Professional Documents
Culture Documents
A7
Peize Eelde
Witte route 7 km
Norg
Vries A28
Veenhuizen
N919
13
Hospit aallaa
De Slokkert
Assen
Beilen
vm joodse begraafplaats
eenwe Bergv g
1 Tourist Info Veenhuizen (vm Slachthuis) 2 Gevangenismuseum (vm Tweede Gesticht) 3 Cellengebouw De Rode Pannen 4 vm Opleidingscentrum Gestichtwachters 5 Marechausseekazerne 6 Koffie- en theetuin en galerie Zunneschien 7 vm dokterswoning 8 vm apothekerswoning 9 vm woning assistent-apotheker 10 Boerderij Jachtweide 11 Inloopatelier Coco Maria 12 vm Stoomkatoenspinnerij 13 Spaanse Kerkhof 14 Begraafplaats 15 Sterrebos 16 De Tuinen van Weldadigheid 17 IJskoepel 18 Lijkenhuisje 19 Rugkliniek Iprenburg (vm quarantainegebouw) 20 Hotel Bitter & Zoet en Gezondheidsacademie (vm Hospitaal en nr. 7, 8 en 9) 21 vm Leprozenhuis
eg rmsw
12
*
Eikenla
weg Stoom
an
14 15
10
Oude
11 16
Eikenla an
Norge
22 Oude Brandweerkazerne 23 Outsider Art House 24 Erfgoedcentrum 25 Houtzagerij 26 Elektriciteitscentrale 27 Houtjesplein 28 RK kerk 29 Edelsmederij Verweij 30 Koepelkerk 31 Vakantiewoning (vm Kosterswoning) 32 Caf-Restaurant-Theater Het Verenigingsgebouw 33 Klein Soestdijk 34 vm Synagoge 35 Maallustcomplex 36 Stichting Muziekinstituut Veenhuizen (vm Directiehotel) 37 Van den Boschhoeve 38 Leerlust (vm school) 39 Locatie vm bakkerij 40 Wilhelminaboom 41 PI Esserheem 42 PI werkplaats * vm Tweede- en vm Derde Gesticht
Laan ad Weld
rweg
17 18 9 19 8 7 20 21 6
Hospit aallaa n
42
22
41
Meido ornlaa n
2
Kerkla
Veenhuizen boeit
www.veenhuizenboeit. nl www.kopvandrenthe.nl www.drenthe.nl
Oude
1
eg aulerw
Grach t
40 39
23 24
an
38 25 26
G ene raal va
27
igheid
Hoofd
weg
37 30 32 35 34 33 31
28 29
nationaal stedelijk netwerk
36
Fochtelorveen
Veenhuizen in de Drentse gemeente Noordenveld: dwangkolonie, rijkswerkinrichting en gevangenisdorp. Een wandeling of fietstocht is hier een reis door een intens en tastbaar verleden. Veel panden zijn gerestaureerd en bieden nu onderdak aan galerien, ateliers, overnachtingsaccommodaties, een museum en meer. Ontdek het zelf: Veenhuizen boeit! In 1823 stichtte de Maatschappij van Weldadigheid in een desolaat veengebied een dwangkolonie voor bedelaars, arme gezinnen en wezen. Een plek die volgens de Maatschappij heel geschikt was voor de heropvoeding - met tucht en arbeid - van arme sloebers uit de steden in het westen van het land. Na de overname van de gestichten door de rijksoverheid, werd Veenhuizen rijkswerkinrichting, waar veroordeelde misdadigers werden ondergebracht. Nadat Justitie de verantwoordelijkheid had gekregen over de gestichten, verrees hier tussen 1875-1914 voor het personeel een compleet dorp. Alles, met uitzondering van de Hoofdweg, viel tot in de jaren 80 van de 20ste eeuw onder beheer van Justitie. Veenhuizen kent nog altijd drie strafinrichtingen met ruim 1.000 gedetineerden. 1. Tourist Info Veenhuizen. In het gerestaureerde oude Slachthuis is het Tourist InfoVeenhuizen gevestigd. 2. Gevangenismuseum. Van de drie 19de-eeuwse gestichten resteert alleen het Tweede Gesticht. Hier is het Gevangenismuseum gevestigd, dat
Veenhuizen boeit
