h e t

h o o f d s t u k

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

Guido Deraeck

et is toeval dat een breed maatschappelijk en politiek debat over het Vlaamse onderwijslandschap gevoerd wordt, nu de Franse socioloog Pierre Bourdieu onlangs is komen te overlijden. Hij heeft een groot deel

van zijn oeuvre gewijd aan de kansenongelijkheid in het onderwijs.

Niettemin vormt dit een welkome gelegenheid om hier een aantal empirische basisgegevens uit zijn onderzoek voor te leggen. Het gaat inderdaad niet langer op om de focus van de onderwijsvernieuwing eenzijdig te richten op pluralisering van het onderwijssysteem, zoals voorgestaan door VLD-voorzitter De Gucht op basis van een discours over het al dan niet invoeren van lessen zedenleer in het vrije onderwijsnet. Het is veel dringender - zowel naar aanleiding van het op stapel staande gelijkekansendecreet van onderwijsminister Vanderpoorten als van de onderwijsrondetafelconferentie - dat het debat zou gaan over de invoering van reel gelijke onderwijskansen voor lle leerlingen. De stellingnamen van ACW-voorzitter Rombouts en van SP.A-voorzitter Janssens terzake liggen volledig in de lijn van de onderzoeksgegevens van Bourdieu, zoals hieronder zal blijken. Om gelijkheid van kansen in het onderwijs te kunnen waarborgen, dient bij de verdeling van de basismiddelen dan ook allereerst rekening gehouden met de achtergrond van de leerlingen. De enig toetsbare parameter hiervoor vormt dan het opleidingsniveau van de ouders. Dat criterium is, zowel volgens het ACW als volgens de SP.A (waarbij trouwens ook CD&V-onderwijsdeskundige Luc Martens zich aansluit), het enig bepalende voor de

achterstand die een kind oploopt. Bij de verdeling van de 1,9 miljard euro voor het basisonderwijs wordt nu geen rekening gehouden met de sociaal-economische achtergronden van de (ouders van de) leerlingen.

Guido Deraeck was na een functie als leerkracht beroeps- en technisch onderwijs in het Brusselse tussen 1980 en 1992 verbonden aan het Pedagogisch Bureau van het NSKO. In 1989 promoveerde hij in de sociale wetenschappen aan de KUBrabant (Tilburg) op een proefschrift over Levend Leren. Vormingsconcept voor Alternerend Onderwijs. Tijdens een korte tussenpauze was hij, in 1987, nationaal onderwijsverantwoordelijke in het ACW. Nadien werd hij docent aan de Sociale Hogeschool Heverlee en het Hoger Instituut Gezinswetenschappen Brussel. Sinds 1996 is hij ook voorzitter van het (lokaal) non-discriminatie-overleg voor het basisonderwijs van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat vanaf het schooljaar 2002-2003 overgaat in het gelijkekansenbeleid.

