Hoofse Liefde

0
 Verantwoording

Dit werkstuk is gemaakt door:

Nienke Krook en Lisa Mol

Klas 6 VWO 2001

De vakken die we gecombineerd hebben zijn:

Nederlands en Geschiedenis

Inleverdatum:

8 december 2000

Onze begeleiders waren:

dhr. Oosterhoff (gs) en dhr. Uppelschoten (ne)

1
 Voorwoord
Wij willen graag de volgende mensen en instanties bedanken voor hun geweldige
support en medewerking:

Cees van de Neut, voor zijn immer voortvloeiende stroom van

inspiratie en informatie.

Ben Visser, voor zijn zeer verhelderende uitleg, en zijn hulp bij het in goede
banen leiden van dit onderzoek.

Onze ouders, voor het ter beschikking stellen van de benodigde elektronica,
proviand en mentale steun. Nienke‟s moeder voor het heen en weer rijden tussen
de bibliotheek in Diemen, de Bijlmer en de Prinsengracht. En voor het kopen van
mooi papier.

De mediatheek van het Goois Lyceum.

Joris en Reinout, voor het tijdig repareren van de scanner.

Maartje, voor maken van de foto‟s, die helaas toch overbodig bleken.

Het Internet, voor het verstrekken van geschikte afbeeldingen.

En alle andere mensen die op hun geweldige manier ons gesteund hebben.

2
 Inhoudsopgave

Hoofdstuk Pagina

Verantwoording 1

Voorwoord 2

Inhoudsopgave 3

Inleiding 4

Hoofdstuk 1: De Hoofse Liefde 5-9

Hoofdstuk 2: De situatie in Europa destijds 10-17

Hoofdstuk 3: Het ontstaan van de Hoofse Liefde 18

Hoofdstuk 4: De groepen die een rol speelden bij de Hoofse Liefde 19-21

Hoofdstuk 5: De Literatuur tijdens de Middeleeuwen 22-28

Hoofdstuk 6: De waarde van die literatuur tegenwoordig 29-30

Conclusie 31

Literatuurlijst 32-33

3
 Inleiding
Aangezien wij beiden geïnteresseerd zijn in geschiedenis, en dan met name in de Middeleeuwen,
hebben wij de keuze van ons onderwerp aan deze periode gerelateerd. De relatie met een literair
onderwerp was snel gelegd, doordat de oorsprong van de hedendaagse Nederlandse literatuur in
de Middeleeuwen ligt.
Na enkele voorstudies bleek dat er in de Middeleeuwen een rijkelijk bloeiende dichtcultuur was.
Het onderwerp van deze dichtwerken was dikwijls de adoratie van de man tegenover de vrouw.
Wij zijn ons verder gaan verdiepen in de cultuur die achter deze dichtwerken school. Op deze
manier zijn wij op het onderwerp “Hoofse Liefde” gekomen.
Wij hebben ons onderwerp wegens beperkte tijd moeten afbakenen. Daarom hebben wij ons
binnen de literatuur de nadruk gelegd op de Dietse literatuur. Tevens hebben wij getracht een
korte schets te geven van de situatie in Europa destijds te geven
Na ons onderwerp te hebben gespecificeerd, zijn wij tot de volgende probleemstelling gekomen:

Hoe werd de Hoofse Liefde in de Middeleeuwen geuit en wat is de historische

waarde van de Hoofse Liefde in de moderne literatuur?
Deze probleemstelling hebben wij vervolgens onderverdeeld in de volgende deelvragen:

1. Wat is de Hoofse Liefde?

2. Hoe was de situatie in Europa destijds? (economisch, cultureel, geografisch)
3. Hoe is de Hoofse Liefde ontstaan?
4. Welke verschillende groepen spelen een rol in de Hoofse Liefde?
 Wat is de rol van de vrouwe in de Hoofse Liefde?
 Wat is de rol van de troubadour in de Hoofse Liefde?
 Wat is de rol van de ridder in de Hoofse Liefde?
5. Welke literatuur kwam tijdens deze periode tot stand? (met de nadruk op
de Middelnederlandse Lyriek)
6. Welke waarde heeft de Hoofse Liefde in de moderne literatuur?
Deze deelvragen zijn elk behandeld in een apart hoofdstuk.

Wij hebben met veel plezier aan dit onderzoek gewerkt en wij hopen dat het resultaat met
evenveel plezier zal worden gelezen.

4
 Deelvraag 1
Wat is de Hoofse Liefde?

Sijns selfs verghit

Ende al dat sit
Bineden Got,
Een hert vervleten
En kan vergheten
Doch liefs gebot

anoniem

(Een hart dat gloeit van liefde vergeet zichzelf en al het geschapene. Alleen het gebod der liefde
kan het niet vergeten)

Zoals uit dit fragment blijkt, gaat het bij de Hoofse Liefde om het gehoorzamen van de
minnaar aan de aanbedene. De minnaar geeft zich geheel over aan de aanbedene, zichzelf
daarbij vergetend. In naam van de vrouwe wordt de ene na de andere heldendaad verricht. Alles
om in de gunst te komen en te blijven.

Maar er waren verschillende manieren om bij een vrouwe in de gunst te komen. Als jongeling
die nog niet geridderd was, kon er niet van je verwacht worden dat je de ene na de andere
heldendaad zou doen en een groot aantal overwinningen op je naam had staan. Je kon dan
bijvoorbeeld bloemen plukken voor de vrouwe of haar andere kleine gunsten bewijzen. Op die
manier kon je in ieder geval in de gunst komen en bij haar in dienst blijven nadat je geridderd
was.

ridder schenkt zijn dame een hartje van robijn

Ook troubadours hadden niet de mogelijkheid om via heldendaden in de gunst te komen. Zij
kwamen in de gunst door het voordragen van hun gedichten. Menig gedicht is er geschreven
ten name van de vrouwe van een troubadour. Troubadours waren onder andere om die reden
heel erg populair aan de hoven. Zij zorgen voor het vermaak en komen de roem van een vrouw
tot astronomische hoogte laten stijgen door het ene na het andere liefdesgedicht te schrijven.

5
Er is een legende van een man die verliefd werd op de hertogin van Tripoli, nadat hij de
verhalen over had gehoord. Hij had de dame in kwestie nog nooit gezien, maar besloot de reis
naar Tripoli te ondernemen om in haar omgeving te zijn en haar wellicht nog te zien. Helaas,
onderweg werd hij besmet met een dodelijke ziekte en kwam meer dood dan levend aan in
Tripoli. Terwijl hij stervend in een herberg lag hoorde de hertogin van haar opmerkelijke
aanbidder en kwam hem in allerijl opzoeken. Toen zij binnenkwam glimlachte hij gelukzalig en
stierf toen zij hem in haar armen nam.

Maar wat is die hoofse liefde nou precies?

Het begrip „hoofse liefde‟ is pas in de 19e eeuw in gebruik genomen. Voor die tijd bestond er
geen begrip voor de omgang tussen een minnaar en zijn vrouwe. De Hoofse Liefde bestond
voornamelijk uit een aantal gedragsregels, waaraan de geliefden zich moesten houden wilden zij
een Hoofse Liefde hebben. Andreas Capellanus heeft een aantal van deze regels opgesteld:

De wetten van de Liefde:

1. Gij moet elke vorm van inhaligheid mijden als de pest en eerder het tegendeel ervan
omhelzen.
2. Gij moet uzelf ongerept bewaren ter wille van de dame van wie gij houdt.
3. Gij moet de liefdesrelatie van een ander niet met opzet verstoren.
4. Iemand die uit een natuurlijk en spontaan schaamtegevoel niet met u kan trouwen, moet gij
niet tot voorwerp van uw liefde kiezen.
5. Hoedt u voor elke vorm van onoprechtheid.
6. Maak van uw liefde geen publiek discussiestuk.
7. Hoewel gij in alle verlangens van de dames moet voldoen, moet gij toch vooral een hoofse
dienaar van de Liefde zelf wezen.
8. Discretie zij uw trouwe gezel bij liefkozingen.
9. Gij zult niet kwaadspreken
10. Liefdesrelaties zult gij niet aan de grote klok hangen
11. Wees in elke situatie hoofs en voornaam
12. Forceer uw liefste nooit bij de vertroostingen van het liefdesspel

Opvallend hierbij is de logische gevolgtrekking dat een relatie altijd op een huwelijk uitloopt,
aangezien Capellanus waarschuwt voor een relatie waar geen huwelijk uit voort kan komen.

De gangbare definitie van het begrip Hoofse Liefde, opgesteld door Gaston Paris 1883, was
opgebouwd uit vier kenmerken:

1. De Hoofse Liefde is onwettig, illégitime, en is daarom aangewezen op heimelijkheid.

Zij omvat de volle lichamelijke overgave.
2. De Hoofse Liefde wordt verwezenlijkt in de onderwerping van de man, die zichzelf
als dienaar van zijn vrouwe ziet en de wensen van zijn gebiedster probeert te
vervullen.
3. De Hoofse Liefde eist van de man het streven om beter en volmaakter te worden en
daardoor nog waardiger voor zijn vrouwe.
4. De Hoofse Liefde is „een kunst, een wetenschap, een deugd‟ (un art, une science, une
vertu) met eigen spelregels en wetten die de geliefden moeten beheersen.
(Uit: Joachim Bumke, „Hoofse Cultuur‟)

6
Ook Andreas Capellanus, een middeleeuws schrijver, auteur van „De Amore‟ wat werd
beschouwd als het standaardwerk op het gebied van de Hoofse Liefde, had zo zijn eigen ideeën
over de Hoofse Liefde. In zijn boek De Amore stelt hij de Liefde voor als een liefdespaleis met
drie toegangen; voor de eerste staat een groep met vrouwen die naar de Liefde luisteren, zonder
daarbij zich door begeerte te laten leiden. Voor de tweede poort staat een groep vrouwen die
niets van de liefde willen weten. Voor de derde poort staat een groep vrouwen die zich slechts
door begeerte laten leiden. Alleen de eerste groep wordt door de ridders en de troubadours
bemind en gerespecteerd. Hun faam strekt zich uit tot alle hoven van Europa en zij worden
geroemd om hun gedrag.
De schrijvers van de beroemde Roman de la Rose, een boek dat praktisch gezien werd als de
bijbel van de Hoofse Liefde, Guillaume de Lorris en Jean de Meun, hebben allebei hun eigen
visie op de Hoofse Liefde. Dat is juist opmerkelijk omdat zij beiden het boek hebben
geschreven en zo twee verschillende opvattingen hebben gecombineerd. Het boek is dus voor
iedereen bruikbaar; er waren teksten voor verschillend gebruik.
Guillaume de Lorris was een aanhanger van het oude Hoofse ideaal. Hij stelt de liefde voor als
een droom. Zijn verhaal begint als hij op een mooi meimorgen „opstaat‟ en naar buiten gaat
om de nachtegaal en de leeuwerik te horen. Tijdens zijn wandeling komt hij langs een rivier tot
bij de muur van de legendarische Tuin der Liefde. Op de muur zijn afbeeldingen geschilderd
van Haat, Verraad, Hebzucht, Gierigheid, Nijd, Droefgeestigheid, Ouderdom, Kwezelarij
(overdreven vroomheid) en Armoede: alle antihoofse eigenschappen. Maar Nietsdoen, een
vriendin van Vermaak, doet de poort voor hem open waarna hij naar binnen gaat. Daarbinnen
dansen Blijheid, de Liefdesgod, Schoonheid, Rijkdom, Mildheid, Vrijmoedigheid, Hoofsheid en
Jeugd. De Lorris gaat naar de Narcissusfontein, waar hij een rozenknop bewondert. Terwijl hij
die bewondert schiet de Liefdesgod met pijlen op hem: Schoonheid, Gezelschap, Eenvoud,
Hoofsheid en Schone Schijn. De dichter is vanaf dat moment in dienst van de Liefde en de
Liefdesgod laat hem de geheimen en regels der Liefde zien. De Lorris wil terug gaan naar de
rozen, maar stuit op de bewakers van de roos: Gevaar, Slechtspraak, Angst en Schaamte, en
verdrijven hem.
De Lorris krijgt nog éénmaal de kans om de roos te kussen, maar Slechtspraak vertelt dit aan
Jalousie, die een hoge muur om de roos laat bouwen. Gevaar en zijn gezellen bewaken de roos,
waarna de dichter niets anders meer kan doen dan jammeren, waarmee ook het boek eindigt.
Jean de Meum heeft het verhaal echter voortgezet en er een ander slot aan bevestigd. Hij laat de
dichter samen met het liefdesleger ten strijde trekken, nadat zij allen de eed hebben gezworen
dat noch de mannen, noch de vrouwen kuis zijn. Hiermee geeft hij dus aan dat hij niet in de
ware en vooral trouwe liefde gelooft, in tegenstelling tot De Lorris, die nog aan de oude idealen
van de Hoofse Liefde vast houdt.
Uiteindelijk wint het liefdesleger van Venus de veldslag en mag de dichter de roos plukken. Dit
is natuurlijk heel erg dubbelzinnig. Het geeft ook een ontwikkeling aan binnen de Hoofse
Liefde; van het denkbeeld dat alleen pure en kuise liefde Hoofse Liefde is, naar het denkbeeld
dat ook een seksuele relatie onder de Hoofse Liefde valt.

