You are on page 1of 32

De oudste sporen van het strafrecht Strafrechtsgeschiedenis: bronnen Materile sporen Rechtsarcheologie = aan de hand van materile relicten

/ objecten uit het verleden de geschiedenis van het strafrecht proberen te beschrijven. Gerechtsgebouwen Gravensteen (14E 18E): gerechtsgebouw, belangrijkste justitieplaats van Vlaanderen Graaflijke justitieraad vergeetput, tortuurkamer Koophandelsplein (19E) tempel, zittingzaal zoals in de kerk (altaar) Recht stond boven de gewone mens Opgeistenlaan (eind 20E) Veel glas Hier wordt recht bedeeld, kom gerust eens kijken. reactie op het gesloten karakter van het recht Het gebouw geeft de sfeer weer waarin recht bedeeld wordt. Schandpalen wapenschild van de heer van dat dorp zei wie de baas was in het dorp mensen vastketenen om zich belachelijk te maken ten schande stellen toen was dit de goede manier van straffen, nu is het niet meer aanvaard. Zwaarden

Rechtsiconografie = afbeeldingen waarop recht wordt afgebeeld Heraldiek = wapenkunde, regels waaraan wapenschilden van adellijke families moeten voldoen. Portretten Hoe zagen de grote geleerden uit het verleden eruit? Leerboeken Boek over het gewoonterecht in Doornik Justice un pilier Justitierecht met n zuil schandstraf Justice deux piliers Justitierecht met twee zuilen galg (1 mens ophangen)

Justice trois piliers Justitierecht met drie zuilen meerdere mensen (bendes) ophangen / vervolgen

Hoe justitiemacht uitbeelden? Heren in het gewoonte recht hadden niet allemaal evenveel macht. De ene had meer macht dan de andere Gerechtigheidstaferelen Het is een kunstwerk (schilderijen, beeldhouwwerken, tapijten) in opdracht van een rechtbank, om uit te hangen in de rechtbank. Het zijn voorbeelden van goede/slechte rechtspraak. vb. Het oordeel van Cambyses

Groeningenmuseum Brugge schilderij van Gerard David (15E) bestaat uit 2 panelen verhaal van voor Christus, maar geschilderd in setting van de 15E Het stelt een rechterlijk oordeel voor. Cambyses is een Babylonische koning. Hij heeft als koning het recht om rechters aan te stellen. Deze rechter is een slechte rechter, hij heeft zich laten omkopen. Hij moet veroordeeld worden levend villen. Zijn zoon wordt rechter. Hij zit op de rechterstoel, die overtrokken is met leder. Hij zit op het vel van zijn vader. Het heeft als functie de rechter te vermanen, de rechters op hun plichten te wijzen, een moraliserend voorbeeld te geven. Wij hebben deze straf nooit toegepast in de Nederlanden. De straf heeft bestaan in het Midden- en Verre Oosten. Belangrijkste gerechtigheidstafereel dat in iedere rechtbank in het ancien regime hing in de Nederlanden: het laatste oordeel (= een verhaal uit de bijbel waarbij gezegd wordt dat op je laatste dag van de wereld alle doden zullen opstaan uit de dood). Links (rechts van God): de hemel, de goede mensen gaan naar de hemel Rechts (links van God): slechte mensen gaan naar de hel Spreek goed recht, er komt een dag dat er over jou zal geoordeeld worden.