h e t

h o o f d s t u k

22

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

BOURDIEU: OVER ONGELIJKHEID VAN KANSEN EN UITSLUITING

Op 23 januari ll. overleed de Franse socioloog en maatschappelijk gengageerde intellectueel Pierre Bourdieu. De laatste jaren, zeker vanaf de Franse nationale stakingen van december 1995, kwam hij vooral in de Cultureel kapitaal, leefstijl en smaak spelen belangstelling door zijn publieke optreden volgens Bourdieu een belangrijke rol bij het tegen het neoliberalisme en de mondialisein stand houden van sociale ongelijkheid. ring. In die zin was hij, na Sartre, allicht de Hiermee verruimt hij duidelijk de pogingen nieuwe goeroe van radicaal links in Frankrijk van andere sociologen om voor geworden, maar tegelijkertijd Guido Deraeck vormen van ongelijkheid vermag men niet vergeten dat hij Cultureel kapitaal, klaringsmodellen aan te reiken. meer dan veertig jaar lang socioleefstijl en smaak Niet alleen stelt hij vast dat logisch onderzoek verrichtte. spelen volgens sociale klassen verschillen qua Van geaggregeerde in de filosoBourdieu een belangrijke rol bij leefstijl, maar hij toont tevens fie aan de universiteit van het in stand houden aan dat die verschillen, bij het Algiers (jaren zestig) bekleedt hij van sociale ongeop afstand houden van lagere sinds 1981 de leerstoel sociololijkheid. klassen, een cruciale rol spelen. gie aan het beroemde Collge de De rol die ondermeer leefstijl France. Zijn eerste werken speelt bij sociale reproductie is het centrale Sociologie de lAlgrie (1958) en Les tudithema van La Distinction. Niet enkel leefstijl, ants et leurs tudes (1964) bevatten met La maar ook smaak van mensen schept distincReproduction (1970) en La Distinction (1979) tie n distantie. De dominante klasse reeds de kiemen van zijn politieke analyses en beschouwt haar eigen leefstijl en smaak als rechtstreeks engagement. De decemberstade juiste, en wil die ook doen aanvaarden kingen van 1995 vormden, zoals sommigen door de anderen. Als minder bevoorrechten beweren, geen radicale breuk in zijn politiek door de hogere klassen geaccepteerd willen engagement. Met de publicatie van La misre worden, moeten ze maar hun gedrag verandu monde (in 1993) een kanjer van meer deren. Ze hoeven enkel de leefstijl van de dan 1.400 bladzijden wijst hij nogmaals op dominante groepen te imiteren. Doen ze dat de mechanismen van sociale ongelijkheid, via niet, dan moeten ze beseffen dat ze geen tal van getuigenissen van mannen en vroudeel kunnen uitmaken van de wereld waar wen over hun difficult de vivre. Ook hier maatschappelijk interessante posities verwijst hij uitvoerig op de uitsluitingsmechanisdeeld worden. En als ze het dan toch probemen die, eind twintigste eeuw, zich nog ren, levert dat niet per se succes op, want ze steeds in het onderwijssysteem laten gelden, worden doorgaans toch door hun schamele ondanks de vele politieke inspanningen en afkomst - waarvan ze slachtoffer blijven beleidsmaatregelen op het vlak van onderverraden. Naast het cultureel kapitaal en het wijsdemocratisering. Nog steeds, aldus opleidingsniveau spelen ook steeds het doorBourdieu, reproduceert de school ongelijk-

heid. Hoe hoog de verwachtingen van zwakmaatschappelijke groepen ten aanzien van de school ook zijn, doorgaans blijft ze een bron van zware collectieve ontgoocheling: voorgehouden als een soort land van belofte schuift de horizon ervan verder op naarmate men aan die einder tracht te geraken.

h e t

h o o f d s t u k

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

23

lopen maatschappelijke traject en vooral de afkomst een grote rol.