7
 De tuin der Liefde

Sinds de afgelopen honderd jaar zijn wetenschappers steeds meer gaan twijfelen aan de juistheid
van het begrip Hoofse Liefde. Zij gaan er niet meer van uit dat de definitie die in „De Amore‟
wordt gegeven de enige juist is, aangezien de werken van andere Hoofse dichters nu ook nader
bekeken werden. Zo stuitten zij op steeds meer tegenstellingen in de literatuur.
Het is heel moeilijk een juiste, alomvattende definitie te bepalen omdat het begrip Hoofse
Liefde een vage aanduiding is van een cultuur die vooral tijdens de hoge en de late
middeleeuwen opkwam. Wetenschappers zijn er nog steeds niet helemaal over uit wat de juiste
definitie is van de term Hoofse Liefde. Dit komt onder andere door het feit dat in de
middeleeuwse manuscripten zoveel tegenstrijdige informatie wordt gegeven. Mag een hoofse
relatie ook een seksuele relatie zijn of werpt dat juist een smet op de Hoofse Liefde? Was de
Hoofse Liefde iets dat uitsluitend aan de adel was voorbehouden of kwam het ook voor dat er
mensen van lagere afkomst ook bij betrokken werden?
De Hoofse Liefde is eigenlijk het resultaat van allerlei gedragsregels die aan het hof golden. De
ridders werden geacht goede daden te verrichten om de maatschappij te verbeteren. Deze goede
daden werden vaak voor een vrouwe verricht. Al denkende aan zijn vrouwe, vergat de ridder /
minnaar zichzelf en deed hij alleen nog maar goede dingen. Er zijn schrijvers, zoals Andreas
Capellanus in zijn boek De Amore, die zo ver gaan te beweren dat al het goede dat door
levenden gedaan wordt, uit liefde voor vrouwen gedaan wordt, om hun gunsten te winnen en
lofprijzingen te verkrijgen, zonder welke het leven niet echt de moeite waard is.

Er worden door Andreas Capellanus nogal wat eisen gesteld aan de hoofse minnaar:
“ Wie waardig geacht wil worden te strijden in het leger der liefde, moet in de
eerste plaats geen spoor van gierigheid vertonen, maar met gulle hand geven en in
deze edelmoedigheid zo mogelijk iedereen laten delen”

Een hoofse ridder moet op zowel materieel vlak als op moreel vlak gul zijn. Als hij echt volgens
de hoofse regels wil beminnen, moet hij zijn heer eerbiedigen, nooit scheldwoorden waarbij de
naam Gods ijdel gebruikt wordt in de mond nemen (godverdomme is natuurlijk uit den boze),
altijd bescheiden zijn (of in ieder geval doen alsof), iedereen van dienst zijn, van niemand

8
kwaadspreken (roddelaars hebben geen toegang tot de hoofsheid), niet liegen en niemand
bespotten, vooral niet als de persoon in kwestie medelijden verdient in plaats van hoon, ruzies
vermijden, en zijn best doen om ruzies te beslechten. Als ontspanning is dobbelen toegestaan,
mits met mate, maar een goed boek, studie of een voordracht van een heldenverhaal wordt toch
als een beter tijdverdrijf gezien. Ook moet hij moedig en vindingrijk zijn. Hij moet monogaam
zijn ten opzichte van zijn vrouwe en haar ook werkelijk toegewijd zijn. Hij mag zich niet
opzichtig kleden, hij moet verstandig zijn en vriendelijk tegen iedereen.

De relatie
Maar tot hoever mocht deze relatie dan gaan? Mochten de geliefden wel of geen seksuele relatie
hebben? Hierover verschillen de meningen. Volgens Joachim Bumke, auteur van „De Hoofse
cultuur‟ was het niet meer dan vanzelfsprekend dat de geliefden ook een seksuele relatie hebben.
“ Hoofse Liefde kon een onvervulde liefde zijn, kon echter ook worden verwezenlijkt in
zinnelijk genot” Christopher Frayling, auteur van „ de fascinerende middeleeuwen‟ is het hier
echter niet mee eens. In zijn boek stelt hij de hoofse liefde voor als: “gebaseerd op de liederen
en lyrische liefdesgedichten van de troubadours van Zuid-Frankrijk. Hier uitte de ware
mannelijkheid zich door de (meestal onbereikbare) vrouw te respecteren in plaats van haar te
proberen te „veroveren‟.” Over seksuele relaties schrijft hij: “ Op een ander niveau (van de
liefde) was het pure seksuele liefde” Maar ook maakt hij nog twee andere onderscheiden in de
liefde: “Op weer een ander niveau was de liefde een spiegelbeeld van de liefde van de koningin
in de hemel (…) Op nog weer een ander niveau was het een soort gemeenschapsgeest, waarin de
persoonlijke en communale gevoelens zich verenigden ter ondersteuning van de
rechtvaardigheid en de gemeenschapsliefde. Hij maakt dus duidelijk een onderscheid tussen
hoofse, vleselijke en geestelijk liefde en liefde voor je medemens.
Hij haalt ook Dante aan, aangezien Dante in een later stadium van zijn leven tot het inzicht
komt (naar men zegt) dat alle minnaars in de hel verkeren omdat ze liefde met wellust
verwarren, liefde met begeerte en liefde met zelfbedrog.
Er zijn dus duidelijk twee meningen ten opzichte van het begrip Hoofse Liefde. Beide partijen
zijn het er over eens dat Hoofse Liefde een pure vorm van liefde is. De minnaar respecteert zijn
vrouwe en doet alles wat zij hem opdraagt te doen, in tegenstelling tot het begin der
middeleeuwen toen de vrouw slechts een „meubelstuk‟ was dat naar willekeur kon worden
weggeven of toegeëigend.
Mogen de minnaars wel of geen seksuele relatie hebben; is de beloning voor de minnaar het
liefhebben zelf of mag hij meer verwachten? Over dit vraagstuk zijn de wetenschappers het niet
eens, mede dankzij de inconsequentheid van de middeleeuwse manuscripten. Er doen verhalen
de ronde over minnaars die boos wegliepen bij hun vrouwe omdat zij hen weigerde te geven wat
zij verlangden, en vervolgens direct hun diensten aanboden aan andere vrouwen. Maar er zijn
ook verhalen over minnaars die hun hele leven trouw bleven aan één en dezelfde Wij houden
als definitie aan: de Hoofse Liefde is het aanbeden worden van een vrouwe door een man, die
omwille van haar heldendaden verricht om slechts een glimlach als beloning te krijgen vrouw
zonder daar iets voor terug te krijgen (hoewel dit uitzonderlijk is aangezien de minnaars
meestal na verloop van tijd toch wel hun beloning kregen.

9
 Deelvraag 2
Hoe was de situatie in Europa destijds?

Vroege Middeleeuwen Hoge Middeleeuwen Late Middeleeuwen

500 n.Chr. 1000 1300 1500

Wie de maatschappelijke achtergrond van de Hoofse cultuur en literatuur wil begrijpen, moet
om te beginnen wat weten over de opbouw en de structuur van de Middeleeuwse maatschappij.

Overgang Romeinse tijd – Middeleeuwen

In de eerste eeuwen van onze jaartelling hoorde West-Europa tot het grote West-Romeinse Rijk.
Maar in de 3e en 4e eeuw na Christus begon dit keizerrijk in verval te raken. Aan de noordgrens
ervan ontstonden allerlei Germaanse koninkrijkjes, waarvan er een steeds machtiger werd: dat
van de Franken.

De Franken

Naam

Hun naam betekent „moedig‟ of „stoutmoedig‟, het soort naam dat oorlogsbenden wel eens
gebruikten om zichzelf te beschrijven. Deze naam klinkt het geloofwaardigst wat betreft de
oorsprong van de Franken: namelijk groepen avonturiers die zich verenigden om de beneden-
Rijngrens van het Romeinse Rijk aan te vallen.

Oorsprong

Oorspronkelijk woonden de Franken in het gebied tussen de Maas en de Rijn, maar in de tijd
van Karel de Grote, die de Karolingische tijd genoemd werd, (768-814) was het Frankische rijk
bijna even groot geworden als vroeger het West-Romeinse: het strekte zich uit van Spanje tot
Polen en van Italië tot aan de Noordzee.

10
 Het feodale stelsel

Bestuur
Dit enorme gebied werd bestuurd door middel van het feodale stelsel of leenstelsel. De koning,
de leenheer, gaf grote delen van het rijk in leen aan leden van de adel, de leenmannen. Deze
bestuurden hun gebied in zijn naam en mochten de opbrengsten ervan houden.
Als tegenprestatie beloofden de leenmannen trouw aan de koning en hielpen ze hem het rijk te
verdedigen tegen vijanden. Vaak ging dit systeem nog een stap verder: de grote leenmannen
gaven delen van hun gebied weer in leen aan onderleenmannen.
Het Frankische rijk was dus geen centraal geregeerde staat zoals moderne landen. Het was een
verzameling van min of meer onafhankelijke staatjes die slechts door het persoonlijke gezag van
de koning werden bijeengehouden.
Na de dood van Karel de Grote werd het Frankische rijk verdeeld in drie delen. De huidige
Nederlanden vallen grotendeels toe aan het "middenrijk' van Lotharius, behalve Vlaanderen dat
bij West-Frankenland komt. Dit westelijke deel ontwikkelde zich later tot het centraal
geregeerde koninkrijk Frankrijk.
Het oostelijke deel bleef versnipperd in kleine vorstendommen die samen het Duitse Rijk
vormden. Pas aan het einde van de 19e eeuw smelten deze vorstendommen samen tot het
centraal geregeerde Duitsland.

