utrecht er zeer waar-
schijnlijk ook zou zijn! Die mensen wilde ze nooit van
haar leven meer ontmoeten, zoals ze vastberaden con-
cludeerde. Ik plaagde haar nog een beetje met haar
overdreven bangigheid en maakte er een grapje mee
dat ze juist op die avond bij me thuis met een op-
geheven fier hoofd oom Wim en tante Mien tegemoet
moest treden en brutaal tegen hen zeggen: „Kijk maar,
ik ben er tòch lekker weer en jullie maken me niks!”
Maar ze ging er niet op in en kon er niet om lachen
ook. Op de hoek van de Lutmastraat namen we zo als
altijd afscheid van elkaar. Ik gaf haar een kus maar
verbeeldde me even dat ze die aarzelend beantwoordde
en een beetje onverschillig mij haar lippen toe stak. En
toen ik haar gezichtje van dichtbij aanschouwde was
het of er een donkere schaduw over lag, of ik een glimp
van boosheid in haar ogen ontwaarde. Maar die ge-
waarwording duurde tè kort dat ik mij er van bewust
werd. Eerst later begreep ik dat ik mij toen niet vergist
had en het wel degelijk goed had gezien.... De volgende
middag was ze niet op de gewone plaats. Dat gebeurde
wel eens meer en ik zocht er nog niet dadelijk wat
achter. Vrijdags kwam ze nooit, dat was vanzelfspre-
kend, ze moest dan langer blijven bij het Palais Royal.
De verjaardag van mijn vader werd een zeer
drukke dag. We ontvingen enorm veel visite zowel op
de middag als des avonds. Oom en Tante uit Utrecht
waren er de hele dag en zouden pas laat op de avond
met de laatste trein naar huis terug keren. Wat me op-
viel was dat Antje al heel vroeg na het middaguur aan-
belde om de eieren te brengen, ze was wel een paar uur
vroeger dan ze gewend was. Ze wist natuurlijk dat
vader jarig was en daarom kwam ze even in de huis-
kamer om hem te feliciteren. Er was al vrij veel visite,
voor het merendeel bestaande uit personen die Antje in
het geheel niet kenden. Het viel me daarbij erg op hoe
overdreven druk en nerveus Antje deed; ze praatte
opgewonden luid en ging, geheel overbodig, de hele
kring rond met handjes geven, hetgeen tante Louise de
ontboezeming ontlokte: „Onze Antje geeft een rondje
handjes weg... is 't niet?” Dat had ze natuurlijk hele-
maal niet behoeven te doen, al die vreemde mensen een
hand geven, maar ik kon me toch wel een beetje voor-
stellen dat ze van d'r stuk was gebracht toen ze de
kamer binnen kwam en al die vreemde gezichten zag.
Misschien was ze wel doodsbang geweest dat ze haar
aartsvijandin daar zou aantreffen, maar gelukkig waren
ze er uit Utrecht nog niet gearriveerd. Ik moet eerlijk
zeggen dat haar houding me wel een beetje irriteerde
en dat ze zich als een onvolwassen schoolmeisje ge-
droeg. Maar het ergste van alles was nog hoe ik getuige
was dat de meeste familieleden haar een beetje neer-
buigend en medelijdend vriendelijk tegemoet traden,
dadelijk begrijpend: och, dat zal het dienstmeisje wel
wezen! Ze ging ook niet vrijmoedig zitten en bleef
maar heel kort in de kamer. Ik kreeg evenmin gelegen-
heid om een paar woorden onder vier ogen met haar te
wisselen, ze verdween haastig naar achteren, waar
moeder haar trakteerde op een glaasje advocaat met
een gebakje in de keuken. Dat gaf weer voedsel aan
nieuwe ergernis aan mijn kant. Waarom moest dat nou?
Waarom kon ze nu niet gewoon binnen bij de rest gaan
zitten alsof ze er bij hoorde? Ik wist hoe gevoelig ze
voor dat soort dingen was, maar ja, ik moest toegeven
dat Antje daar zelf ook wel schuld aan had. Waarom
kon ze die overdreven bescheidenheid maar niet afle-
ren? Niemand joeg haar weg en ze had best nog een
poosje kunnen blijven in de kamer. Nee, Antje zou nog
heel wat moeten leren in het
leven; ik had nog nooit daarvoor zo duidelijk ontdekt
hoe weinig ze eigenlijk paste in onze kring en dat
maakte mijn twijfel alleen nog maar groter. Ik probeer-
de nog even in de keuken met haar alleen te zijn, maar
moeder bleef voortdurend bij haar en het enige dat ik
opving was de mededeling dat ze die avond met een
paar vriendinnen naar een dansavond ging... dáárom
was ze zo vroeg gekomen en ze moest eerst nog naar
de kapper toe zodat ze maar gauw weer er vandoor
ging! Nou begreep ik er helemaal geen steek meer van!