Geschreven bronnen Onderscheid tussen formele rechtsbronnen en toepassingen daarop. Formele rechtsbronnen: in welke vorm ontstaat het recht? Waar komt ons recht vandaan? Het recht de regels moeten in bepaalde vorm ontstaan, een jurist zoekt zijn kennis van het recht in de formele rechtsbron om vorm aan te duiden waarin recht ontstaat Wetgeving De meeste regels komen tot ons in de vorm van een wet. De overheid zegt: Dit moeten we voortaan doen. Als je een wet vindt, ben je niet altijd zeker dat hij wel werd toegepast. Het is niet omdat het ergens staat of zo verteld wordt dat het zo is. vb. Strafrecht in Belgi in 1960 Hij die iemand anders vermoordt, krijgt de doodstraf (onthoofding). MAAR: de laatste onthoofding vond plaats in 1918. Rechtspraak = rechters die oordelen in concrete geschillen. Eeuwen lang werd er recht gesproken maar niet geschreven. Verhalende bronnen: er werd recht gesproken in de 12E in Brugge, maar er zijn geen sporen. Het hele proces was toen mondeling. Er is nu nog altijd veel dat gezegd wordt in strafzaken maar nergens op papier staat. Rechtsleer Alles wat er maar geschreven wordt over het recht. Geschreven bronnen zijn ook niet altijd betrouwbaar! Wat is de reden van het schrijven? - Ik weet goed hoe het is, ik wil ook dat mijn kinderen dit weten. - Moet je eens zien hoe slecht ons systeem is! (alleen slechte dingen beschrijven) - Moet je eens zien hoe goed ons systeem is! (alleen goede dingen beschrijven) Rechtstoepassingen in contracten e.a. We weten veel over de dagelijkse leefwereld van mensen in de 16E-17E (hoe huizen eruit zagen, welk meubilair er stond, hoe rijk de mensen waren). We weten dit omdat er geprocedeerd werd over de erfenis en de eerste stap was dan het beschrijven van de erfenis. Van het strafrecht werd er echter niets opgeschreven. Het werd beleefd, daarna was het gedaan. Soms een uitzondering In Veurne (westhoek), in een landhuis op de grote markt is een vonnis bewaard. Deze man moest als straf zijn hand laten afhakken op de markt maar hij was rijk genoeg om zijn straf af te kopen. In plaats van zijn hand af te laten hakken, heeft hij een bronzen hand laten maken. Dit werd omhoog gehangen op de markt met het vonnis erop, om mensen af te schrikken.

De oudste bronnen De oudste bronnen vind je niet bij ons, maar wel bij de culturen rond de Middellandse Zee. 3

Middellandse Zee: bakermat van onze West-Europese cultuur 3 x R (basis van onze Westerse cultuur) Religie (Jeruzalem) Ratio (Athene) Recht (Rome) Hier zijn de eerste grote stedelijke culturen ontstaan. Hier was een takenverdeling. Hier zijn mensen zich voor het eerst gaan bezig houden met het recht. Waarom? Schriftstelsels (i.t.t. indirecte bronnen voor onze streken) en steden Er zijn teksten bewaard (zij konden al schrijven, wij nog niet). Hirogliefen (Egypte) Spijkerschrift (Mesopotami) Brahmi & Kharosti (Indi)

We vinden deze sporen in de vruchtbare halve maan.

Oudste juridische sporen Rechtsteksten Wanneer? Er zijn wetboeken bewaard van 2000 voor Christus, maar ook verhalende bronnen. wetten? wetboeken? In Susa in Iran vond men een steen waar iets opgeschreven stond. Het zijn de juridische normen van de codex Hammoerabi (?) Hij staat nu in het Louvre. Wel aandacht voor publiekrecht De vorst is bekommerd over de organisatie van de staat. Er zijn weinig regels over de verhouding tussen burgers onderling. Het gaat meestal over de verhouding tussen de burgers en de staat. Redactie? Toepassing? Gevaar voor hineininterpretierung = met hedendaagse maatstaven het verleden proberen te begrijpen, dit is een risico.

Legitimatie van recht en macht Diegene die macht heeft, legt regels op. Die persoon rekent erop dat die rechtsregels aanvaard zullen worden door de mensen, hij rekent erop dat zijn gezag erkend wordt. We aanvaarden macht omdat die macht zich weet te legitimeren. 4

NIET de rede, geen rechtswetenschap WEL: openbaring, wijsgeren, traditie Er zijn 3 kanalen van legitimatie (Weber): Charismatische legitimatie Het gaat uit van iemand met een bepaalde uitstraling. We aanvaarden iets omdat het van iemand komt met charisma. Traditionele legitimatie We hebben het altijd zo gedaan en we blijven het zo doen. Aangezien we die macht altijd herkend hebben, blijven we ze herkennen. Rationele legitimatie We aanvaarden de macht omdat die macht zich weet rationeel te legitimeren. Vandaag: 99,999% van ons recht rationeel gelegitimeerd.