Nederland en België

Het huidige Nederland en België bestonden in de Middeleeuwen uit diverse graafschappen

(bijvoorbeeld Vlaanderen en Holland) en hertogdommen (Brabant en Gelre); de meeste daarvan
hoorden tot het Duitse rijk. Tegen het einde van de Middeleeuwen gingen deze staatjes, „de
Nederlanden‟ steeds meer een eenheid vormen. In de Nederlanden kwam in de late
Middeleeuwen naast Vlaanderen (Brugge en Gent) ook Brabant (Brussel, Antwerpen) naar voren
als een belangrijk centrum van economie en cultuur. Na de Middeleeuwen (in de loop van de
16e eeuw) werd Holland steeds belangrijker en verdrong Vlaanderen en Brabant van de eerste
plaats in de Republiek.
Ten slotte werd de Duitse keizer Karel V (1500-1550) heer van alle Nederlandse gewesten.

11
De Middeleeuwen

Naam

Net als het begrip „Oudheid‟ alleen bruikbaar is voor de culturen rond de Middellandse Zee,
heeft `Middeleeuwen‟ alleen betrekking op de geschiedenis van het katholiek(christelijke) deel
van Europa. De aangrenzende culturen en politieke gebieden, de Grieks-orthodoxe en de
islamitische wereld, kennen hun eigen periodisering.
De reden waarom deze periode „de Middeleeuwen‟ genoemd wordt, heeft te maken met de
manier waarop er tegen deze periode werd aangekeken door de mensen uit de tijd die hierop
volgde: de Renaissance. Men vond de Middeleeuwen een „donkere‟ periode tussen de Klassieke
Oudheid en de Renaissance in.

Politieke structuren

Het hoofdkenmerk van de Middeleeuwse politieke structuur is de chaotische verdeling van de

macht. Na de ineenstorting van het Romeinse Rijk duurde het tot het einde van de
Middeleeuwen voordat min of meer de staatsvormen weer stabiel waren.
Vaak wisselden de machtszwaartepunten al naar gelang de toevallige uitkomst van de militaire
botsingen, maar toch zijn er wel enkele algemene kenmerken te noemen:
- Het gezag fungeerde vooral op lokaal niveau. Grote staatkundige verbanden hadden nog
nauwelijks een vaste vorm. Zo moeizaam als ze werden opgebouwd, zo gemakkelijk vielen ze
ook weer uit elkaar. Het Frankische Rijk in de 9e eeuw, het Duitse Keizerrijk in de 13e eeuw en
de Bourgondische Staat in de 15e eeuw zijn hier een goed voorbeeld van.
- Het gezag in de Middeleeuwen was sterk persoonsgebonden. Pas aan het einde van de
Middeleeuwen, toen zich een bureaucratisch apparaat had gevormd, werden de persoonlijke
kwaliteiten van heersers minder doorslaggevend.

Tijdsindeling

Het is niet helemaal duidelijk in welke periode de Middeleeuwen nou precies vallen. Daarom
houden we ons aan de driedeling die meestal gebruikt wordt:

500 – 1000 na Christus: de vroege Middeleeuwen

1000 – 1300 na Christus: de hoge/volle Middeleeuwen
1300 – 1500 na Christus: de late Middeleeuwen

12
Vroege Middeleeuwen
De Vroege Middeleeuwen zijn de eeuwen waarin de primitieve Germanen, die het veel hoger
ontwikkelde Romeinse Rijk hadden verslagen, een nieuwe beschaving opbouwden. Daarbij
speelde de bekering van de Franken tot het christendom in de 6e eeuw een grote rol, want
dankzij de kerk bleef veel van de oude Romeinse cultuur bewaard. De priesters waren vrijwel de
enigen die konden lezen en schrijven en ze hadden daarom het onderwijs in handen. Vanwege
de grote invloed van het christelijke geloof op de samenleving wordt de middeleeuwse cultuur
theocentrisch genoemd („theos‟ komt uit het Grieks en betekend „god‟)

Economische structuren

De middeleeuwse economie wordt gekenmerkt door schaarste. De agrarische en ambachtelijke

productie dekte maar net de eerste levensbehoeften van de bevolking. De gemiddelde
consumptie was dan ook erg laag: een groot deel van de bevolking leefde op of onder het
bestaansminimum. Dit leidde tot structurele ondervoeding en bij misoogsten of andere crises
tot massale sterfte.
In de Vroege Middeleeuwen was de economie voornamelijk zelfvoorzienend. Gespecialiseerde
handwerklieden, met uitzondering van enkele zoals smeden en steenhouwers, kwamen nog niet
veel voor. Op kleine schaal bestond er wel enige ruilhandel in alledaagse goederen. Handel op
lange afstand had alleen betrekking op luxegoederen, die voornamelijk bestemd waren voor de
smalle sociale bovenlaag.
In samenhang met de geringe economische ontwikkeling was het geldwezen uit de oudheid dan
ook bijna helemaal verdwenen. Er was een zeer beperkt muntstelsel, voornamelijk zilver en
koper, dat gebruikt werd tot in de 11e eeuw.
De agrarische sector, die meer dan 90% van de economie besloeg, werd gekenmerkt door een
geringe specialisatie. Bijna overal waren de bedrijven gemengd, met de nadruk op
voedselgewassen.

Sociale structuren

Tot in de 11e eeuw overheerste een maatschappelijke tweedeling: een kleine bovenlaag van
aristocraten stond tegenover een grotere massa van boeren.
De grond, wat natuurlijk binnen een agrarische economie een belangrijk bezit was, was in
handen van de aristocraten. Zij hadden „hun‟ grondgebied meestal ingedeeld in domeinen,
waarover zij vrijwel alleen de macht hadden. De boeren die onder aan de maatschappelijke
ladder stonden, woonden op deze stukken grond en moesten een deel van de opbrengsten aan
hun heer afstaan. Ze mochten zich niet vrij verplaatsen, om bijvoorbeeld ergens anders te
wonen, en ze mochten meestal ook niet trouwen met wie ze wilden.
De boeren die wat hoger op de ladder stonden werden niet als slaven behandeld, ze waren
alleen verplicht tot enkele symbolische handelingen om het gezag van de heer te erkennen.
Deze boeren, die vaak zelf knechten in dienst hadden, wisten zich goed tussen de aristocratische
elite te handhaven.
Ook binnen de bovenlaag van de bevolking bestonden grote sociale verschillen met als
belangrijkste onderscheid de hoeveelheid grond die men bezat.
Naast de boeren en de aristocraten vormden de geestelijken in zekere zin een aparte groep. In
hun eigen opvatting was er sprake van een soort driedeling: werkers, krijgers en „bidders‟. Op
grond van hun religieuze opvattingen eisten ze een sociale status op, die hen eigenlijk buiten de
maatschappij van „leken‟ plaatsten.

13
Op grond van hun levensstijl zou je kunnen zeggen dat ze toch bij de bovenlaag van de
bevolking hoorden, maar ze hadden daarbinnen wel een specifieke plaats. Grondbezit was ook
voor de geestelijken heel belangrijk en eigenlijk de basis van hun bestaan. Bisschoppen en abten
vonden dan ook zonder veel moeite hun plaats als leenheren en leenmannen binnen het
feodale stelsel.

Culturele structuren

Tot de 11e eeuw daalde het niveau van kunsten en wetenschappen naar een dieptepunt, zowel in
vergelijking tot de oudheid als tot de omringende culturen (de Byzantijnse en de Arabische)
Het klassieke onderwijssysteem was volledig verdwenen en het overgrote deel van de bevolking,
ook de aristocratische bovenlaag, was analfabeet. Literatuur werd er nauwelijks nog geschreven
en de beeldende kunst kan het beste als „primitief‟ worden beschreven.
De wetenschappelijke kennis van de Grieken en de Romeinen was op alle gebieden verdwenen
of zo erg teruggedrongen, dat er in de praktijk niets mee gedaan kon worden.
Het weinige dat nog wel overgebleven was aan kennis werd voornamelijk beheerst door de
geestelijken, die vanwege hun voertaal (het Latijn) door een diepe kloof gescheiden werden van
de rest van de bevolking.
Deze monopoliepositie van de geestelijken heeft er voor gezorgd dat er een zwaar stempel op de
Middeleeuwse beschaving gedrukt werd. Zo werd de theologie als de belangrijkste wetenschap
beschouwd, wat tot gevolg had dat er eeuwenlang uitsluitend aandacht besteed werd aan
godsdienstige vragen.
Verder was de kerk zeer selectief in haar omgang met de kennis en kunsten uit de Oudheid. Er
werden alleen die dingen bewaard die naar hun eigen godsdienstige maatstaven het behouden
waard waren. Zo is er veel Romeins erfgoed verloren gegaan.

14
Hoge Middeleeuwen
In de Hoge Middeleeuwen ontstonden de eerste steden in West-Europa. Zoals de leenmannen
een grote zelfstandigheid hadden binnen het rijk, zo kregen nu ook de steden tegen betaling een
zekere mate van zelfstandigheid. Dit werd vastgelegd in de stadsrechten.

Economische structuren

Vanaf de 11e eeuw verbeterde de economische situatie aanzienlijk. De landbouw bleef tot het
eind van de Middeleeuwen wel de voornaamste bron van inkomsten, maar het aandeel van
handel en geldwezen en wat later ook van ambacht (gilden van onder andere kooplieden en
handwerkers) en (textiel)industrie werden geleidelijk groter.
Maar helaas werd de economische opbloei in de Hoge Middeleeuwen kort voor het midden van
de 14e eeuw ruw onderbroken door een pestepidemie, reeksen misoogsten en de verwoestende
Honderd Jarige Oorlog. Er brak dus een geweldige economische crisis uit. Daarnaast speelde
mee, dat na drie eeuwen van economische expansie in zekere zin de grenzen van de groei waren
bereikt. Dit was vooral in de agrarische sector het geval. De groei in deze sector had meer te
maken met uitbreiding van de in exploitatie genomen grond dan met technologische
vernieuwing. Aangezien de beste gronden het eerst waren ontgonnen, voegden later in gebruik
genomen akkers verhoudingsgewijze steeds minder toe aan de productie, zeker in verhouding
tot de hoeveelheid arbeid die zij vergden.
De steden vormden, voor het eerst sinds de oudheid, een afzetmarkt voor agrarische producten.
In verstedelijkte gebieden kon het platteland zich daardoor losmaken van het minimale niveau
van zelfvoorziening en zo een hoger welvaartspeil bereiken.
Daarnaast was de stedelijke samenleving zelf een plaats waar nieuwe activiteiten plaatsvonden.
De Europese steden ontwikkelden zich, al dan niet in de schaduw van de hoven van wereldlijke
of geestelijke heersers, als thuishavens voor de rondreizende kooplieden. Al snel ontstonden er
in deze nieuwe gemeenschappen ook ambachtelijke specialisaties die eerder ontbraken. De
dienstensector en de bouwnijverheid groeiden snel.
Wat later ontstond er in de steden ook de eerste industriële productie. Naast
voedingsindustrieën speelde vooral de textielindustrie een grote rol. De opkomst van deze
industriële productie droeg op zijn beurt weer bij tot verdere modernisering van de agrarische
sector.
De uitwisseling van goederen nam door al deze ontwikkelingen snel in omvang toe. In de
kleine centra ontstonden er weekmarkten, maar de grotere steden hadden in de 13e eeuw al de
functie van een permanente regionale markt gekregen.
Daarnaast nam de verre handel een grote sprong: er kwam zelfs een heel Europees netwerk van
jaarmarkten tot stand.
In de 14e eeuw ontstonden er geregelde rechtstreekse verbindingen over zee, met een omvang
van het mediterrane gebied tot in Scandinavië en Rusland.