mechanismen van uitsluiting en (kansen) ongelijkheid. Geboren in 1930 in Denguin (een afgelegen dorp in de Pyrnes Bovendien geven, volgens Bourdieu, het Atlantiques, in het zuiden van Frankrijk, sociale en culturele kapitaal toch nog steeds waarvan de meeste inwoners boeren waren) de doorslag in een samenleving waar de bracht zijn vader het van koehoeder tot zogenaamde kansengelijkheid formeel een gemeentelijk bediende. Het milieu waarin hij feit is en waar de standenstructuur zou dooropgroeide, noemde Bourdieu zelf anti-intelbroken zijn. Zo blijkt bij gelijke geschiktheid lectualistisch. Niettemin kon hij doordringen voor bepaalde posities, de persoon die afkomtot de befaamde Parijse Ecole Normale stig is uit de hogere maatschappelijke lagen Suprieure, waar hij filosofie studeerde. steeds weer meer kans te maken dan die uit In plaats van onmiddellijk een verdere klasde zwakkere milieus. Juiste sieke academische loopbaan in Guido Deraeck relaties en juiste manieren zijn geboorteland te verkiezen, Arbeiderskinderen geven meer kans aan mensen vertrok hij in 1955 naar Algiers beschikken niet met een gunstige sociale herom er les te geven aan de over het noodzakekomst. Faculteit van Sociale Wetenlijke culturele kapischappen. Tevens verrichtte hij taal, dat precies door het onderwijs REPRODUCTIE VAN etnologisch onderzoek in hoog aangeslagen ONGELIJKHEID Kabyli. Zijn bijdragen over het wordt. Arabisch huwelijk en over sociaDe reproductie van (sociale) le veranderingen, veroorzaakt ongelijkheid vormt het belangrijkste thema door de industrialisering van Algerije, leidden van Bourdieus onderzoekswerk. Vernieuwend er hem toe om het tot dan gangbare antroin zijn analyses is dat hij aantoont dat cultupologische structuralistische model (van reel kapitaal, leefstijl en smaak als machtsLvi-Strauss) op de helling te zetten. Terug in middelen gebruikt worden om voorrechten te Parijs bestudeerde hij nadien als socioloog verdedigen. Die strijd om macht en privilegies onder leiding van Raymond Aron, verder de wordt op vele fronten tegelijk gevoerd. Maar culturele praktijken en het schoolse systeem. de (klassieke) klassenstrijd wordt tegelijkertijd Na een breuk met Aron richtte hij een eigen verlegd naar een strijd binnen bedrijven, laboratorium op (Centre de sociologie gezinnen, organisaties, beroepsgroepen. europenne) en bracht een eigen tijdschrift De meeste kanslozen hebben geleerd hun uit (Actes de la recherche en sciences sociaeigen kansloosheid te aanvaarden, en blokkeles) alsook uitgaven als eigen collections ren vaak zelf een mogelijke uitweg naar kansverpakt (Le sens commun; Liber; Raisons darijker posities. Van generatie op generatie zet gir). Als hij dan later, vanaf 1981, hoogleraar zich zo een gelijkaardig patroon van sociale wordt aan het befaamde Collge de France, is en culturele distinctie en distantie verder. hij lang niet de gesoleerde socioloog, zoals Allicht omdat Bourdieu zelf niet uit een kanssommigen hem graag noem(d)en. Naast een rijk gezin en milieu kwam, heeft hij daarom indrukwekkende lijst artikels - zowel in het een groot deel van zijn sociologisch oeuvre Frans als in het Engels, gepubliceerd in tal kunnen wijden aan het onderzoek naar van tijdschriften - schreef Bourdieu in zijn

h e t

h o o f d s t u k

24

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

meer dan veertigjarige loopbaan een dertigtal sociologische werken. Zijn wereldwijde doorbraak dankte hij zeker aan de Engelse vertaling (van 1984) van wat velen zijn hoofdwerk zijn gaan noemen: La Distinction. Op tal van domeinen verdiende hij zijn sporen: naast culturele onderwerpen, ook gegevens rond verwantschap, literatuur, media en kunst. De belangrijkste themas liggen echter vooral op het terrein van de stratificatie van de samenleving en de rol die de cultuur daarin speelt. Vooral wilde hij de ongelijke kansen - ondermeer in het onderwijs - en de globale sociale ongelijkheid blootleggen door de vele mechanismen te ontmaskeren die ze in stand houden. CULTUREEL EN SOCIAAL KAPITAAL
Guido Deraeck

af van het cultureel kapitaal dat kinderen van hun ouders gerfd hebben. Kinderen van ouders met een hogere opleiding hebben beduidend meer kans op een positieve schoolloopbaan, dankzij een directe omgeving die rijk is aan cultureel kapitaal en dank zij specifieke investeringen van de ouders (in de cognitieve ontwikkeling van hun kroost; ondermeer ook het stimuleren van hun motivatie om te (blijven) presteren). Naast dit cultureel kapitaal heeft Bourdieu het ook over sociaal kapitaal. Dit vloeit voort uit de voordelen die mensen al dan niet kunnen halen - op basis van hun maatschappelijke positie - uit de sociale netwerken waar ze gebruik van kunnen maken. SOCIOLOGIE VAN HET ONDERWIJS De school en het onderwijssysteem spelen een bijzonder belangrijke en centrale rol in het sociologisch werk van Bourdieu. De school is namelijk, wat de reproductie van dominantie betreft, een meesterstuk. Vooral met wat kan beschouwd worden als een onderwijskundige trilogie - Les Hritiers (1964), La Reproduction en La Noblesse dEtat (1989) - geeft hij de redenen aan waarom vooral jongeren uit sociaal zwakke milieus onvoldoende succes hebben in het (lager en secundair) onderwijs en bijgevolg niet kunnen doorstromen naar het hoger onderwijs. Hoewel zijn analyses - in samenwerking met Jean-Claude Passeron - mee de democratiseringsbewegingen in het onderwijs in Frankrijk vanaf de jaren zeventig benvloed hebben, blijft tot op vandaag nog steeds en nog vaak ongelijkheid in kansen hardnekkig