Het recht van de goden Belangrijkste: Codex Hammoerabi Er is wel al recht, maar er is nog geen rechtswetenschap ze aanvaarden het recht nog niet omdat het rationeel is maar omdat het een kind van God is en omdat het geopenbaard is. Het recht wordt gelegitimeerd door de godsdienst. Wanneer? 18E voor Christus. Wat? Het is een steen, een zuil die vandaag in het Louvre staat. Hij is ongeveer 2 meter hoog. De tekst die erop staat is in spijkerschrift. Wie? Hammoerabi, de koning, staat voor een troon waarop iemand anders zit. Diegene die zit is nog veel groter. Samas (de zonnegod), een groot rechter van hemel en aarde, dicteert de wet aan Hammoerabi. Inhoud? De regels gaan over hoe mensen zich moeten verhouden in de maatschappij. Wat mogen ze wel doen en wat niet? geen religieuze regels! Legitimatie? Charismatische legitimatie. U moet deze regels naleven omdat God het gezegd heeft. Het recht is dus eigenlijk een kind van het geloof. Wetboek? Wetboek zoals we dat vandaag kennen is voor een bepaalde tak van het recht een systematisch en formeel exhaustief geheel van alle wetten van die tak van het recht. Systematisch er zit een systeem, een orde in. 5

Formeel exhaustief: exhaustief uitputtend, volledig. alles staat in de wet, het is een volledige regeling. de wetboeken zouden te dik worden, dus het kan niet inhoudelijk (materieel) exhaustief zijn. Formeel er moeten voldoende principes inzitten om problemen op te lossen. Je moet kunnen interpreteren. Het probleem met de codex Hammoerabi is dat hij 282 artikels telt en niet systematisch is. Alles staat door elkaar men kan dus niet spreken van een wetboek Enkele citaten Strafrecht: talioprincipe: oog om oog, (beperking eigenrichting): Als een kind zijn vader geslagen heeft, zal men zijn hand afhakken bij de pols. Als iemand een vrij man een oog uitgestoken heeft, zal men hem ook een oog uitsteken. Als iemand een been gebroken heeft van een vrij man, zal men hem eveneens een been breken. Evenveel onrecht als jij de andere hebt aangedaan wordt jou aangedaan. 18E voor Christus: een stap vooruit, begin van het beperking van eigenrichting.

Standenmaatschappij: Overal is ongelijkheid. Van nature uit zijn we ongelijk. Elke maatschappij kent ongelijkheid. Nu: alle Belgen zijn gelijk voor de wet. MAAR allochtonen mogen niet stemmen. Als een metselaar een huis voor iemand gebouwd heeft, en als hij zijn werk niet verstevigd heeft, en als het huis instort, en als de eigenaar van het huis daarbij gedood wordt, dan zal de metselaar worden omgebracht. Indien het een slaaf van de eigenaar van het huis is, die de dood vindt door de instorting, dan zal de metselaar de eigenaar een gelijkwaardige slaaf bezorgen.

Het Germaans strafrecht Rechtstreekse Romeinse invloed? De oudste juridische bronnen in onze regio Rechtsleer Julius Caesar beschrijft hoe hier aan recht wordt gedaan, maar voor de rest weten we daar zeer weinig van. We hebben geen eigen Germaanse optekening. Tacitus schrijft Germania over hoe de Germanen samenleven. Tacitus zelf sprak zelf geen Germaans. Hij beschreef dus een situatie met Latijnse zinnen en woorden. Wetgeving De Franken (n van de vele stammen die in onze regio leven) Later zullen hier Frankrijk & Frankfurt uit evolueren. De Franken hebben een eigen rechtssysteem, maar dat is compleet gewoonterecht. Ze konden nog niet schrijven, ze hebben nog geen schrift. 6