Sociale structuren

De sociale structuur onderging in deze periode drastische veranderingen. Om te beginnen werd

de structuur veel gecompliceerder, doordat de stedelijke bevolking een grotere plaats in de
maatschappij ging innemen.
De persoonlijke vrijheid die de boeren niet hadden, werd vanaf de 11e eeuw voor de snel
groeiende groep stedelingen juist een kenmerk. Naarmate de stedelijke economie groeide,
werden de verschillen binnen deze groep „nieuwe vrijen‟ steeds groter. Onder de laag van grote
kooplieden ontstond overal een middenklasse van ambachtslieden. In de industriesteden kwam

15
daar nog een groep van loonarbeiders bij en ten slotte verschenen er in de late Middeleeuwen
allerlei sociale groepen op het toneel, die voortaan het beeld van de grote Europese stad
grotendeels bepaalden. Binnen deze stedelijke wereld verschenen er ook nieuwe vormen van
sociale organisatie, die men de „gilden‟ noemde. Naast de „verticale‟ relaties uit de vroege
Middeleeuwen (leenheer-leenman), speelden nu ook „horizontale‟ banden een belangrijke rol.
Belangrijke onderdelen die zich binnen de gilden ontwikkelden, waren bijvoorbeeld de
gemeenschappelijke besluitvorming en de individuele inspraak.
Deze „nieuwe wereld‟ van stedelingen had grote gevolgen voor de al bestaande sociale groepen,
vooral op die van de boeren. Een groot gedeelte van de bevolking uit de stad ging bestaan uit
agrariërs die, al dan niet illegaal, hun leven op het platteland wilden ontvluchten.
Boeren werden welvarender en zelfbewuster. Ze dwongen stukje bij beetje hun verplichtingen
die ze aan de heer hadden af. Vaak ging dit goedschiks, bijvoorbeeld als ze konden profiteren
van gunstige voorwaarden die heren hen boden wanneer een bepaalde boer zich op nieuw te
ontginnen grond wilde vestigen.
Maar het ging ook heel vaak kwaadschiks. Vooral in de 14e eeuw waren er veel
boerenopstanden, waarvan de meeste in Frankrijk, Spanje, Engeland en Vlaanderen waren.
De handels- en geldeconomie van de steden en de welvaart van de stedelijke aristocratie had een
grote invloed op de oude aristocratie. Het merendeel van de oude aristocraten wilde wel leven
met alle luxe die het moderne leven hen bood, maar was niet in staat om tegelijk ook hun
inkomsten op te schroeven.
Alleen de hoogste adel kon dankzij nieuwe inkomsten meeprofiteren van de economische groei.
De overigen konden vaak niet anders dan in dienst te gaan bij deze kleine groep grote heren.
De zelfstandigheid van de lagere adel nam eigenlijk steeds verder af.
Binnen de geestelijkheid deden zich ook veranderingen voor. Het aantal priesters nam
bijvoorbeeld toe. Steden en dorpen kregen de beschikking over eigen geestelijken, passend bij
hun eigen milieu. De priesters in de stad kwamen meestal voort uit de ontwikkelde burgerij en
op het land waren er de laag opgeleide dorpspastoors, van wie de levensomstandigheden niet
veel verschilden met die van de dorpsbewoners zelf.

Culturele structuren

In de tweede Middeleeuwen kwamen er structurele veranderingen in de maatschappij. De

belangrijkste betrof het onderwijs. De kloosters verloren hun „dominante‟ positie op dit punt.
Karel de Grote richtte in Aken in het kader van de cultuurpolitiek een school op: de
paleisschool. Deze school zorgde voor een soort basisonderwijs (leren lezen en schrijven, in het
Latijn) met het oog op de bekering tot het christendom in Europa. Er kwamen belangrijke
leraren in verschillende vakken lesgeven.
Een monnik uit Engeland bedacht op een gegeven moment een soort „leerplan‟ waarin logica
en wetenschap een belangrijke rol speelden. Hieruit werden later twee stromingen ontwikkeld,
die de basis vormden van het universitair onderwijs. De eerste stroming heette het „trivium‟ en
bestond uit grammatica (taalkunde, literatuur), retorica (argumentatieleer) en dialectica
(redeneerkunst, logica, filosofie)
De tweede stroming bestond uit vier vakken van het „quadrivium‟: aritmetica (rekenkunde),
geometria (meetkunde), astronomia (sterrenkunde) en musica (muziek, toneelkunst) Samen zijn
dit de zeven „artes liberales‟.
Ook in de kunst waren de Klassieken weer „teruggevonden‟. De Middeleeuwse cultuur
ontwikkelde zich het meest op dit gebied, hoewel het minder ging om het verzamelen van
kennis dan om een kunstzinnige afbeelding van hun eigen wereld.
In de literatuur ontstond bij een publiek van edellieden en burgers de vraag naar ridderromans,
troubadourliederen en mirakelspelen, waarbinnen ze hun eigen thematiek konden behandelen.

16
Late Middeleeuwen
In de late Middeleeuwen werd de burgerij steeds machtiger en kreeg de Middeleeuwse cultuur
een derde hoofdkenmerk: „het burgerlijke‟. Het oude leenstelsel verdween langzamerhand en de
„nationale staat‟ begon gestalte te krijgen.

Economische structuren

Aan het eind van de Middeleeuwen was de economische structuur genoeg ontwikkeld om een
volgende stap mogelijk te maken.
In de nijverheid en vooral in de landbouw bleven de middeleeuwse patronen nog lang
overheersend, al gingen de processen als specialisatie en schaalvergroting daar ook gewoon
door. De meeste van deze middeleeuwse patronen werden eigenlijk pas in de 18 e eeuw en later
uitgewist.
De zomers van 1342 tot 1349 waren in Europa koud en nat. Veel oogsten mislukten, veel
mensen waren ondervoed en vatbaar voor de pest. In oktober 1347 brak de pest uit in Sicilië, en
verspreidde zich via vlooien steeds meer naar het noorden van Europa. Rond augustus is de
pest al zo rond Parijs aangekomen. Uiteindelijk vond een derde van de Europese bevolking de
dood. Dit kwam vooral doordat graan (dus van de landbouw) het hoofdvoedsel was in Europa,
en graan kan heel slecht tegen het koude en natte weer. Hierdoor werd men door
ondervoeding heel zwak en was dus sneller vatbaar voor hardnekkige ziekten zoals de longpest.

Culturele structuren

In de late Middeleeuwen werden de zogenaamde kerk- of kathedraalscholen opgericht. Dit

waren een soort universiteiten. Aan het einde van de Middeleeuwen kwamen er steeds meer
onderwijsinstituten. Dat had te maken met verschillende factoren:

- De toegenomen complexiteit in de steden zorgde ervoor dat er meer vraag naar (beter)
geschoolde mensen kwam.
- De kerkelijke scholen waren niet bedoeld als basisopleidingen maar men probeerde
mensen op te leiden die de sociaal-economische structuur van de maatschappij konden
begeleiden en misschien verbeteren.
- Wanneer je de kathedraalschool had afgerond, kon je sneller een baan vinden in of
buiten de kerk, als rechter, geestelijke of administrator.
- Men bestudeerde naast de bijbel ook beweringen over het geloof. Vooral de dialectiek
(dat was een discussietechniek waarbij men probeerde met logische argumenten de
uitspraken en uitgangspunten ten aanzien van het geloof te onderzoeken) speelde
daarbij een grote rol. Men probeerde dus heel nauwkeurig te analyseren wat er in de
Bijbel of in stellingen over het geloof gezegd werd.

De universiteiten ontwikkelden zich tot onafhankelijke instituten. Wanneer een student de

opleiding voltooid had, was hij „meester‟ en kreeg hij een diploma. Hij kon zich nu verder
specialiseren en zo „doctor‟ worden.

17
 Deelvraag 3
Hoe is de Hoofse Liefde ontstaan?

De oorsprong van de Hoofse Liefde ligt in het duister. Er zijn geen documenten over geleverd
die een beschrijving geven van de ontwikkeling van de Hoofse Liefde. Wel is bekend dat de
eerste troubadours gedichten die overgeleverd zijn, geschreven zijn door Guilhem IX van
Aquitanië (1071-1127). Zij lijken zomaar uit de lucht te zijn gevallen. Een aanloop of een
ontwikkeling tot deze gedichten is niet bekend. Maar toch veronderstelt hij in zijn gedichten
dat iedereen weet wat hoofse liefde is.
Hierdoor kan je de ontwikkeling van de Hoofse Liefde op verschillende manieren interpreteren.
Hertog Guilhem kan het zelf bedacht hebben en het onder de leden van zijn hofhouding
verspreid hebben. Of een lid van zijn hofhouding heeft het bedacht, waarna hij met het idee
met de Hertog kan hebben besproken. Deze zal het dan in zijn gedichten hebben
geïntroduceerd.
Het kan ook zijn dat de Hertog in aanraking was gekomen met de Arabische poëzie, die aan de
andere kant van de Pyreneeën in zwang was. Daar overheersten de Moren ten tijde van de
hertog. Zij waren al verder ontwikkeld in de dichtkunst.
Ook kan het zo zijn dat hertog Guilhem onder invloed kwam van de Katharen, die immers in
het Zuiden op kwamen. De Katharen hadden in de 12e eeuw een bloeiende cultuur ontwikkeld
in het zuiden van Frankrijk en het Noorden van Spanje. Wetenschap, kunsten en 'beschaving'
stonden op een hoog peil. Katholieken, Katharen, moslems en joden leefden in harmonie
samen. Deze samenleving had zoveel invloed dat het er op begon te lijken dat het katholicisme
verdrongen zou worden. Dit was een doorn in het oog van zowel de Noord-Franse adel als het
Pausdom. Deze combineerden hun macht en in de zogenaamde kruistocht tegen de Katharen
werd Zuid-Frankrijk onder de voet gelopen en de hoogstaande samenleving van de Langue d'Oc
verpletterd. Zij hadden een paar belangrijke principes die als basis voor de hoofse liefde kunnen
hebben gediend:

1. Persoonlijke vrijheid als uitgangspunt van de leer

2. Individu/vrijheid als basis van geloofsgemeenschap
3. Geweld nooit geoorloofd.
4. 'Ontwikkeld' persoon kan de sacramenten verzorgen. Zowel mannen als vrouwen
konden sacramenten verzorgen.

Bij de Katharen worden mannen en vrouwen dus op één lijn getrokken. Ook wordt zij als een
individueel persoon gezien, die recht heeft op een eigen geloof en dus ook in staat wordt
geacht er zo haar eigen ideeën over godsdienst er op na te kunnen houden. Kortom, de vrouw
wordt uit haar ondergeschikte positie gehaald en als individu beschouwt. Dit zal misschien
invloed hebben op Guilhem, die de nieuwe positie van de vrouw in zijn gedichten min of meer
naar voren heeft gehaald.