Men kan, volgens Bourdieu, de sociale wereld pas goed (be)grijpen als men een analyse maakt van het achterliggend kapitaal. In de betekenis die Bourdieu eraan hecht, is dit kapitaal niet te herleiden tot geld, bezittingen of tegoeden. Het gaat volgens hem niet louter om economisch kapitaal. Vandaar dat hij de term cultureel kapitaal invoert, waarbij het zowel om cultuurgoederen kan gaan (boeken, schilderijen) als om het behalen van een maatschappelijk gewaardeerd diploma of het bezitten van een adellijke titel. Bij het zoeken naar verklaringen voor de grote verschillen in schoolsucces tussen kinderen uit diverse sociale lagen, stelde hij zich niet tevreden met een uitleg over ongelijke kansen op basis van verschillen in motivatie en aanleg. Volgens het onderzoek van Bourdieu hangt de schoolcarrire grotendeels

Volgens Bourdieu zijn scholen helemaal niet neutraal, maar instituties van symbolisch geweld.

h e t

h o o f d s t u k

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

25

vinden die zelfs legitiem. In die zin beweert hij ook veel later in Les exclus de lintrieur, opgenomen in La misre du monde dat precies de mensen die in het onderwijs mislukt zijn, zelf beweren dat het hun eigen schuld is, Reeds in Les Hritiers toont Bourdieu aan dat omdat ze ofwel te dom ofwel te lui waren. arbeiderskinderen niet beschikken over het Net door dergelijke zelfbeschuldigingen, noodzakelijke culturele kapitaal, dat precies aldus Bourdieu, blijft het onderwijs de indruk door het onderwijs hoog aangeslagen wordt. wekken dat iedereen dezelfde kansen krijgt, In zijn analyse van toen vertrekt hij nochtans want iedereen wordt toch op dezelfde wijze van de idee dat scholen wel in de mogelijkonderwezen en volgens dezelfde toetsen en heid verkeren om verschillende maatschappenormen beoordeeld. Kinderen uit lagere lijke lagen met elkaar in contact maatschappelijke klassen besefte brengen. Als hij later aan La Guido Deraeck fen bijgevolg niet dat ze vanaf Reproduction werkt, ziet hij dat de lagere school reeds minder Het onderwijs de scholen helemaal niet neukansen krijgen. Zelf zien ze niet reproduceert niet traal zijn en instituties zijn van in evenmin als hun ouders en enkel sociale ongelijkheid, maar symbolisch geweld. Van alle leerkrachten dat het onderwijs bewerkstelligt zelf mogelijke oplossingen die niet op hun achtergrond en de legitimering samenlevingen tot dan toe ontbehoeften afgestemd is. De ervan. wikkeld hebben om de overonderwijscanon blijft maar al te dracht van macht en voorrechzeer afgestemd op interessen en ten mogelijk te maken, zegt hij dat het onderculturele betekenissen - taal, woordkeuzen, wijs als systeem de best verborgen oplossing begrippenarsenaal - uit de middenklasse en is. sociaal dominante categorien. In feite breidt hij Webers theorien over gezag en legitimering uit via het concept Het is niet omdat een beperkt aantal mensen symbolisch geweld, maar hij voegt eraan toe uit de lagere sociale strata wel opklimt op de dat de sociale rechtvaardiging van tal van maatschappelijke ladder dat het onderwijs op machtsmechanismen precies gebaseerd is op iedereen gericht is. Het is precies deze kleine het versluieren van onrechtvaardigheid en groep van door het onderwijs geselecteerde willekeur en dat die helemaal geen sociaal en aan zijn normen aangepaste personen die rechtvaardige basis bezit. Door symbolisch de mythe van de gelijke kansen hardnekkig geweld legt de dominante klasse eigen systeweet in stand te houden. men van betekenissen op aan andere klassen, Volgens Bourdieu blijft de ongelijkheid echter zodat deze laatste die als legitiem ervaren. van generatie op generatie gereproduceerd. Bovendien gebeurt deze overdracht - het In die mythe (van zogenaamde gelijke kansen) opleggen van bepaalde culturele betekeniszijn ook de verliezers gaan geloven. In La sen, eigen aan de dominante klasse - op een Reproduction wordt dan ook gezegd dat het geniepige, verhulde wijze. Mensen die deze onderwijs bijdraagt tot de sociale stabiliteit overdracht ondergaan, hebben het geweld van de samenleving die enkel in schijn gebavan die machtsverhouding niet eens door, en seerd is op democratische en meritocratische