wacht (GEWA) deze taak over. De kazerne van de GEWA uit 1950 is nu een kantoor van Justitie. Tot de jaren 80 van de vorige eeuw was het gevangenisdorp verboden gebied voor buitenstaanders. Leveranciers en bezoek voor het personeel konden niet zomaar langskomen. Zo hadden de bakker en de slager, die huis aan huis bestellingen kwamen opnemen, alleen toegang met een pasje dat moest worden aangevraagd op het Hoofdbureau. 6. Zunneschien. In de rechterhelft van de dubbele personeelswoning Controle (W.C. Metzelaar, 1905) is Zunneschien gevestigd, een schitterende koffie- en theetuin en een galerie met werk van zon 150 hobbyisten. Samen met zijn vader J.F. Metzelaar was Justitie-architect W.C. Metzelaar in de periode 1875-1914 verantwoordelijk voor de bouw van zon 150 panden in Veenhuizen. De naam Controle verwijst naar de functies van de oorspronkelijke bewoners: de huismeester van het Hospitaal en de opzichter der gebouwen. 7, 8 en 9. Toewijding, Plichtgevoel, Bitter en Zoet. Veel panden in Veenhuizen dragen stichtelijke opschriften, die de functie van de bewoner of het gebouw weergaven. In Toewijding woonde de dokter en in Plichtgevoel de apotheker. Bitter en Zoet was ooit de apotheek en de dienstwoning van de assistent-apotheker. De panden vormen samen met het keukengebouw en het hospitaal Hotel Bitter & Zoet de Gezondheidsacademie. Het hotel heeft begin 2009 de deuren geopend en is toegankelijk voor mensen die zorg nodig hebben en voor mensen die dit niet nodig hebben. 10. Jachtweide. Deze boerderij uit 1723 is het oudste, nog bewoonde pand in Veenhuizen en diende ook als herberg en winkel. 11. Inloopatelier Coco Maria. De Stoomhoeve (W.C. Metzelaar, 1890) biedt onderdak aan Inloopatelier Coco Maria. Het assortiment van Coco Maria bestaat uit een bijzondere en vrolijke combinatie die duidelijk met een knipoog is samengesteld: handgemaakte kasten en tafels, Mexicaans serviesgoed, kaarsen, engelen, kabouters, oude bouwmaterialen, enz. Tegenover de boerderij stond ooit het Derde Gesticht (1822).
12. Oud Bergveen. De voormalige stoomkatoenspinnerij Oud Bergveen (1839) is het laatste restant van het weverij- en spinnerijcomplex dat bij het Derde Gesticht hoorde. Hier stond de eerste stoomgedreven machine van Noord-Nederland. Nadat de overheid de dwangkolonie overnam, heeft het complex verschillende functies gehad. In 2001 gingen de vervallen gebouwen over in particuliere handen. De katoenspinnerijzaal is nu in gebruik voor o.a. vergaderingen en partijen. De oude slaapzaal doet dienst als overnachtingsaccommodatie. 13. Spaanse Kerkhof. Een geheimzinnige verhoging in het bos is de enige herinnering aan het middeleeuwse Veenhuizen. Er gaan verschillende fraaie verhalen rond over deze plek, maar onderzoek heeft aangetoond dat hier het kapelletje van het dorp heeft gestaan. 14 en 15. Begraafplaats en Sterrebos. Tot 1875 werden verpleegden anoniem, zonder enige vorm van registratie, begraven. Zo liggen in een ogenschijnlijk leeg veld op de
sen in stand gehouden. Er zijn fraaie nutstuinen, zoals een kleinfruit-doolhof en een kruidentuin, enkele siertuinen en een kwekerij voor bijzondere groenten en planten. 17, 18, 19 en 20. IJskopel, Lijkenhuisje, Hospitaal en Leprozenhuis. Veenhuizen had vanaf het begin een arts. Dat was bijzonder, want in de meeste Drentse plaatsen ontbrak een dokter. In 1825 was er bijvoorbeeld maar n chirurg in heel Drenthe. Het Hospitaal (1893-1895) draagt het opschrift Vertrouw op God. Dat werd al snel Gauw bij God. Het Hospitaalcomplex omvatte verder een ijskoepel, lijkenhuisje en leprozenhuis. In de IJskoepel werd ijs bewaard voor gebruik in het Hospitaal. In het witte Leprozenhuis (1867) werden enkele oud-Indigangers die in Veenhuizen verbleven en aan de zeer besmettelijke ziekte lepra leden, afgezonderd. 21. Brandweerkazerne. Deze brandweerkazerne (1925) was bestemd voor de handpomp. Aan de Van den Boschweg staat nog een brandspuithuis, eveneens uit 1925.