18
 Deelvraag 4
Welke verschillende groepen spelen een rol?

De Troubadour
Rond 1100 kwam in Zuid-Frankrijk de troubadourcultuur op, die enkele eeuwen later ook in
Noord-Frankrijk en Duitsland navolging vond.
Het woord troubadour is afgeleid van het Provençaalse werkwoord trobar, dat zoveel betekent
als „vinden‟. Een troubadour is dus een „vinder‟.
er waren ook vrouwelijke troubadours die „trobairitz‟ werden genoemd.
Het hoogtepunt van de troubadourcultuur lag in de periode tussen 1150 en 1250. Er zijn zo‟n
500 troubadours bij naam bekend, waaronder slechts 20 vrouwen. Het gaat dus om een echte
mannencultuur.
In vaak prachtig versierde manuscripten zijn ruim 2700 gedichten bewaard gebleven. Deze
manuscripten, waarin ook de gedichten van „vroege‟ troubadours zitten, zijn alleen wel allemaal
van een relatief late datum: uit de tweede helft van de 13e eeuw of nog later. Hieruit moet
worden geconcludeerd dat rond 1250 binnen de troubadourcultuur een overgang van
mondelinge naar schriftelijke overlevering plaatsvond. Deze overgang valt overigens wel samen
met andere veranderingen en verschuivingen binnen de troubadourcultuur: terwijl tot
halverwege de 13e eeuw vooral ook de adel zelf gedichten maakte en zong, begon in de loop van
de 13e eeuw het aandeel van de adel af te nemen. Het aandeel van ambtenaren
(schrijfspecialisten), stadsbestuurders en burgers begon daarentegen te groeien.
Het einde van de troubadourcultuur wordt vaak zo rond 1300 gelegd. In werkelijkheid was er
van een vloeiende afwikkeling sprake, waarbij een vermenging van kerkelijke en wereldlijke
muziekcultuur optrad. Het duidelijkst blijkt deze vermenging uit het toepassen van de
meerstemmigheid, ontwikkeld binnen de kerkmuziek als versiering van het kerkgezang, op de
tot dan toe eenstemmige muziek van troubadours (en trouvères  zie pag. 23)
Het moderne beeld van de troubadour is dat van de enigszins buiten de samenleving staande
zanger die, met een viool op zijn rug, van kasteel naar kasteel trekt en daar het adellijke publiek
vermaakt met grappen, grollen, spot- en liefdesliederen. Op basis van de 12e en 13e eeuwse
bronnen blijkt dat dit absoluut niet het geval was. Zulke rondtrekkende grappenmakers
bestonden wel, maar worden dan meestal joglars (jongleurs, goochelaars, letterlijk: speellieden)
genoemd. Deze joglars waren weliswaar populair aan de hoven, maar ze stonden niet erg hoog
in aanzien. Met troubadours werd iets heel anders bedoeld. Zoals we hierboven al hebben laten
zien was het, zeker tijdens de begin- en bloeiperiode, vooral ook de adel zelf die als troubadour
optrad. Troubadours vormden in dit opzicht dus niet echt een duidelijk afgebakende groep met
een duidelijke beroepsfunctie binnen de hofsamenleving: iedereen kon in principe troubadour
zijn. Het gaat dus niet zozeer om het beroep, maar meer om de nieuwe levenshouding die in de
loop van de 11e eeuw in de gehele samenleving begon door te dringen.

Een troubadour en zijn dame

19
De Ridder
De ridder kwam uit de hoogste laag van het feodale stelsel en was meestal de zoon van een
edelman. Omdat de training en uitrusting van een ridder niet bepaald goedkoop waren, was het
ridderschap eigenlijk alleen maar weggelegd voor welgestelden. Een ridder stond bij alle lagen
van de maatschappij in hoog aanzien. Om een ridder te worden, moest je niet alleen de juiste
achtergrond, maar ook de juiste training hebben. In de eerste jaren van zijn leven werd de
aankomende ridder verzorgd door vrouwen, vaak zusters en bedienden die onder het bevel van
zijn moeder stonden. Als hij ongeveer vijf jaar oud was, kreeg de jongen les van zijn vader:
paardrijden, schaken (dat was een belangrijke sociale vaardigheid) en enkele religieuze
instructies. Op zevenjarige leeftijd werd hij bij de vrouwen weggehaald en kreeg hij, naast het
paardrijden, ook les in jagen en het omgaan met wapens.
Wanneer de jongen twaalf was, werd hij van huis gestuurd en moest hij bij een andere edelman
(bijvoorbeeld een vriend van zijn vader) in huis gaan als schildknaap. Hier volgde hij de rest
van zijn militaire training, maar hij kreeg ook les in manieren en muziek. Deze training werd
uiteindelijk afgesloten met een ceremonie, waarbij de jongen tot ridder geslagen werd. In de
periode 1150-1300 vond dit meestal plaats als de jongen ongeveer 19 jaar was, maar er zijn ook
bewijzen dat er al jongens van 14 tot ridder werden benoemd.
De manier waarop een jongen tot ridder geslagen werd, kon erg verschillen. In theorie kon elke
ridder iemand anders tot ridder slaan, en dat kon overal en op elke dag van het jaar gebeuren.
In de praktijk vonden deze ceremonies echter vaak plaats op Kerstmis, Pasen of op Hemelvaart.
Ook vond men dat hoe groter de edelman was die de ceremonie uitvoerde, hoe groter de eer
voor de nieuwe ridder was. Tijdens de ceremonie kreeg de nieuwe ridder zijn wapenuitrusting
bestaande uit: een harnas, gouden sporen en een zwaard.
De belangrijkste functie van een ridder lag op militair gebied. In de 11 e en de 12e eeuw had de
ridder waarschijnlijk vooral strijd met zijn buurmannen, over stukken land. Hoewel er niet
regelmatig gevochten werd, moest de ridder toch weten hoe hij het meest effectief kon vechten.
Een groot deel van zijn jeugd bestond uit trainingen, en om hiermee door te blijven gaan in
zijn volwassen leven, kon de ridder meedoen aan tournamenten.
Tournamenten zijn een soort model van een echte oorlog. In het toernooi worden teams van
ridders samengesteld waarna in het schijngevecht de formaties en bewegingen worden
ingeslepen. Degenen die niet zo bedreven zijn worden een stuk armer, want zij verliezen hun
paarden en bewapening aan hun overwinnaars. In het toernooi kunnen ridders tot grote naam
en faam stijgen. De kerk ziet dit echter met lede ogen aan en ziet het toernooi als bedreiging
van de openbare orde. Een toernooi kan immers gemakkelijk tot een echte oorlog uitgroeien of
een dekmantel zijn om een concurrent om te brengen als hij zich buiten zijn kasteel vertoont.

Een ridder wordt aangekleed voor de strijd

20
De Vrouwe
Het feodale stelsel in de Middeleeuwen had belangrijke gevolgen wat betreft de positie van de
adellijke vrouw. Vaders en broers zagen in hun dochters/zusters middelen om andere
leenmannen aan zich te binden en zo dus meer macht te krijgen.
Voor een huwelijk in de Middeleeuwen was wel toestemming van de vrouw zelf vereist, maar in
de praktijk kwam daar weinig van terecht en regelden de families het huwelijk.
In deze maatschappij waar eigenlijk alleen militaire kwaliteiten waarde hadden, was de plaats
van de vrouw heel erg bescheiden. Ze was wettelijk onderworpen aan haar man of naaste
familie, de man had zelfs het recht haar te slaan als ze hem tegensprak. Vrouwen werden
daarentegen wel beter onderwezen dan de mannen, maar lezen en schrijven stonden bij de
militairen als „vrouwen en monniken werk‟ laag in aanzien.
De vrouw had wel een belangrijke plaats in de economie: onder leiding van de „vrouw des
huizes‟ voorzag een middeleeuws gezin in zijn eigen behoeften.
Voor een vrouw uit de hoogste stand was buiten het gezinsleven alleen plaats in het klooster.
Slechts een enkele vrouw speelde echt een rol in het culturele leven.
Het merendeel van de vrouwen uit de lagere klassen was bezig op het land, als vrouw van een
boer die meestal onder gezag van een heer of een kerk stond.
Met de opkomst van de steden verdween deze horigheid geleidelijk. In de steden was de rol van
de vrouw in het openbare leven belangrijker. Vaak was de vrouw zelfs de partner van haar man
in gilden en zette soms zelf het bedrijf na zijn dood voort. Zo kwamen veel bedrijven in
handen van vrouwen.
Ongetrouwde vrouwen werden daarentegen het lidmaatschap tot een gilde vaak ontzegd, want
deze vrouwen werden gezien als de belichaming van het lichamelijke (het vleselijke, dus het
kwade) Aan de ene kant gaf dit de aanleiding tot een soort kuisheidsideaal, maar aan de andere
kant werd onder het volk de ongehuwde vrouw als een „seksueel vrij persoon‟ (=slecht)
opgevoerd.
Bestraffing van het kwaad in de gedaante van een vrouw was een belangrijk element in de
heksenverbrandingen, waarvan het hoogtepunt in de 15e, 16e en 17e eeuw viel en die aan meer
dan 500 000 Europese vrouwen het leven heeft gekost.

21
 Deelvraag 5
Welke literatuur kwam tijdens deze periode tot stand?

Literatuur die tot stand kwam in Europa

De Europese literatuur is begonnen als mondelinge literatuur die werd doorgegeven door
middel van liederen. Deze liederen werden door rondtrekkende troubadours voorgedragen en
doorgeven, waardoor ze generatie op generatie bleven voortbestaan. Eigenlijk gebeurde dit op
dezelfde manier als tijdens de klassieke periode gebeurde in Griekenland en op de Balkan. Om
het lied te kunnen onthouden en door te geven werd er gebruik gemaakt van herhaling en
sprongsgewijze verteltrant, weer net zoals gebeurde in de klassieke periode (denk maar aan de
“Odyssee” van Homerus) In tegenstelling tot de kerkelijke geschreven teksten, die overwegend
in het Latijn werden geschreven omdat de geestelijken de volkstaal te minderwaardig werd
achtten om het woord Gods‟ of een heiligenkroniek op te tekenen, werden deze teksten in het
Diets (het Middelnederlands) geschreven en uitgevoerd.
In de Middeleeuwen probeerde men vooral de gevoelens van een groep onder woorden te
brengen; de zogenaamde gemeenschapskunst. Het gevolg was dat er vrijwel alleen maar
anonieme stukken geschreven werden, aangezien de belangen van een groep sterker telden dan
het uiten van de gevoelens van een individu.

Soorten literatuur

Er zijn twee soorten literatuur binnen de Hoofse Literatuur die wij behandelen. Ten eerste is er
de Epiek. Epiek is verhalende literatuur waarin in de eerste plaats een gebeurtenis wordt
beschreven. Deze verhalen werden in dichtvorm geschreven, maar niet zoals de liederen, die
hoofdzakelijk in een vast metrum werden geschreven, meer zoals een hedendaagse roman. Een
leuk tijdverdrijf, en een zeer hoofse bezigheid aangezien het als hoofs werd gezien naar de
heldendaden van anderen te luisteren en er wellicht een goed voorbeeld aan te nemen.