overeind. De dominante maatschappelijke lagen blijven namelijk hun overheersende positie binnen het brede maatschappelijke veld consolideren.

h e t

h o o f d s t u k

26

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

principes. Het onderwijs reproduceert niet enkel sociale ongelijkheid, maar bewerkstelligt zelf de legitimering ervan.

deren uit kansarme autochtone milieus als die van kinderen uit etnische minderheidsgroepen. Onderwijs dat niet voldoende afgestemd is op belangen en interessen van bepaalde PEDAGOGISCHE AUTORITEIT VAN bevolkingsgroepen leidt steeds weer tot HET ONDERWIJS beperkter schoolsucces en geringere kansen. Dit neemt echter niet weg dat het onderwijs Volgens Bourdieu is het de dominante klasse emanciperende effecten mogelijk kan maken. die blijft bepalen wat relevante kennis is en Daar waar vaak op kleinschalige basis welke de geldige standaarden zijn. Daardoor scholen pogingen doen om in hun curriculum beheerst ze ook het schoolsys- ook centraal aandacht te besteGuido Deraeck teem. den aan de leefwereld van subEffectieve scholen Omdat het onderwijs pedagogiculturen en etnische groepen, zijn deze waar aansche autoriteit bezit, kan het als kunnen wel degelijk resultaten dacht voor prestadusdanig de normen van de geboekt worden. Effectieve ties gekoppeld zogezegde algemeen geldende scholen zijn deze waar aandacht wordt aan degelijke affectieve omkadecultuur aan alle leerlingen voor prestaties gekoppeld wordt ring en betrokkenopleggen, om het even wat hun aan degelijke affectieve omkaheid van de ouders. maatschappelijke of etnische dering en betrokkenheid van de afkomst is. Het onderwijs ouders. Maar de rechtstreekse bepaalt zelf dat leefstijl en smaak van de culbetrokkenheid van ouders uit cultureel hogetureel dominante groepen de enig geldige is, re kringen is veel sterker dan van ouders uit waardoor het er niet in slaagt om capaciteizwakkere milieus, precies omwille van de groten van hele groepen leerlingen voldoende tere herkenbaarheid - door de dominante tot hun recht te laten komen. De kloof tussen cultuur - van wat er in de scholen onderwede cultuur van leerlingen uit zwakmaatzen wordt. Het reproducerend element blijft schappelijke milieus en die van de dominante in het onderwijs sterk aanwezig. Naast die klasse is hierdoor onoverbrugbaar. Temeer reproductiefactor wijst Bourdieu ook op het daar de meeste ouders uit de dominante feit dat ouders uit de hogere klassen extra lagen hun kinderen vaak in andere, aparte inspanningen leveren om te voorkomen dat scholen hun opleiding laten volgen. hun kinderen op school zouden mislukken. Met andere woorden, aldus Bourdieu, is het Het gevolg hiervan, aldus Bourdieu, is dat niet enkel het onderwijs an sich dat bepaalt kinderen uit kansarme milieus niet eens meer of kinderen al dan niet (mis)lukken. De ouders overwegen om via het onderwijs maatschapzijn namelijk sterk in het ontwikkelen van pelijk hogerop te komen. De (vroegtijdige) strategien om succeservaringen te bevordeselectie van leerlingen op sociale basis is zelfs ren. Het zijn precies ouders uit sterke sociale breed aanvaard door de kinderen - en hun strata die gemakkelijk kiezen voor het laten gezinnen - die er het slachtoffer van zijn. De geven van extra lessen, voor speciale (affecbevindingen van Bourdieu hieromtrent zijn tieve en cognitieve) aandacht voor hun falenniet nieuw, maar blijven halsstarrig aanwezig, de kinderen. De keuze voor priv- of elitezowel wat betreft de mindere kansen van kinscholen waar succes gegarandeerd is, sluit