Daar hàd je het al... ze ging tòch weer naar dansen en
tegen mij had ze daar met geen woord over gerept. Ik
wist niet beter of dat was voorgoed van de baan! On-
derzoekend keek ik haar aan terwijl ik er bij stond en
bemerkte al gauw dat ze mijn blik telkens trachtte te
ontwijken. Hemel, wat deed ze ineens gejaagd en het
- 127 -
leek wel of ze op hete kolen zat om maar zo gauw
mogelijk de benen te willen nemen. Zonder dat ik ook
maar één seconde met haar persoonlijk een paar woor-
den kon wisselen teneinde wat meer aan de weet te
komen over haar vreemd gedrag, vertrok ze als een
wervelwind, mij achterlatend in een wolk van raad-
sels... ik was letterlijk met stomheid geslagen. Toen ze
weg was merkte moeder laconiek op: „Nou, die heeft
vàst een jongen aan de hand waar ze vanavond mee
gaat dansen... ze heeft jou niet meer nodig. Ik zou me
maar niet verder meer met haar bemoeien!” Dat het wel
eens waar kon zijn, drong ternauwernood tot me door...
ik kòn het me gewoon niet voorstellen na al de plechti-
ge verzekeringen van het meisje! Er was natuurlijk iets
met haar en het kon van alles zijn, het zou moeite kos-
ten om daar achter te komen. Het was maar gelukkig
dat mijn aandacht de verdere dag geheel en al in beslag
werd genomen door het bezoek en het geven van film-
voorstellingen, zodat ik praktisch geen tijd had om over
het raadsel met Antje te piekeren. Ik kreeg het druk die
dag, we hadden twee filmvoorstellingen, één op de
middag en dan ook nog een keer voor de avondvisite.
Het succes was buitengewoon groot, de nieuwe projec-
tiemachine hield zich in één woord schitterend en met
de nieuwe versie van de Puttenfilm „Van Zon, Wind en
Regen” oogstte ik zeer veel lof bij de talrijke aanwezi-
gen. Oom en Tante zaten er een beetje verwezen bij te
kijken alsof ze dachten: wáárom heeft ie nou die scènes
met dat kind er niet uitgeknipt?! Maar daar peinsde ik
niet over. Antje zou in die film blijven... tot in lengte
van jaren, tot we allebei oud en grijs waren en de film
alleen nog maar historie voor het nageslacht zou zijn!
Met het al was het een prachtige dag geweest, ondanks
de oorlogsmisère. Maar niemand van ons kon weten dat
dit de laatste feestelijke verjaardag van vader was ge-
weest waarbij we ons konden verheugen in volle vrij-
heid te leven, dat we voor de poort stonden die toegang
gaf tot een duistere lugubere toekomst waarachter de
dood voor duizenden op de loer lag!
Ik begin nu zo langzamerhand het einde te naderen van
mijn uitvoerig relaas over de wederwaardigheden be-
treffende het drama met Antje. Want het was inderdaad
een drama dat alom in de familie veel beroering te-
weegbracht en niet in het minst bij mij zelf. Maar het
verhaal is nog lang niet uit. De geschiedenis sleepte
zich nog een geruime tijd voort tot in het volgend jaar.
Het kwam voorlopig nog niet tot een definitief einde
althans niet in die zin dat Antje en ik elkander voor-
goed uit het oog verloren.
Er zouden in 1940 nog heel wat andere din-
gen gebeuren die al het andere overschaduwden, al
bleef ook daarin Antje een bijzondere rol vervullen.
Maar in de laatste bladzijden van dit geschrift wil ik
nog even mijn aandacht bepalen tot de laatste paar
weken die ons nog scheidden van het nieuwe jaar. Op
de valreep van het emotievol-
le jaar 1939 vond er een totale ommekeer bij mij
plaats... ik had eindelijk de weg terug gevonden!