Ten tweede is er de Lyriek. Lyriek is de verzamelnaam voor de gedichten die tijdens de midden-
en hoge Middeleeuwen werden geschreven. Binnen de Lyriek zijn ook weer verschillende
stromingen; de stroming van de troubadours, die vooral in Zuid-Frankrijk hun liederen ten
gehore brachten, en de trouvères, die in het Noorden hun publiek vermaakten.
Het is waarschijnlijk het meest logische te beginnen bij de eerste groep, de troubadours,
aangezien zij het eerst op het toneel verschenen.

De Troubadours

Binnen de cultus van de troubadours zijn er twee stromingen te ontdekken; de niet-hoofse en

de hoofse lyriek.

Niet-hoofse lyriek
De oudste bekende troubadour is Willem de 9e (1071-1127) die graaf van Poitiers en hertog van
Aquitanië was. Hij had meer aanzien en macht dan de koning van 'Frankrijk‟ zelf. Daarom kon
hij het zich veroorloven af en toe niet helemaal hoofs te zijn in zijn woordspelingen. De
onderwerpen van zijn gedichten zijn vaak schunnig en van de pure liefde, zonder een seksuele
relatie, moest hij niets hebben.

22
Hij maakte over het algemeen gebruik van 3 soorten lyriek:

- de „gap‟, waarin de dichter met veel woorden loopt op te scheppen over zijn daden, vooral
zijn daden in bed worden hierbij naar voren gebracht.
- De „casteis‟ een genre dat de wachters, die de vrouw van haar minnaar moeten afschermen,
belachelijk maakt
- Het „devinalh‟, een poëtisch raadsel.

De techniek die bij alledrie wordt gebruikt is het „trobar clus‟, het door mooie zinnen en
breedsprakigheid verdoezelen van de werkelijke betekenis van het gedicht. Feitelijk is het het
vaak gebruik maken van dubbelzinnige toespelingen.

Hoofse lyriek
Het hoofse minnelied (canzo) haalt de vrouw naar de voorgrond. Zij speelt de hoofdrol in de
gedichten

De Trouvères

Toen de Zuid-Franse fin‟amors-ideologie in het noorden van Frankrijk nog niet bekend was,
hadden de Noord-Franse dichters zelf ook al nagedacht over de liefde en de vrouw, en zich over
de verhouding tussen die twee al veel vragen gesteld.
Het oudste gedicht dat van deze stroming bekend is, is Roncevaux (in de negentiende eeuw het
Roelantslied genoemd). Dit is een zogenaamd chanson de geste, en is geschreven eind 11 e eeuw.
Maar er is in dit gedicht nog geen plaats voor de vrouw. Als Roelant sterft neemt hij tragisch
afscheid van zijn zwaard, zijn keizer, maar zijn verloofde wordt en passant vergeten.
Maar latere gedichten van de trouvères zijn minder hard tegenover de vrouw. In de trilogie
“prise d‟Orange, Aliscans en Moniage Guillaume” uit “cycle de Guillaume d‟Orange” trouwt
de Saraceense Oriabel uit liefde met Guillaume, en laat zich voor hem omdopen tot Guibourg,
en wordt zijn partner die hem raad geeft en voor hem zorgt. Als zij sterft wordt hun liefde nog
eens extra onderstreept.
Dit is een voorbeeld van de „emancipatie‟ van de vrouw destijds. Zij nam een steeds grotere
plaats in, in verhalen en in het denken van de mannen. Zij was echter, in tegenstelling tot de
denkbeelden van de troubadours, wel bereikbaar, een liefdespartner in plaats van een idool. Zij
werd zelf verliefd op de ridder en als hij goede prestaties leverde en zich hoffelijk gedroeg gaf zij
zichzelf aan hem.
In het Historica regum Brittaniae, geschreven in 1136 of 1137 door Geoffrey van Monouth,
wordt het toernooi dat wordt gehouden om de pas gekroonde Arthur te huldigen beschreven.
Toen de dames toekeken vanaf de borstwering van het kasteel raakten ze allemaal verliefd op de
ridders die zo hun best deden om hun moed te tonen. Maar zij weigerden aan hen hun liefde te
schenken voordat zij ten minste drie keer zo hun moed hadden laten zien. “Aldus gedroegen de
dames zich kuis en hun liefde maakte de ridders edeler”.
Het grote verschil met het zuiden was dus het resultaat van de liefde. In het zuiden was de
liefde zelf het resultaat van het liefhebben en het verlangen. De hoofsheid was dus veel
belangrijker dan in het noorden, waar de hoofsheid alleen maar een decor was waar de geliefden
wel degelijk ontmoetingen hadden. Gingen de troubadours er duidelijk van uit dat liefde en
hoofsheid automatisch met elkaar verbonden waren, de trouvères vonden dat liefde slechts een
aspect van de hoofsheid was, die niet eens noodzakelijk was.
In de tweede helft van de twaalfde eeuw is de fin d‟amors gedachte vanuit het zuiden naar het
noorden over gewaaid. De kleindochter van Willem IX, Aliénor van Aquitanië, en vooral haar
dochter Marie de Champagne, hebben daar veel aan bijgedragen. Aan het hof van Champagne

23
verbleef onder andere Chrétien de Troyes. Hij was de beroemde dichter die onder andere
Lancelot en Perceval (of het verhaal van de Graal) zo rond 1160-1170 heeft geschreven. Hij week
echter wel af van het ideaal van de troubadours. Hij geeft met de regels

“Nooit heb ik gedronken van de drank

waardoor Tristan werd betoverd.
En toch, meer dan hem doet mij beminnen
een puur hart en een vaste wil”
De Liefde wordt hier dus niet meer afgeschilderd als iets magisch, iets waar je door betoverd
wordt, of je het nou wil of niet, en waar je je niet tegen verzetten kan (iets wat de troubadours
wel graag geloofden), maar als iets wat door eigen inzet van hart en ziel bereikt wordt.
Het menselijke komt hier dus veel sterker naar voren dan bij het zuidelijke ideaal. Dit ook de
grootste bron van informatie voor de trouvéres geweest, en er zijn eigenlijk maar weinig
trouvères die zich aan het ideaal van de troubadours hebben gehouden.

Roman

De oorspronkelijke betekenis van het woord roman is: „een verhaal in het Romaans, dat wil
zeggen; de volkstaal‟. In de middeleeuwen betekende het woord roman: „een verhalend gedicht
over ridders‟. De tegenwoordige betekenis wijkt daarvan af want nu betekent het: „een
prozaverhaal, omvangrijker dan een novelle‟.

Kenmerkend voor een Middeleeuwse roman is onder meer:

1. er worden personen in beschreven gedurende een vrij lange periode van hun leven;
2. de intrige (= verwikkeling) is samengesteld (het bestaat uit meerdere onderdelen).

Ridderromans

In de middeleeuwse maatschappij is de macht van de adel heel groot. Naast allerlei voorrechten
hebben de ridders van hun koning ook grote stukken land gekregen. Officieel in leen, maar in
feite als eigendom. Deze kunnen zij naar eigen goeddunken gebruiken, en weer onderverdelen
onder hun leenmannen. In ruil daarvoor geven deze leenmannen aan hun leenheer, de koning,
de eed van trouw.
Het is te begrijpen, dat een belangrijk deel van de middeleeuwse letterkunde wordt gevormd
door ridderromans: lange verhalen op rijm waarin wordt verteld over de heldendaden en
avonturen van dappere ridders. Vooral in de dertiende eeuw is een groot aantal verhalen in het
Middelnederlands opgetekend.
De oorsprong van de ridderroman ligt in Frankrijk. Dat blijkt al uit de naam roman, dat wil
zeggen een verhaal, geschreven in het Romaans, de volkstaal van Frankrijk. In tegenstelling tot
het Latijn waarvan geleerden en geestelijken zich bedienen. Monniken in de kloosters hebben
de Franse ridderromans in het Middelnederlands vertaald. En onmiddellijk krijgen ze een groot
publiek, aangezien er toen nog geen t.v‟s en radio‟s waren en de mensen hun vermaak dus
ergens anders vandaan moesten halen.
Deze romans zijn geschreven in opdracht van en ter vermaak en lering van de hofadel. Door
naar de verhalen te luisteren of ze te lezen (in de weinige gevallen dat een ridder kon lezen)
kwamen zij op een leuke manier een saaie avond door en konden zij ook nog hun leven
verbeteren door een voorbeeld te nemen aan de held van het verhaal. De meeste auteurs waren

24
zogenaamde klerken: door de kerk opgeleide geestelijken met een lage wijding. Vaak bewerkten
de klerken literatuur uit het Frans of het Latijn.

Er zijn twee soorten ridderromans:

1. De Niet-Hoofse romans, met:

- ruwe ridders, - ondergeschikte positie van de vrouw, - trouw en ontrouw aan de
leenheer.

Deze groep is vooral bekend om de Frankische of Karelromans

Deze verhalen zijn gegroepeerd rond Karel de Grote en zijn twaalf paladijnen (leenmannen).
Ze berusten op een historische gebeurtenis. Maar er zijn al vier eeuwen voorbij gegaan tussen de
regering van Karel de Grote en het moment dat de verhalen worden opgeschreven. Karel de
Grote is een legendarische figuur geworden en om zijn persoon heen hebben schrijvers
wonderbaarlijke verhalen en liederen verzonnen. We noemen dat verschijnsel: epische
concentratie.
Karel de Grote is vooral de volmaakte ridder, dapper, edelmoedig, trouw aan zijn gegeven
woord en godvruchtig. Strijd en brute kracht zijn vaak het onderwerp: de strijd tegen de niet-
christelijke Moren in Spanje, de strijd van Karel tegen zijn ontrouwe leenmannen, de strijd van
de leenmannen onderling. Maar ook oprechte, in onze ogen soms wat naïeve, vroomheid is een
kenmerk van de Karelromans. De vrouw speelt in de Karelromans geen belangrijke rol.
De bekendste Frankische of Karelromans zijn het Roelantslied, Renout van Montalbaen en
Karel ende Elegast.
Rond 1100 kwamen de eerste ridderromans op, de vóórhoofse romans. De idealen in deze
romans waren dapperheid en trouw en de vrouw nam een ondergeschikte positie in.
Ze hebben in de regel een Franse tekst als bron, een chanson de geste. In oorsprong ging het
om gezongen heldenliederen.
Karel is de koning van de Franken uit de bloeitijd van het feodale tijdperk en hij wordt
omringd door feodale leenmannen met wie hij dikwijls overhoop ligt, hij wordt geconfronteerd
met onderlinge conflicten, verraad en ontrouw

2. De Hoofse romans, met:

- moedige en slimme ridders, - verering van de vrouw.

Amoureuze verwikkelingen spelen in deze Hoofse Ridderromans de hoofdrol. Ridders doen

heldendaden om eer aan vrouw te bewijzen en zo de aandacht van de vrouw te trekken.
Hiervoor begunstigd de vrouw hen. Men is hoffelijk ten opzichte van elkaar, de hoofse
omgangsregels worden strikt in acht genomen, maar er word daarentegen wel veel geroddeld.
In tegenstelling tot de vóórhoofse romans was er in de hoofse roman wel plaats voor de liefde.
Ridders verrichten heldendaden voor hun onbereikbare, geliefde vrouw.