h e t

h o o f d s t u k

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

27

niveau en toetsbare ervaring - de (weinige) vervolgens de cirkel. In dat verband heeft sociale klimmers uit maatschappelijk zwakkeBourdieu het ook over een diversification des re milieus nog steeds minder kans maken. filires. Precies het sociale en culturele kapitaal blijft Voor zwakmaatschappelijke milieus blijft de ook dan weer de doorslag geven. Uit tal van school bovendien een vreemd milieu waar ze onderzoeken blijkt b.v. dat stijgers uit etniweinig zicht op hebben. Bovendien ontbreekt sche groepen hiervan vaak het slachtoffer het die ouders vaak aan mogelijkheden en zijn. Juiste relaties en dito manieren tillen hefbomen om de cognitieve ontwikkeling van personen met gunstiger sociale herkomst hun kinderen mee te helpen stimuleren gemakkelijker over carriredrempels. omdat ze hierbij door de school zelf doorMet andere woorden, door leefstijl en smaak gaans niet geholpen worden. Volgens van de elite over te nemen, is succes niet Bourdieu hebben ze hiervoor te weinig geldig automatisch gewaarborgd: de afstand tussen cultureel kapitaal. Omdat dit onderwijs feitede verschillende maatschappelijke lagen lijk collaboreert met de cultuur van de domiwordt telkens weer benadrukt. nerende groep door die te legitimeren en te reproduceren, blijft de school voor kansarmeIN EEN RUIMER PERSPECTIEF re ouders haast onbereikbaar. Nog steeds weet de dominante klasse haar leefstijl en Hoewel de betekenis van Bourdieu vooral smaak als de juiste aanvaard te doen worden, slaat op diens bijdrage aan de discussie over ook (en vooral) via het schoolsysteem. culturele ongelijkheid, en dan vooral de Het zijn precies dit cultureel kapitaal en de bemiddelende rol van het onderwijs in de eigen leefstijl en smaak die een belangrijke rol handhaving ervan, plaatste hij de laatste (blijven) spelen in het in stand houden van sociale ongelijkheid. De rol die zij spelen bij de jaren zijn belangstelling hiervoor in een veel sociale reproductie is ook het centrale thema ruimer perspectief. Zo was hij, na 1995, heel van La Distinction. Wat het instandhouden actief in zijn verzet tegen het ongebreideld van deze sociale ongelijkheid betreft, voegt neoliberalisme en stond hij - in samenwerking Bourdieu een eigen verklaringswijze toe aan met de vakbonden en nieuwe sociale bewevroegere sociologische pogingen om ongelijkgingen - zelfs vooraan in acties tegen eenzijheid te duiden. Niet alleen verdige mondialisering en globalischillen maatschappelijke strata Guido Deraeck sering en voor een bundeling van elkaar qua leefstijl en van sociale krachten tegen deze Nog steeds weet de dominante klasse smaak, maar Bourdieu wijst er fenomenen (zie ook: Pour un haar leefstijl en tevens op dat die verschillen een mouvement social europen, smaak als de juiste centrale rol spelen bij het op 2001). Niet voor niets waren, aanvaard te doen afstand houden van de lagere naar aanleiding van zijn overlijworden, ook (en vooral) via het maatschappelijke strata. den, de commentaren van Jos schoolsysteem. Hij toont tevens aan dat in een Bov en Suzan George (vicesamenleving waarin formeel voorzitster van Attac) in Le kansengelijkheid bestaat, vaak Monde (van 25 januari 2002) blijkt dat bij gelijke geschiktheid voor een over zijn werk, zijn inzet en zijn engagement bepaalde functie - bij een zelfde opleidingsbijzonder lovend. Respectievelijk: Il avait