De Romeinen en geleerden (taal (Latijn), en Romeins recht) tekenen het Germaanse gewoonterecht op. We moeten dit met een korreltje zout nemen! Lex Salica: oudste optekening voor onze regio Lex = wet (Latijn), de Romeinse keizer maakt wetten. Salica = Salische Franken (aan de kusten) BEPERKTE romanisering van onze gebieden Het West-Romeinse rijk is nog niet gevallen (laatste keizer die in Rome zit wordt verdreven). Wij zitten daar 1500 kilometer vandaan. Er is in het noorden begonnen met aanvallen. Het duurt lang voor ze in Rome zelf zijn. Hospitalitasgedachte: Er is een gastvrijheid ten aanzien van vreemde volkeren. Romeinen vinden dat we in hun rijk mogen leven, zij zijn baas maar wij zijn bevoorrechte partners. Romeinen dwingen hun rechtssysteem niet op, ze respecteren het vreemde recht. In de 12E vindt er romanisering plaats van ons recht, ook wel het verwetenschappelijken van ons recht. Het is vooral een indirecte legal transplant (= receptie). Het verplanten/verplaatsen van een juridische regel uit een rechtssysteem naar een ander. In dit geval: het opnemen van Romeins Recht in het eigen recht. Directe legal transplant: vreemde heerser komt vreemd recht opdringen. Bij ons: Napoleon Indirecte legal transplant: vreemde elementen worden vrijwillig in het recht opgenomen. De val van het (West-)Romeinse rijk (476): door nalatigheid verdwijnen: Centralisme (n rijk, n hoofd) Bij de Germanen zijn er meerdere kleinere gebieden, geen groot rijk. Bureaucratische administratie De administratie van ambtenaren valt weg. Ook de idee dat ze een functie uitoefenen in naam van het rijk valt weg. Staat als magistratuur Cultuurcocktail (Griekse denken Romeinse recht Byzantijns charisma) De cultuur gaat een stap achteruit. Universalisme In het rijk van de Romeinen was er n centrum. Bij de Germanen is het rijk verbrokkeld. Elke koning is baas in zijn eigen gebied. Christendom = staatsgodsdienst (ketterij = majesteitschennis) Iedereen moet christen zijn. Vanaf het einde van de 4E is de kerk de bevoorrechte partner van de keizer. De kerk gaat zich organiseren naar het voordeel van de keizer. De kerk organiseert zich zoals een keizerrijk. vb. majesteitschennis kerk: ketterij (goddelijke majesteitschennis) doodstraf Het Romeinse rijk valt, maar de paus niet. Hij blijft zich wel spiegelen aan de Romeinse keizer.

BLIJFT: de Kerk Eigen hirarchische structuur bisdommen = Romaanse civitates organisatie van een concilie = organisatie van de Romaanse senaat Ecclesia vivit lege romana = De kerk leeft zoals het Romeinse recht Eigen rechtbanken Officialiteiten Eigen recht Canoniek recht (aangepast aan de noden van de kerk) Drager van TAAL (Latijn) CULTUUR (schrift) Als je wilt studeren, moet je dat doen in een kerkelijke school. Alle bibliotheken zijn verdwenen, behalve in de kloosters zijn er nog bibliotheken.

Houder van gronden en (dus) machten De kerk speelt een belangrijke rol. De steden ontstaan rond de kerken. Actieve propaganda: de kerstening Kerstening = nog niet gedoopte volkeren, nog niet tot de katholieke kerk bekeerde volkeren bekeren zich tot de christelijke godsdienst. Verhaal dat de kerk vertelt over de kerstening: de kerk bracht een blije boodschap die de mensen overtuigde. Maar in realiteit: de sterke militaire leiders van de Germanen wilden even machtig zijn als de Romeinse keizer. De kerk kon hen daarbij helpen, ze hadden de kennis nodig. De kerstening is dus eigenlijk een alliantie, een akkoord tussen de wereldlijke machthebbers en de kerk.