Middeleeuwse hoofse ridderromans hebben vaak de volgende kenmerken:

1. Er is vaak een wonderlijke sfeer in de verhalen met sprookjeselementen; alles is

mogelijk, van zwevende schaakborden tot dieren die tegen elkaar praten in hun eigen
taal. Het grappige is dat de volwassenen er in geloofden. Zij twijfelden er niet aan dat
alles wat verteld werd echt gebeurd was of in ieder geval kon het echt gebeuren. Net
zoals kleine kinderen nu nog in Sinterklaas geloven. In de middeleeuwen waren de

25
 mensen heel erg bijgelovig, zij geloofden in alles wat bovennatuurlijk was en vreesden
het ook vaak (denk maar aan de heksenjachten).
2. Moedige en sterke, maar tegelijk slimme ridders; De ridders waren allemaal perfect,
behalve dan de slechte ridders, maar die waren dan ook gelijk door en door slecht. Er
werd een duidelijk onderscheid gemaakt tussen goed en slecht. Mensen konden niet half
slecht en half goed zijn. De held mocht dan wel eens een foutje maken, of gewoon pech
hebben, maar hij zou nooit of te nimmer opzettelijk mensen kwaad doen.
3. Verering van de vrouw; alle goede daden werden in naam van een vrouwe gedaan. Zij
werd als de perfectie gezien, iets dat zoveel mogelijk vereerd moest worden en wiens
roem zo ver mogelijk moest reiken.
4. Liefde als centraal thema. Liefde speelde altijd wel op een manier de hoofdrol. De liefde
had invloed op de daden van de held. Door de liefde werd hij een beter mens en begon
hij bijvoorbeeld aan de geste waar het hele verhaal om draaide.

Er zijn verschillende soorten hoofse ridderromans:

De Arthur-roman (de Keltische of Britse roman) is een Middeleeuwse hoofse ridderroman met
de volgende kenmerken:

1. wonderlijke sfeer met sprookjeselementen;

2. Moedige en sterke, maar tegelijk slimme ridders;
3. verering van de vrouw;
4. Koning Arthur en de ridders van de Ronde Tafel komen erin voor;
5. Liefde als centraal thema.

Eigenlijk zijn deze kenmerken identiek als die van de „algemene‟ ridderroman, behalve kenmerk
4; alle verhalen spelen zich af rond Koning Arthur en zijn hof op Camelot

In Brits Keltische Arthur-romans heeft koning Arthur de hoofdrol. De koning wordt

opgehemeld. Dit zijn al heel oude verhalen. Arthur en zijn ridders wonen in een ideale wereld,
waarin iedereen gelijk is. Arthur heeft zijn rijk met veel pijn en moeite opgebouwd uit de
brokstukken die Uther Pendragon (zijn vader) heeft achtergelaten. Je zou kunnen zeggen dat de
les in de Arthur-romans is dat je als je een goed mens bent, de wereld kan verbeteren.
Koning Arthur, leefde enige eeuwen voor Karel de Grote. Daardoor zijn deze verhalen nog
fantastischer dan de Karelromans; reuzen en monsters, vliegende schaakborden en andere
sprookjesmotieven zijn volop aanwezig.
Arthur werkt met de Ronde tafel: een tafel zonder hoofd, dus iedereen was gelijk. Alle ridders
van de Ronde Tafel wilden bewijzen dat zij dapper waren en vertrokken daarom regelmatig op
één of andere speurtocht. Een beroemd voorbeeld daarvan is Lancelot, die zijn dapperheid
toonde door alle opdrachten die Guineverre hem gaf uit te voeren. Hij deed dit ook nog uit
liefde voor zijn koningin, wat de zaak zeer hoofs maakte.
En tenslotte is de ideale ridder in de Arthurromans hoofs tegenover de vrouw. Het doel van de
avonturen en heldendaden is ofwel het vinden van de graal (de schaal die bij het Laatste
Avondmaal door Christus gebruikt was en die ergens in Brittannië terechtgekomen was) ofwel
het verwerven van de uitverkoren vrouw.
Arthur is de literaire en ideologische tegenhanger van Karel, hij is een moderne vorst van Brits-
Keltische origine en omringt zich met gezagsgetrouwe ridders van lagere komaf. Aan zijn hof
heerst doorgaans harmonie en zijn ridders cultiveren de hoofse beschavingsidealen. (als je de
affaire van Lancelot en Guineverre niet meerekent)

26
In het Middelnederlands zijn verschillende romans over koning Arthur en zijn ridders
overgeleverd. Bekende voorbeelden zijn Walewein, Perceval en de avonturen van de dapperste
ridder aller tijden; Lancelot (of Lanceloet, zoals hij ook nog wel eens genoemd wordt)

Een goed voorbeeld van de hoofsheid in de Arthur-romans komt uit het verhaal; Perceval, of
het verhaal van de Graal. Dit verhaal is geschreven door Chrétien de Troyes. In het volgende
fragment komt heer Walewein heer Perceval halen in naam van de koning. Heer Perceval staat
net in gedachten verzonken naar de sneeuw te staren:

Heer Walewein rijdt heel rustig op hem af, als iemand die helemaal geen kwaad in de
zin heeft en zegt: „Heer, ik zou u zeker op de gewone wijze begroet hebben, als ik uw
gemoedstoestand net zo goed kende als de mijne. Maar ik kan u wel zeggen dat ik een
bode ben van de koning, die u via mij opdraagt en verzoekt met hem te komen
spreken.‟
„Er zijn er al twee geweest,‟ zegt Perceval, „ die het enige dat voor mij telt wegnamen, en
me wilden meenemen alsof ik een gevangene was! Ik was zo verdiept in deze gedachten
die bijzonder prettig waren, dat degene die me daaruit opschrikte hier niet tot zijn
voordeel kwam; want hier op deze plek lagen drie druppels vers bloed die het wit deden
oplichten: als ik er naar keek, leek het me alsof ik de frisse kleur van het gelaat van mijn
schone vriendin zag; ik wilde er beslist niet van scheiden.‟
„Zeker‟, zegt heer Walewein, „dat was geen laag-bij-de-gronds gepeins, nee, integendeel,
het was zeer hoofs en zoet; en hij die u daarvan afbracht, was gemeen en overmoedig.
Maar nu zou ik toch wel bijzonder graag weten wat u wilt doen, want, als u het niet erg
vindt, zou ik u heel graag bij de koning brengen.‟ (PrismaKlassieken, vertaling Dr. René E.V. Stuip)

De Oosterse Ridderroman had de volgende kenmerken:

1. ze spelen zich geheel of gedeeltelijk af in het (nabije) Oosten, bekend door de Kruistochten;
2. de (hoofse) liefde is het centrale thema: vaak de onmogelijke liefde tussen een christen en een
heiden
(waarbij bekering tot het christendom de oplossing biedt);
3. wonderlijke sfeer met sprookjeselementen;
4. moedige, sterke, maar tegelijk slimme ridders.

Door de kruistochten zijn veel verhalen uit het oosten in West-Europa bekend geworden. In
deze oosterse romans zijn de ridders niet alleen maar heldhaftig. Het hoofdmotief is de liefde
geworden, zoals in de roman van Floris ende Blanchefloer. Het verhaal speelt zich altijd voor
het grootste deel of helemaal in een Oosters land af.

Floris ende Blancefloor.

Floris ende Blancefloer (1260) geschreven door Diederic van Assenede, is zo‟n Oosterse roman.
Er is een vertaling van Floire et Blanchefleur gemaakt, bestemd voor Vlaamse edelen die geen
Frans kenden. Het is alleen geen zuivere ridderroman want de strijd ontbreekt. De held verkiest
vernuft en rede boven geweld. Het verhaal concentreert zich vooral op de ontwikkeling van de
hoofse liefdesrelatie. In het onderstaande fragment wordt Blancefleur aan de tand gevoelt door
een vriendin van haar, over Floris en hoe hun relatie nou precies is.

27
“Blanchefleur,‟ zeid‟ zij, „zoete gezellinne,
Kint gij de bloeme, daar ik om pogede
U vele, eer ik ze u togede?
Mij dinkt, dat gij ze an u draget,
Sind dat gij ze alre eerst zaget,
Zo dinkt mij, dat gij zijt verhoged.
Ik wane, dat daaran leget grote doged,
An die bloeme, die ene jonkvrouwe
Zo schiere hevet verlost van hare
“Blanchefleur,‟ zei zij, „zoete vriendin,
ken jij de bloemen, om welke
ik je zo plaagde?
Mij dunkt dat ge ze bij u draagt,
sinds jij ze voor het eerst zag,
ik denk dat je verheugd bent.
Ik denk dat er een grote kracht schuilt
in die bloem, die een jonkvrouwe
zo snel verlost van haar rouw.

Een luttel eer wild‟ gij ze niet zien,
Nu dunkt gij mij bevaan in dien,
Dat gij der gere zoudt zijn houd,
Daar gij ze jegen delen zoudt.‟
„Delen?‟ zeid‟ zij, „En es dit Floris,
Mijn zoete lief, mijn zoete amijs,
Daar mijn lijf ende mijn dood an leget?
Als ik u dikken hebbe gezeged,
Dit es mijn troost, mijn toeverlaat,
An heme leget al mijn raad.”
Eerder wilde jij ze niet zien,
nu schijn jij mij in zulk een toestand,
dat gij degene wel zeer genegen zou zijn,
met wie jij ze (de bloem) zou delen.‟
„Delen?‟, zei zij, „En is diegene Floris,
mijn zoete vriend, mijn zoete lief,
die leven of dood voor mij betekent?
Zoals ik jou dikwijls heb gezegd,
hij is mijn troost, mijn toeverlaat,
bij hem ligt al mijn heil.”

(Ridderverhalen uit de middeleeuwen, pagina 114, vertaling Lisa Mol)

De derde stroming binnen de Middeleeuwse ridderroman is de Klassieke ridderoman,

waarvan de stof ontleend is aan de klassieke oudheid; de sfeer is echter volkomen middeleeuws.
Alle elementen die van oorsprong klassiek zijn (zoals „heidense‟ goden) zijn aangepast aan de
middeleeuwen. Een voorbeeld hiervan is J. van Maerlant, Historie van Trojen.

Deze romans vertellen verhalen over helden uit de Griekse en Romeinse oudheid. Bijvoorbeeld
de romans over Alexander de Grote en over de geschiedenis van Troje, beide geschreven door
Jacob van Maerlant. De sfeer in deze verhalen is, ondanks hun onderwerp, heel herkenbaar
middeleeuws. Ook de illustraties zijn volkomen middeleeuws.

Ander literaire stromingen in de middeleeuwen zijn:

Geestelijke literatuur:
de geestelijke literatuur is een totaal andere stroming in de middeleeuwse literatuur. De
monniken besteedden uren in de kloosters met het optekenen en kopiëren van heiligenlevens.
Zij hielden zich vaak alleen maar bezig met godsdienstige zaken, slechts enkele keren tekenden
zij niet godsdienstige zaken op.

Burgerlijke literatuur:
dit zijn vooral didactische werken (om de mensen iets te leren). Zij handelden niet over heiligen
of ridders die fantastische heldendaden verrichten, maar meer over hoe een gewoon mens een
beter leven kon leiden (om zo wellicht verzekerd te zijn van een plaats in de hemel).

28
 Deelvraag 6
Welke waarde heeft de Hoofse Liefde in de moderne literatuur?

De Middelnederlandse literatuur heeft ook tegenwoordig nog invloed op de moderne literatuur.

Om dit te onderbouwen hebben wij twee boeken uitgekozen om te bespreken. In deze twee
boeken komt het thema, hoofs, onbereikbare liefde, steeds weer terug.