h e t

h o o f d s t u k

28

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

aussi une pdagogie qui permettait aux gens de se mettre en mouvement en: Une grande perte pour toute une gnration de chercheurs. In die zin is hij tot zijn dood het linkse geweten van de Franse linkerzijde gebleven, een man van wetenschap, maar ook van actie. Guido Deraeck

universalisme, onder meer vanuit een breed op te zetten Europese sociale beweging, als een noodzakelijke stap naar verder doorgedreven universalisme. BREED MAATSCHAPPELIJK DEBAT, OOK BIJ ONS

In 1993 ontving hij de mdaille Wat zijn visie op het onderwijs In 1968 waren er meer arbeiderskindor van het beroemde Franse betreft, betwijfelen velen dat deren aan de unief Centre National de Recherche zijn stellingen vandaag nog voldan in 2002. Scientifique, waarbij men hem doende relevant zijn. Men kan prees voor de vernieuwingen die inderdaad zeggen dat zijn empihij in het Franse sociologisch risch materiaal grotendeels onderzoek binnenbracht, maar waarbij hij stamt uit de jaren zestig en zeventig en dat er vooral oog had voor theorie die gebaseerd sindsdien toch wel duidelijk pogingen onderwas op een grote culturele, filosofische en nomen werden om de democratisering van antropologische basiskennis. Men wees tegehet onderwijs mogelijk te maken. Nochtans lijkertijd ook op zijn verdiensten om, als prakkomt Bourdieu op vele van zijn oorspronkelijtiserend socioloog volgens de (Franse) tradike bevindingen uit de jaren zeventig uitvoetie, van Zola tot Sartre, tussen te komen in rig terug in zijn analyses in La misre du het publiek debat, zoals rond de kansenongemonde. Wat de democratisering in ons land lijkheid van zwakmaatschappelijken op sociaangaat, die is zeker niet geslaagd als men aal, cultureel en onderwijsgebied. Tegenover kijkt naar de gebrekkige doorstromingscijfers het stilzwijgen van de politieke klasse riep hij van kinderen uit arbeidersmilieus naar de unide intelligentsia voortdurend op tot mobilisaversiteit: in 1968 waren er meer arbeiderskintie. Wat ik blijf verdedigen, zei hij in een deren aan de unief dan in 2002. Ook wat de interview aan Le Monde (in 1992) is la possidoorstroming van allochtone leerlingen naar bilit et la ncessit de lintellectuel critique. vormen van hoger onderwijs betreft, zijn, En verder: Il ny a pas de dmocratie effectiondanks inspanningen voor zorgverbreding ve sans vrai contre-pouvoir critique. en onderwijsvoorrangsbeleid, de resultaten Lintellectuel en est un, et de premire granbijzonder pover. Bovendien beseft men maar deur (zie ook: Science de la science et al te zeer dat reeds vanaf het basisonderwijs rflexivit, 2001). Niet voor niets stond hij kinderen uit zwakmaatschappelijke milieus dan ook voorop in de strijd tegen de uitwasminder kansen hebben om zich positief te sen van het neoliberalisme en de mondialiseontplooien. De spiraal van achterstand aan de ring. Hij weigerde een keuze te maken tussen basis groeit voor velen telkens weer aan tot wat hij bestempelde als mondialisering die feitelijke achterstelling n tot een continu een onderwerping betekende aan de wetten achterblijven op de maatschappelijke ladder. en de overheersing van het commercile, dat steeds weer het tegenovergestelde is van wat De analyses van Bourdieu omtrent kansenonmen praktisch op universeel vlak als cultuur gelijkheid in de globale samenleving en voorbeschouwt. Niettemin pleitte hij voor meer al de moeilijke startpositie van kansarmen in