Germaans gewoonterecht Indringers en autochtonen: een duale rechtsorde Men schrijft het gewoonterecht op omdat in het Romeinse recht wetten waren, die veel duidelijker waren, terwijl gewoonterecht overgeleverd wordt van vader op zoon, en we weten niet goed wat de precieze betekenis daarvan is. Het is beter dat we geschreven teksten hebben. Overal in Europa wordt het gewoonterecht opgeschreven. Bij ons: Lex Salica = gewoonterecht van de samenspraak Meer naar het Zuiden: Spanje, Portugal, Zuid-Frankrijk: Altijd 2 soorten recht Leges Romanuru: recht van de oorspronkelijke bevolking die veel langer onder Romeinse invloed is geweest en dus meer Romeinse recht toepast. Leges Barbaruru: recht van de Germaanse bevolking die uit het Noorden komt. 8

Op 1 plaats leven 2 soorten groepen met elk hun eigen recht: geromaniseerde burgers en Germanen. Hoe zuidelijker, hoe later territorialisering

Leidt tot optekenen van GEWOONTE Lex Ewa Ewa eeuwig Gewoonterecht recht waarvan we de indruk hebben dat het al eeuwig meegaat. Het is niet gemaakt, het is meegekregen van onze (voor)ouders.

Strafrecht bij de Franken Lex Salica: tarievenboek voor misdrijven Clovis liet zich rond 500 dopen (kerstening) met de bedoeling een machtige leider te worden. Clovis ,die de Salische Franken leidt, laat de Lex Salica optekenen. Het is een soort tarievenboek. Er staan verschillende soorten regels in maar het meeste gaat over strafrecht. Is dit publiek strafrecht? Is geen grondwet, noch een wetboek Het is geen grondwet want er staat niets in over de staatsstructuur of de fundamentele rechten. Het is ook geen wetboek want het zijn geen wetten die erin staat, het is overgeleverd gewoonterecht en het is niet formeel exhaustief. Tarieven wijzen erop dat dit meer privaatrecht is dan publiekrecht. We mogen de teksten van toen niet lezen met de begrippen van nu.

Gebruikte niet de (hedendaagse / wetenschappelijke) terminologie fiscus = privaat koninklijk domein (HEEFT NIETS MET BELASTINGEN TE MAKEN) publicus = vorstelijk (persoonlijk)

Strafrecht is niet publiek Strafrecht is inhoudelijk absoluut geen publiek strafrecht. De hele geschiedenis van het strafrecht is eigenlijk een evolutie waarbij we van privaat strafrecht (mensen rekenen onder mekaar af) evolueren naar publiek strafrecht (de overheid komt tussen). Nu hebben we nog Germaans strafrecht in het private strafrecht. Formeel luik: de vorm, welke zijn de procedures die gevolg moeten worden? Vandaag is de strafrechtsprocedure een publieke procedure omdat de eis wordt ingesteld door het openbaar ministerie. Omdat de publieke orde geschonden is.

Het is de overheid die gaat vervolgen. Bij de Germanen: accusatoir systeem. Diegene die een nadeel heeft geleden beschuldigt de andere. Diegene die wil dat de andere veroordeeld wordt moet zelf in actie schieten. De procedure wordt door het slachtoffer of zijn haar/familie gestart. Materieel luik: de inhoud, welke zijn de misdrijven en welke zijn de straffen? Wanneer je iemand hebt geslagen tot bloedens toe, dan moet je 2 geiten en een koe als vergoeding geven. Die vergoeding bestaat uit 2 delen: o faidus belangrijker dan fredus faidus: vergoeding die familie van de dader moet betalen aan familie van het slachtoffer. Wij zouden dit een schadevergoeding aan de burgerlijke partij noemen. fredus: een stuk dat je moet betalen aan boete aan de overheid o Eerder schadevergoeding dan boete!

Hoe te verklaren? Samenleving van de Germanen beheerst door een demonisch-magisch wereldconcept. De idee bestond dat er goede en kwade krachten waren in de maatschappij. Die krachten dwaalden als demonen rond in de maatschappij.

Verstoring van die (familiale, niet statelijke) orde vraagt om herstel Als je iemand doodt in een andere familie, moet je een kind van jouw familie aan de andere familie te geven om de krachten te herstellen. Men probeert terug naar een kosmisch evenwicht te komen. Later zal men dit vervangen door dieren of een stuk grond als vergoeding te geven.

De familie waartoe iemand behoort is drager van die krachten. familie tegen familie als er iets gebeurt, er is geen individueel strafrecht. uw clan heeft iets aan mijn clan gedaan, we zullen dit betaald zetten. De staat is nog ver weg.