Terug tot Ina Damman

In Terug tot Ina Damman, van Simon Vestdijk, wordt de puber Anton Wachter wanhopig
verliefd op Ina Damman, een meisje van zijn school. Deze liefde zal zijn hele schoolcarrière
beheersen. Wanneer Anton toenadering zoekt tot Ina, wijst zij hem in de eerste instantie niet
botweg af, maar blijft wel afstandelijk. Anton hoopt haar gunsten te winnen door haar tas te
dragen en met haar mee te lopen naar het station.
Anton idealiseert Ina, hij schept een droombeeld van haar, waar hij wel tegen durft te praten en
met wie hij ook werkelijk een relatie heeft, maar van de echte Ina Damman is hij in feite bang,
hij weet niet wat hij er mee aan moet. Ina symboliseert voor hem de hogere, geestelijke liefde, de
ideële liefde. Dit is in feite ook waar het bij de hoofse liefde om draait. De dame ophemelen
door haar te idealiseren en werken in haar naam verrichten, om haar gunst te winnen. Maar
Anton is bang van de echte Ina Damman; die angst maakt hem onhandig in de omgang met
haar. Daardoor lukt het hem niet Ina voor zich te winnen. Ina verwacht van een jongen in deze
situatie iets meer en maakt tenslotte het „uit‟. Zij wil niet meer met hem omgaan en al helemaal
niet dat hij nog met haar meeloopt naar het station.
Na Ina wordt Anton „verliefd‟ op Marie van den Boogaard, een meisje uit zijn klas. Hij begint
een relatie met haar maar die loopt stuk omdat Marie veel te aanhalig is. Zij is eigenlijk het
tegenovergestelde van Ina. Deze verliefdheid was alleen gebaseerd op het feit
Anton doorloopt de verschillende versies van de liefde, van welke de geestelijke liefde
uiteindelijk het sterkste blijkt. Anton is eigenlijk een kind tussen vier vrouwen. Zijn moeder
staat voor de kinderliefde; Ina voor de geestelijke, hoofse liefde; Marie voor de zinnelijke
verliefdheid en Janke, de dienstmeid, die hem een seksspelletje leerde toen hij acht jaar oud was,
voor de puur lichamelijke liefde.
Uiteindelijk vlucht Anton weer terug naar zijn eigen droomwereld. Hij blijft trouw aan Ina, en
stelt zich tevreden door met haar droombeeld te leven. Deze trouw komt vooral uit de laatste
zin naar voren:

“Maar zijn voeten raakten zwaar de aarde, zwaar en knarsend op het kiezel alsof
zij alleen hadden te bepalen hoe onwankelbaar trouw hij blijven zou aan iets dat
hij verloren had, - aan iets dat hij nooit had bezeten.”
Uit deze zin blijkt hoe trouw Anton zal blijven aan Ina, hoewel hij weet dat hij haar nooit
bezeten heeft en haar nooit zal bezitten. In de hoofse liefde was dit een wezenlijk deel van de
cultuur, de troubadour die trouw bleef aan de vrouwe zonder er ook maar iets voor terug te
krijgen.

29
Een vlucht regenwulpen
In “Een vlucht regenwulpen” van Maarten ‟t Hart, wordt de ik-persoon, Maarten, verliefd op
Martha. Zij zit ook bij hem op school en hij probeert haar gunsten te winnen door haar te
helpen met haar huiswerk in de bibliotheek. Maarten is een buitenbeentje, die eigenlijk vrij
contactgestoord is. Hij heeft moeite met het omgaan met mensen en het aanknopen van
gesprekken. Ook heeft hij moeite met in het openbaar verschijnen. Hij heeft een enorme hekel
aan pleinen en vermijdt die dan ook als het even kan.

Martha wordt, net zoals Ina, geïrriteerd door het gedrag van Maarten. Zij ontwijkt hem liever,
zeker nadat hij zelfs een eind fietst op zondag om in dezelfde kerk te zitten als zij zit. Dit
schrikt haar af. Maar Maarten blijft verliefd op Martha en kan haar droombeeld niet van zich
afzetten. Als hij op een bruiloft het zusje van Martha tegenkomt overwint hij zijn schroom en
vraagt hij haar mee uit. Eigenlijk doet hij dit alleen maar omdat zij op Martha lijkt. Maarten is
nog steeds wanhopig op zoek naar Martha, zonder dat hij dat inziet.
Vanaf het moment dat hij een afspraak heeft met het zusje van Martha, wiens naam niet
bekend wordt, aangezien zij alleen maar een afspiegeling van Martha symboliseert, krijgt
Maarten een dwanggedachte. Hij is er van overtuigd dat hij dood zal zijn op de dag van de
afspraak. Dit is ook bijna het geval, wanneer hij een ongeluk krijgt in de Zwitserse Alpen.
Ondertussen is Maarten een beetje verliefd geworden op een collega van hem, Adriënne, maar
zij wordt verliefd op een ander.
In Bern probeert Maarten een hoer te benaderen omdat zij op Martha lijkt. Maar zelfs zij
weigert hem. Dit symboliseert de onbereikbaarheid van Martha. Martha zal voor altijd een
droombeeld blijven voor Maarten.
Uiteindelijk zegt Maarten de afspraak met het zusje af, waarschijnlijk omdat hij er toch voor
kiest om in zijn droomwereld te blijven en niet vervanging te zoeken voor Martha.
Wat deze beide boeken dus gemeen hebben, is het feit dat de hoofdpersoon verliefd wordt op
een meisje, haar probeert te veroveren, (uiteindelijk) afgewezen wordt en zich dan terugtrekt in
een droomwereld.

De waarde van de literatuur is dus te bepalen door te krijgen hoe relevant het onderwerp nog is
in de literatuur. Uit deze twee boeken blijkt dat de Hoofse Liefde eigenlijk nog steeds meespeelt,
in het dagelijks leven. Want wie weet hoeveel mensen te maken hebben (gehad) met zo‟n
geestelijke, onbeantwoorde liefde?

30
 Conclusie
Hoe werd de Hoofse L iefde in de Middeleeuwen geuit en wat is de historische waarde van de
Hoofse L iefde in de moderne literatuur?

Het antwoord op deze vraag luidt volgens ons:

De Hoofse Liefde werd in de Middeleeuwen op verschillende manieren geuit. De voornaamste
manier was klaarblijkelijk via de gedichten die de troubadours schreven en voordroegen. Zij
verhaalden over voorname dames en dappere ridders. Deze gedichten dienden de toehoorders
weer tot voorbeeld.

Bij de Hoofse Liefde speelden verschillende groepen een rol. Ten eerste waren er natuurlijk de
troubadours en de trouvères. Zij verspreidden de cultuur en maakten de beroemde verhalen als
Floris en Blanchefleur, Lancelot en Guinevere en Tristan en Isolde “wereld” beroemd.
Ten tweede waren er de dames, die vaak één van de hoofdrollen speelden in de verhalen. Zij
fungeerden als het object van affectie voor de ridders. Zij inspireerden tot het verrichten van
goede werken en het verbeteren van de maatschappij.
Ten derde zijn er natuurlijk de ridders. Zij deden in naam van hun dame allerlei goede daden
en gingen op de ene queeste naar de andere.

Zonder deze drie groepen kon de Hoofse Liefde niet tot stand zijn gekomen. Want immers, de
dame inspireert de ridder, de ridder zorgt voor de verhalen, de verhalen worden verder verteld
door de troubadours, waardoor de dames meer roem krijgen en meer ridders die in hun naam
goede daden verrichten. Zji hebben elkaar dus allemaal nodig.

Ook hedentendage werkt de Hoofse Liefde nog steeds tot de verbeelding. Moderne schrijvers
zoals Maarten ‟t Hart en Simon Vestdijk gebruiken dit als thema in hun boeken.

31
 Literatuur
Tijdschriften
Krul, W.E. (1978) “Troubadours en feodalisme”, in: Spiegel Historiaal, jaargang 13,
nummer 10; oktober, pagina 612-617.

Boeken
Hogenelst, D. & Oostrom, F. van, (1995) “Handgeschreven Wereld, Nederlandse
literatuur en cultuur in de Middeleeuwen”, Amsterdam: Prometheus

Pleij, H. (1988) “Het literaire leven in de middeleeuwen”, Leiden: Nijhoff

Huizinga, J. (1963) “Herfsttij der middeleeuwen”, Haarlem: H.D. Tjeenk Willink &
zonn N.V.

Frayling, C. (1995) “De faschinerende middeleeuwen”, Houten: Fibula / Unieboek b.v.

Nederlandse vertaling van “Strange landscape” (1995), BBC books

Duby, G. (1985) “Ridder, vrouw en priester, de middeleeuwse oorsprong van het

moderne huwelijk”, Amsterdam: Brecht Nederlandse vertaling van “Le chevalier, la
femme et le prête: le mariage dans la France féodale” (1981) Parijs: Hachette

Pernoud, R. (1986) “Vrouwen in de middeleeuwen: haar politieke en sociale betekenis”,

Baarn: Ambo. Nederlandse vertaling van “La femme au temps des cathédrales”, (1980)
Parijs: Stock

Winter, J.M. van (1982) “Ridderschap”, Bussum: Unieboek

Hansmann, W. (1980) “Het Loire-Dal”, de Bilt: Uitgeverij Cantecleer. Nederlandse

vertaling van “Das Tal der Loire” (1976) Keulen: DuMont Buchverlag

Power, E. (1978) “De vrouw in de middeleeuwen”, Bussum: Unieboek. Nederlandse

vertaling van “Medival Women” (1975) Cambridge: Camebridge University Press

Vooys, C.G.N, de & Stuiveling, G. (1958) “Schets van de Nederlandse Letterkunde”,

Groningen; J.B. Wolters

“The Golden Age of Dutch Manuscript Painting” (1989) Stuttgart en Zurich;

Verlagsgeschäfte & Co. K.G.
Catalogus voor de expositie “Middeleeuwse Miniaturen uit de Noordelijke
Nederlanden” Utrecht, Rijksmuseum Het Catharijneconvent, 10-12-1989 / 11-02-1990,
en voor “The Golden Age of Dutch Manuscript Painting” New York, The Piermont
Morgan Library, 01-03-1990 / 06-05-1990

32
Haantjes, J. & Smit, W.A.P. (1948) “Panorama der Nederlandse Letteren” Amsterdam;
N.V. Amsterdamsche boek- en courant maatschappij

Janssens, J. (1979) “Ridderverhalen uit de Middeleeuwen” Amsterdam / Brussel; Elsevier

Paape, N. de (1970) “Ik zag nog nooit zo roden mond”, Leiden; A.W. Sijthoff‟s
Uitgeversmaatschappij

Calis, P. / Huygens, F.P. / Veurman, B.W.E. (1977) “Het spel der knikkers” Amsterdam,
Meulenhoff Educatief

Komrij, G. (1989) “Abele spelen” ‟s-Gravenhage; SDU uitgeverij

Knuvelder, G. (1967) “Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse Letterkunde” ‟s-

Hertogenbosch; L.C.G. Malmberg

Bumke, J. (1989) “Hoofse cultuur (deel 1 & 2)” Münschen; Deutscher Taschenbuch
Verlag GmbH & Co. Vertaling van: “Höfische Kultur. Literatur und Geschellschaft im
hohen Mittelalter”

33