24, 25 en 26. Houtzagerij, Elektriciteitscentrale en Houtjesplein. Rond Veenhuizen werden meerdere productiebossen aangelegd. Verpleegden kapten de bomen en vervoerden de stammen naar het Houtjesplein, nu een idyllisch meertje. Verdere verwerking vond plaats in de Houtzagerij en de werkplaatsen. Naast de Houtzagerij staat de Elektriciteitscentrale, in 1912 de eerste elektriciteitsvoorziening in Drenthe. 27. Rooms-katholieke kerk. De St. Hironymus Aemilianuskerk (1891) werd gebouwd naar een ontwerp van W.C. Metzelaar. In het priesterkoor bevindt zich een muurschildering van Jezus met zijn apostelen, gemaakt door de Haagse reclameschilder Adolf Gantzert. De schilder zat na de Tweede Wereldoorlog vijf jaar als politieke gevangene in Veenhuizen. 28. Edelsmederij Verweij. Edelsmederij Verweij is gevestigd in een gerestaureerde dienstwoning (1906), die ooit bestemd was voor de laagste ambtenaren. Edelsmid Verweij ontwerpt en vervaardigt unieke sieraden, waaronder trouw- en vriendschapsringen, in zijn eigen atelier. In de expositieruimte zijn prachtige sieraden in verschillende materialen te bekijken. 29 en 30. Koepelkerk en Kosterswoning. De Nederlands-hervormde Koepelkerk (1826) werd gebouwd naar voorbeeld van de kerk te Smilde. Bij de kerk staat de oude Kosterswoning, ook wel Pannenkoekhuisje genoemd, die lijkt op de woningen in de vrije kolonie Frederiksoord. Nu is het een knusse vakantiewoning. 31. Het Verenigingsgebouw. Architect S. Wijn ontwierp in 1922 het Verenigingsgebouw, waarin nu caf theater restaurant Het Verenigingsgebouw is gevestigd. Het gebouw was bestemd voor het personeel. Zo was er een bibliotheek, werden er toneelvoorstellingen gegeven en vonden verenigingen en clubs er onderdak. 32. Klein Soestdijk. De hoofddirecteur woonde in een witgepleisterde villa uit 1859 die bekend stond als Klein Soestdijk. Niet alleen aan het karakter van een pand kon men zien wie er woonde. De hirarchie in Veenhuizen werd tot in absurde details doorgevoerd. Zo mochten alleen hoge functionarissen een bruine beuk in de tuin hebben en was het aantal kippen dat het personeel mocht houden, precies vastgelegd. 33. Synagoge. De synagoge uit 1839 verloor na 1890 zijn functie toen er geen joden meer opgezonden werden naar Veenhuizen. Nu is het gebouw in gebruik als kantoor. 34. Maallustcomplex. Het Maallustcomplex omvatte meerdere gebouwen, waaronder een molen en een graandrogerij en -opslagruimte (1882). Voor die tijd werd het graan op de zolders van de gestichten opgeslagen. In 1903 werd bovendien een handgedreven zuivelfabriek gebouwd. De fabriek was vrij ouderwets, want in het hele land stonden al stoomzuivelfabrieken. Na de sluiting in 1924 werd er een maalderij ingericht die tot de jaren 60 van de 20ste eeuw nog in gebruik was. 35. Stichting Muziekinstituut Veenhuizen. In het voormalige Directiehotel zijn nu Gobelin Music Publications, Boeijenga Muziek en het Muziekinstituut Veenhuizen gevestigd. Het pand stond ook bekend als de villa en Excelsior. Bezoekende ambtenaren uit Den Haag konden hier overnachten en vergaderen. 