h e t

h o o f d s t u k

Bourdieu en de kansenongelijkheid in het onderwijs

29

het onderwijs evenals het belemmeren van kansarme milieus een betere omkadering (en een positief georinteerde schoolcarrire blijbetoelaging) moeten krijgen dan andere. ven in die zin, ook vandaag nog, hun waarde Eigenlijk mag men niet langer scholen subsibehouden. diren, maar leerlingen. Met een gesloten Binnen het brede onderwijsdebat dat vanfinancieringsenveloppe houdt dit vanzelfdaag aan de gang is, zijn de gegevens van sprekend in dat scholen waar de ouders beter Bourdieu meer dan de moeite (intellectueel) gesitueerd zijn, waard om er mee in opgenomen Guido Deraeck een lagere betoelaging zullen te worden. Veel meer dan de krijgen. Pas dan is er enige kans Binnen het brede discussies over pluralisme in het op een herorintering van ons onderwijsdebat dat vandaag aan de onderwijs en het al dan niet schoolsysteem, waarbij er indergang is, zijn de invoeren van zedenleer in het daad eindelijk mogelijkheid is gegevens van vrije onderwijsnet - zoals om gelijkheid van kansen vanaf Bourdieu meer dan gewenst door VLD-voorzitter De de basis te garanderen. Met de moeite waard om er mee in opgeGucht - is het debat rond gelijBourdieu durven we zeggen dat nomen te worden. ke kansen in het onderwijs dit het centrale thema moet zoals ACW-voorzitter Rombouts worden van de te voeren politieen SP.A-voorzitter Janssens ke discussies. voorhouden - in ieder geval de enige invalsDe strijd mag niet langer gaan over levensbehoek in de Vlaamse rondetafelconferentie die schouwing. Dat is reeds geruime tijd een kan zorgen voor rele gelijkheid in de scholen. gepasseerd station. De ongelijkheid verminHet is dan ook te hopen dat het gelijkekansderen is vl fundamenteler dan het debat endecreet - zoals uitgewerkt door onderwijsover pluralisme. Het onderwijssysteem mag minister Vanderpoorten - daar centrale aanzoals Bourdieu het ook zijn hele leven aangedacht wil aan schenken. Zoals het thans voortoond heeft niet langer systematisch ongeligt, gaat het slechts om een gesloten envelijkheid produceren en de bestaande ongelijkloppe van 75 miljoen euro, op een totale heid reproduceren. onderwijsbegroting van 7,5 miljard euro. Het gelijkekansenprobleem kan inderdaad niet Nee, binnen het huidig breed-maatschappefundamenteel opgelost worden zodra dit lijk debat zijn de stellingen van Bourdieu niet decreet goedgekeurd is. Eigenlijk betekent het zomaar te typeren als minder relevant omdat huidige voorstel enkel dat men kansarmen in een groot deel van zijn empirisch materiaal Vlaanderen wel wil bijstaan, zonder dat men zou dateren uit de jaren zeventig, zoals in een het hele systeem durft aan te pakken. Bij de bijdrage van De Morgen (Bourdieu en basisverdeling dient dan ook rekening gehouBourdiable) van 26 januari 2002 beweerd den met de afkomst van de leerlingen. Het wordt. Ze vormen wel degelijk de kern van de mag met andere woorden niet gaan om een huidige en toekomstige discussies, want uit lichte verschuiving van middelen, maar om recente gegevens blijkt maar al te duidelijk een herverdeling van het globale onderwijsdat dit onderwijs ongelijkheid van kansen pakket. Concreet betekent dit dat scholen bljft inhouden. met een hoger percentage aan leerlingen uit

h e t

h o o f d s t u k