De daarop volgende maandag keek ik des
middags vergeefs uit naar Antje, zij stond niet op haar
gewone plek aan de overzijde van het poortje. Het
verwonderde me wel even, maar ik zocht er nog niet
dadelijk kwaad achter. Het was wel eens meer voorge-
komen dat ze door omstandigheden gedwongen eens
een keertje oversloeg. Maar toen ze dinsdag, woensdag
en de hele verdere week niet kwam opdagen begon ik
wel degelijk een bang vermoeden te krijgen. Er was
iets mis, dat begon me nu meer dan duidelijk te wor-
den. Toch ging ik er op zaterdag 16 december weer
opnieuw heen... ik moest en zou haar spreken, ik wilde
met alle geweld weten wat haar nù weer dwars zat. Het
werd echter een verloren avond, ze was in geen velden
of wegen te bekennen en steeds moedelozer doolde ik
meer dan een uur lang rond en piekerde me suf wàt
toch de reden kon zijn van haar koppig wegblijven.
Toch kan ik niet zeggen dat ik me er wanhopig onder
voelde, er ontstond meer een neiging in me om de zaak
nu maar definitief over te geven en alles op z'n beloop
te laten. Het drong tot me door dat ik op een keerpunt
was gekomen, dat het ogenblik was genaderd waarop
ik de knoop moest doorhakken. Het idee dat er nu
eindelijk een eind was gekomen aan die vervloekte
tweestrijd die me nu al zovele weken het leven verbit-
terde, kwam mij als een verlossing voor. Het betekende
het einde van alle moeilijkheden... de rust zou eindelijk
weerkeren. Het enige wat nog overbleef was het gevoel
dat ik door Antje gekwetst was in mijn ijdelheid... wat
deksel verbeeldde dat meisje zich eigenlijk wel! Het
was toch eigenlijk een kleine dwarskop, ik wist nog
steeds niet wat ik aan haar had en... daar kwam nog bij
dat de lont naar het oude wantrouwen nogmaals vlam
vatte. Ik dacht aan die „dansavond” van zaterdag... zou
er mogelijk toch een ander in het spel zijn? Eenmaal op
dat denkbeeld gekomen liet mij dat niet meer los... ik
begon het steeds meer te geloven en toen nam ik een
degelijk besluit! Het moest dan ook maar afgelopen
zijn, uit!! En voorgoed! Wanneer ze nog prijs stelde op
omgang met mij, nou dan moest ze maar uit eigen
beweging weer naar me toe komen. En ineens wist ik
het: mijn besluit stond nu vast, ik zou onder geen
voorwaarde de eerste meer zijn die toenadering zocht!
En ik hield me inderdaad aan de afspraak die ik met
mezelf had gemaakt. Ik bleef gelaten een paar weken
afwachten... maar ze kwam niet meer en ik stopte er
mee om op de zaterdagavonden daar de buurt in te
trekken. Wel kwam ze nog regelmatig de eieren bren-
gen op zaterdagmiddag, maar ik vertoonde me dan niet
meer bij die gelegenheden, bleef rustig op m'n kamer
zitten of maakte dat ik niet thuis was tegen die tijd.
Maar het ergerde me voortdurend dat ik niet wist wat of
de reden was waarom ze me de rug toegekeerd had!
- 128 -
De Kerstdagen naderden en het gebeurde op de voor-
avond van dit eeuwenoude feest der vrede dat ik mijn
lieve kleine Betty hervond, dat ik na een lange, moei-
zame omweg weer voorgoed tot haar terugkeerde en
haar eindelijk weer als vanouds zonder schroom in
mijn armen mocht sluiten. Wèèr had de voorzienigheid
ingegrepen en ons beiden herenigd en ik kon daar
alleen maar dankbaar voor zijn. En op die avond be-
greep ik pas ten volle dat de episode met Antje onher-
roepelijk tot het verleden behoorde.
Het werd een heel bijzondere avond bij Betty,
de zondagavond vóór Kerstmis. Het was voor het eerst
sedert jaren dat Betty en ik samen konden zijn met
Kerst. Haar ouders, die steevast elk jaar overkwamen
en bij haar bleven logeren tot na Nieuwjaar, hadden dit
keer laten weten dat ze in verband met de oorlogstoe-
stand het niet aandurfden om naar Holland te komen.