36. Van den Boschhoeve. Eind 19de eeuw ontwierp W.C. Metzelaar een uniek boerderijtype: het middenhuistype, dat alleen in Veenhuizen voorkomt. Aan weerszijden van een hoog woongedeelte bevinden zich de lagere aangebouwde stal en opslagruimten voor graan en werktuigen. 37. Leerlust. In 1892 werd voor de kinderen van het personeel de school Leerlust gebouwd, omdat het pand aan de Oude Gracht teveel geluidsoverlast ondervond van het Ambachtscluster. Het schoolhoofd woonde in de dienstwoning Leering door Voorbeeld (1909). Leerlust staat er niet meer. In het huidige houten gebouw is de Kunst*Kolonie*Veenhuizen gevestigd. 38. Bakkerij. Veenhuizen was zoveel mogelijk zelfvoorzienend. Meubels, kleding en voedsel werden o.a. geproduceerd in de werkplaatsen, de stoomkatoenspinnerij en -weverij en de slachterij. De bakkerij, die de drie gestichten voorzag van brood, is helaas afgebroken. 39. Wilhelminaboom. Vlakbij het Informatiecentrum staat de Wilhelminaboom, die in 1898 geplant werd ter herinnering aan het feit dat Wilhelmina toen Koningin der Nederlanden werd. 40 en 41. Esserheem en Werkplaats. De penitentiaire inrichting Esserheem verrees in 1898-1900. Het gebouw van W.C. Metzelaar was bedoeld als vernieuwd Tweede Gesticht. Het oude gesticht, nu het Gevangenismuseum, werd toen werkgesticht. Achter Esserheem bevindt zich de beton-, timmer-, metaal- en schilderwerkplaats voor gedetineerden.
Tourist Info Veenhuizen Oude Gracht 40, 9341 AB Veenhuizen t. (0592) 38 50 40 e. info@veenhuizenboeit.nl www.veenhuizenboeit.nl
Vakantiewoningen t. (0592) 38 86 69 www.logiesveenhuizen.nl, Caf restaurant theater Het Verenigingsgebouw Hoofdweg 116, 9341 BK Veenhuizen t. (0592) 38 86 69 www.hetverenigingsgebouw.nl
31
32
Gevangenismuseum 2 Oude Gracht 1, 9341 AA Veenhuizen t. (0592) 38 82 64 e. info@gevangenismuseum.nl, www.gevangenismuseum.nl openingstijden: apr. t/m okt. 11.00-17.00 uur; nov. t/m mrt. 13.00-17.00 uur; ma. gesloten, behalve tijdens schoolvakanties. Logies in de bewaarderswoningen. Bijkomende attracties zijn: Boevenbus; Cellencomplex De Rode Pannen; Erfgoedcentrum Veenhuizen; Elektriciteitscentrale Sjef Meijman, beeldend kunstenaar Oude Gracht 36, 9341 AB Veenhuizen t. (0592) 38 70 10 e. sjef@sjefmeijman.nl www.sjefmeijman.nl Koffie- en theetuin Zunneschien 6 Hospitaallaan 2, 9341 AH Veenhuizen t. (0592) 38 84 19 e. zunneschien@uwnet.nl http://home.wanadoo.nl/zunneschien openingstijden: elke middag Pasen tot okt. en op afspraak Hotel Bitter & Zoet en Gezondheidsacademie 19 Hospitaallaan 16, 9341 AH Veenhuizen t. (0592) 38 50 02 www.bitterenzoetveenhuizen.nl Rugkliniek Iprenburg 20 Hospitaallaan 10, 9341 AH Veenhuizen t. (085) 210 30 04 e. info@rugkliniek-iprenburg.nl www.rugkliniek-iprenburg.nl Inloopatelier Coco Maria 11 Stoomweg 3, 9341 TE Veenhuizen t. (0592) 31 87 98, m. (06) 53 35 42 78 e. info@cocomaria.nl www.cocomaria.nl De Tuinen van Weldadigheid Lambert Sijens en Jolanda Loonstra t. (0592) 38 84 14 e. info@detuinenvanweldadigheid.nl www.detuinenvanweldadigheid.nl 16
Boeijenga Muziek 36 Gobelin Music Publications Stichting Muziekinstituut Veenhuizen Hoofdweg 156, 9341 BM Veenhuizen t. (0592) 30 41 42 (Boeijenga) www.boeijengamusic.com t. (0592) 304140 (Gobelin) www.gobelinmusic.com t. (0592) 304144 (Muziekinstituut) www.gevangeninmuziek.nl Kunst-en-Vlieg 38 Beeldend kunstenaar Marleen van Engelen Generaal v.d. Boschweg 7 & 9, 9341 AC Veenhuizen t. (0592) 38 85 20 www.kunst-en-vlieg.com Verhuur Paardentram Wim Majoor en Helen Hilgersom Bieuwweg 6, 9341 TC Veenhuizen t. (0592) 38 81 87
de geschiedenis van het straffen door de eeuwen heen vertelt. Elk gesticht van de dwangkolonie kon ongeveer 1.200 mensen herbergen, maar vaak waren het er veel meer. In groepen van tachtig leefde men in benauwde zalen van 10 bij 15 meter. Hygine, privacy, bewegingsvrijheid en frisse lucht waren er nauwelijks. 3. Cellencomplex De Rode Pannen. Het lage gebouw, de oorspronkelijke Rode Pannen, dateert uit 1860. Het grote gebouw daarachter is van 1939. Alles nog in oorspronkelijke staat. 4 en 5. Opleidingscentrum Gestichtwacht (GEWA) en Marechausseekazerne. Tot 1942 was de Marechaussee verantwoordelijk voor de buitenbewaking. Daarna nam het Korps Gesticht-
begraafplaats, ook wel het Vierde Gesticht genoemd, meer dan 10.000 verpleegden. Tot 1951 zijn hier nog verpleegden begraven. Ook ambtenaren kregen er een laatste rustplaats. Gescheiden van de verpleegden, dat wel. Een wandelpad verbindt de begraafplaats met het 19de-eeuwse Sterrebos. 16. De Tuinen van Weldadigheid. In de Tuinen van Weldadigheid wordt een unieke collectie oude groenteras-
22. Outsider Art House. Aanvankelijk kregen alle kinderen in Veenhuizen les in de gestichten. Vanaf 1875 gingen de kinderen van het personeel naar een school aan de Oude Gracht. Omdat de bedrijvigheid op het Ambachtscluster de kinderen teveel afleidde, werd een nieuw pand aan de Van den Boschweg gebouwd. De oude school werd bij het Ambachtscluster getrokken. In dit gebouw is het Outsider Art House gevestigd, een bijzonder initiatief dat kunst, cultuur en psychiatrie met elkaar verbindt. 23. Erfgoedcentrum Veenhuizen. In het Ambachtscluster werden de verpleegden in werkplaatsen aan het werk gezet. De producten, zoals meubels, klompen, enz., waren voor eigen gebruik bestemd. Een aantal panden behoort nu tot het Erfgoedcentrum Veenhuizen. In het Bezoekerscentrum is een boeiende tentoonstelling ingericht over de geschiedenis van Veenhuizen. Gidsen verzorgen rondleidingen langs de unieke architectuur van het gevangenisdorp.
Outsider Art House 23 Oude Gracht 2, 9341 AB Veenhuizen t. (0592) 38 88 09 e. info@outsiderarthouse.com www.outsiderarthouse.com openingstijden: do t/m zo 11.00-17.00 uur Theatergezelschap PeerGrouP Oude Gracht 6, 9341 AB Veenhuizen t. (0592) 39 69 33 e. info@peergroup.nl www.peergroup.nl Edelsmederij Verweij 29 Kerklaan 2, 9341 AV Veenhuizen t. (0592) 38 85 06 www.edelsmederij-verweij.nl openingstijden: do-vr. 10.00-18.00 uur, za. 10.00-16.00 uur. Ook op afspraak.
Stichting Veenhuizen Cultuur&Toerisme Aan deze publicatie kunnen geen rechten ontleend worden. Wijzigingen en zetfouten voorbehouden.