Daar bleek dus uit dat ook de gewone mensen in Duits-
land de verwachting koesterden dat Hitler van plan was
om zeer binnenkort de aanval op het westen te begin-
nen. Het was of mijn kleintje er een voorgevoel van had
dat mijn relatie met Antje was stukgelopen en of ze al
alleen daarom haar huis feestelijk getooid had. In de
huiskamer had zij een eenvoudige, smaakvolle kerst-
versiering aangebracht met sparregroen en hulsttakken
en aan de spiegel hingen de vertrouwde zilveren kerst-
klokjes te blinkeren. De tafel was nog het meest feeste-
lijk getooid met het smetteloos witte kerstkleed er over
gespreid en de fraaie kandelaars met kaarsen die ston-
den te wachten om ontstoken te worden. Maar het
meest van alles werd ik toch getroffen door mijn liefste
zelve. Hoe aanbiddelijk zag ze er deze avond uit! Ze
had zich gekleed in een stemmige zwarte japon en
droeg daarbij een vuurrode roos als corsage, de speelse
krulletjes van haar pas geonduleerde hoofdje die haar
charme nog verhoogden.... Zó stond ze op deze avond
voor mij, bijna symbolisch als de uit de dood herrezen
verschijning van mijn enige en werkelijke liefde. En het
was of wij het allebei geweten hadden... dat dit de
avond zou worden van onze hereniging! Vol verlangen
trad ze mij tegemoet terwijl ik, nog overrompeld door
de charme van haar lieve gestalte, haar vol opgetogen-
heid stond te bewonderen. Onze blikken ontmoetten
elkander een korte wijle, en in haar ogen las ik de blijd-
schap die ze onderging nu ze zeker wist dat alles weer
goed was. Met een kreet van innige bewogenheid vloog
ze in mijn armen en minutenlang hield ik haar zo heel
dicht tegen me aangedrukt, zwijgend en vol overgave.
Er waren geen woorden nodig om haar de overtuiging
te schenken dat alles nu weer net als vroeger was, dat
ik weer voorgoed tot haar had mogen weerkeren en
haar vurige wens in vervulling was gegaan. Het werd
een bijna devote, hemelse avond.... Ik werd opnieuw
verliefd op Betty! Ik dorst het zelf nauwelijks te gelo-
ven maar ik leek eindelijk ontwaakt te zijn uit een ban-
ge, folterende droom die als een langdurige verdoving
op me had ingewerkt. We hadden geen woorden nodig
om elkaar duidelijk te maken wat we nu allebei zeker
wisten. Maar later op de avond vertelde ik Betty alles
over Antje, over de mislukking van onze omgang en de
langzaam groeiende ontdekking van mijn grote vergis-
sing waartoe ik in de laatste weken was gekomen. Vol
aandacht luisterde ze naar mijn ervaringen met het
meisje en aan het slot van mijn verhaal verklaarde ik
Betty vol vastberadenheid: „En dit is het einde van die
geschiedenis, liefste! Ik kan je verzekeren dat het zo is,
vooral na deze avond met jou samen... we hebben
elkaar goddank weer terug gevonden! Ik ben een grote
dwaas geweest om dat meisje voor jou in de plaats te
willen stellen en... eigenlijk verdien ik jouw liefde niet
meer ná alles wat ik gedaan heb!” Met een vergevings-
gezinde glimlach trok ze mij naar zich toe met het
veilig vertrouwde gebaar dat ik van haar gewend was
en dan kuste ze me vol moederlijke tederheid op mijn
voorhoofd.
Deze onvergetelijke kerstavond bij Betty had
de doorslag gegeven, ik was er nu ten volle van over-
tuigd dat het spelletje met Antje voorgoed geëindigd
was. Het gaf me eindelijk rust en ik behoefde in het
vervolg maar even aan Betty te denken, zoals ze er op
die avond voor Kerstmis had uitgezien en hoe lief ze
voor me geweest was, om iedere greintje van opko-
mende tweestrijd ogenblikkelijk te doen verstommen.
Ik verwachtte Antje nu in het geheel niet meer en ik
deed geen enkele poging om haar te ontmoeten. Het
was bepaald een verlichting voor me toen ze ook hele-
maal niet meer kwam en ook niets meer van zich liet
horen. Zó was het ook eigenlijk maar het beste... ik
werd niet meer in verleiding gebracht...!
Het jaar 1939 spoedde ten einde, het verstierf in angst-
wekkend oorlogsrumoer dat de barensweeën van het
nieuw aankomende jaar overstemde. De vraag lag op
ons aller lippen: wat zal 1940 ons brengen? Onze
meest vurige wens op de oudejaarsavond was dat het
vrede mocht worden in het nieuwe jaar. Maar helaas
zag het daar niet bijster naar uit. De vooruitzichten in
de ontwikkeling van het oorlogsverloop waren in één
woord somber... De hemel boven het oude Europa ver-
duisterde verder en de toekomst, ook voor ons, zag er
onheilspellend uit. Wie had er enig vermoeden van dat
wij in het komende jaar gebukt zouden gaan onder nog
grotere en ontzettende rampen? Het was maar goed dat
niemand van ons wist welk een tragisch lot Nederland
beschoren was. Voor tienduizenden was het de laatste
oudejaarsavond die zij zouden vieren.... Nóg gloort het
licht in onze mooie oude steden... nóg staan zij over-
eind, hun ranke torenspitsen fier en argeloos omhoog
reikend naar de duistere onheilszwangere hemel. Maar
reeds begint de bodem waarop zij gegrondvest zijn te
- 129 -
trillen en te schudden en met onafwendbare zekerheid
nadert het fatale tijdstip waarop de voortbrengselen van
eeuwenoude cultuur en beschaving beginnen te wanke-
len om daarna krakend en sidderend tot stof en puin
ineen te storten.....
Twaalf slagen van het middernachtelijk uur
weerklinken... en weer is een jaar opgelost in het grote
Niets der Eeuwigheid. En vol hoop en verwachting
betreden wij mensenkinderen de enge poort tot het
nieuwe dat komen gaat, ons troostend in de illusie dat
onze dierbaarste wens in vervulling zal mogen gaan!
Maar we blijven nog onwetend van datgene wat in het
Grote Boek der Toekomst geschreven staat. Zorgeloos
schrijden wij voort, wachtend op Vrede en Geluk...
terwijl rampspoed en ellende voor ons zijn weggelegd.
Een wonderlijk jaar was voorbij gegaan,
waarin het lot voor mij een grillige wending had geko-
zen, even zonderling als onverwacht. Maar al dat tu-
mult rondom mijn vriendschap met Antje zou blijken in
het niets te verzinken vergeleken bij de stormloop der
gebeurtenissen die in het verschiet lagen in het komen-
de jaar 1940. Mijn relaas kan onmogelijk hiermee
teneinde zijn, integendeel, de onverbiddelijke loop der
gebeurtenissen in al hun hardheid der feiten dwong mij
er als 't ware toe om met nog meer verwoede ijver dan
tevoren verder te schrijven aan deze nieuwe journalen-
reeks. Merkwaardig is het daarbij te bedenken dat een
klein, haast onbeduidend lijkend voorvalletje met een
nogal romantische inslag mij de directe aanleiding gaf
om mijn oude gewoonte van een dagboek bij te houden
te hervatten. Dat onschuldige, idyllische voorval zou de
inleiding gaan vormen tot een bewogen „Oorlogskro-
niek” waarin een groots en fel bewogen tijdperk vol
van overweldigende indrukken aan de vergetelheid
ontrukt werd. Misschien dat wij pas na vele, vele jaren
ten volle de werkelijkheid van dit alles kunnen overzien
en begrijpen.
Ter afronding van dit boek wil ik nog opmer-
ken dat mijn rapport over het dramatische gegeven met
Antje hiermee als geëindigd kan worden beschouwd.
Even plotseling als zij in mijn leven verscheen als een
onverwacht, maar niettemin bekorend intermezzo, zo
onverwacht verdween zij er ook weer uit. Ik was echter
niet ongehavend uit de strijd tevoorschijn gekomen...
verre van dat! De hele affaire had diepe sporen in mijn
gemoedsrust achter gelaten, maar ik had er toch wel het
een en ander van geleerd. Het was de moeite waard dit
allemaal te hebben beleefd, al moet ik bekennen dat er
bij het doorlezen van deze beide delen, waaruit dit
romantisch verhaal bestaat, een lichte huivering door
me heen gaat... het was allemaal niet zo best en ik voel
menigmaal de neiging in me opkomen, indien het mo-
gelijk ware, alles nog eens over te mogen doen!!
 September 1942, bij het ingaan van het vierde oorlogsjaar

- 130 -