Herstel van de magische orde Eerste fase: bloed voor bloed: de bloedvete Als er iemand vermoordt wordt in de ene familile, zal die familie iemand dood doen in de familie van de dader. Dit doden brengt nieuwe kracht, het kan evengoed een onschuldige zijn die vermoord wordt! Als je dit niet doet is dat een teken van zwakte. Je moet opkomen voor je rechten, anders ben je een eerloze waar men niet naar opkijkt. Men denkt zelfs dat als je die gedode niet verenigd dat hij je zal blijven achtervolgen. Vandaar ook de volksverhalen over opgevlogen mensen die blijven ronddwalen en een dreiging vormt.

Latere fase: kracht voor kracht: afkoop van de vete Als er een concreet geschil is komt de clan samen. Wat is de beste vergoeding? 10

Er wordt nog geen geld gegeven, maar wel vee, wapens, gebruikersvoorwerpen en zelfs personen. Die vergadering noemt men het ding. Een ding is dus eigenlijk een vergadering van de gemeenschap. Het is de gemeenschap die geleden heeft, en het is dus ook de gemeenschap die reactie geeft. Vaak wordt dit bevestigd door een eed. Blijft steeds: gevolgaansprakelijkheid De intentie (met opzet of niet) doet er niet toe. Er doet zich een gevolg voor, en op basis van dat gevolg word je gestraft. De schade is er en die moet hersteld worden.

Germaans bewijsrecht in strafzaken Principe: n partij toegelaten tot het bewijs De ene partij moest naar de rechtbank stappen en daarbij alles bewijzen. Klacht met een dode man: het lijk meenemen naar de rechtbank.

Irrationele bewijzen: godsbewijzen. Je gaat op God een beroep doen om de schuld of de onschuld te bewijzen. Orakeltakjes: men gooit de takjes omhoog en hoe de takjes vallen bepaald of je schuldig bent. Koudwaterproef: men bindt de verdachte met handen en voeten samen en gooit hem in het water. Water zuivert, als je zuiver (onschuldig) bent, zal het zuivere water je opnemen. Als je onder gaat, ben je onschuldig. Als je boven blijft drijven, ben je schuldig. Heetwaterproef: men moet een hand in kokend water steken en ondertussen de eed uitspreken dat men onschuldig is. Als de brandwonden na 3 dagen goed aan het genezen zijn, ben je onschuldig. Als de wonde ontsteekt, ben je schuldig. Gloeiend ijzer: men moet een gloeiend ijzer vastnemen en terwijl de eed uitspreken dat men onschuldig is. Als de brandwonden na 3 dagen goed aan het genezen zijn, ben je onschuldig. Als de wonde ontsteekt, ben je schuldig. Je kan ook de eed zweren dat je onschuldig bent. Je kan dit niet alleen doen, je moet eedhelpers hebben. Iedereen moet zeggen dat hij onschuldig is. Middeleeuws strafrecht Bronnen van het strafrecht De vijf formele bronnen kunnen we hier niet gebruiken. Dit is hedendaags en bestond toen nog niet. Ongeschreven De gewoonte Bewijs: Precedent = het is al eens gebeurd Turbe = gerechtelijke bewijsmiddel waarbij 10 getuigen worden opgeroepen. MAAR ze getuigen over hoe het recht in elkaar zit, niet over de feiten. Het zijn meestal oudere mensen omdat die ervaring hadden en wisten hoe er werd gestraft. 11

De moraal, religie, verhalen, Het gewoonterecht moet doorgegeven worden. Je kan het niet opschrijven, het is een rechtsgevoel. Men geeft het dus door via moraal, religie, verhalen (Reinaart de Vos),

Geschreven Het meeste recht is ongeschreven, maar doorheen de middeleeuwen duiken er steeds meer geschreven bronnen op. We weten echter niet veel over de toepassing van deze geschreven bronnen. Stedelijke en andere keuren Het is een andere naam voor stadsrecht. Het komt van willekeur, keuze, kiezen. Het betekent het gekozen recht. Dit is nieuw voor de 11E, er ontstaan steden en dus zijn de inwoners (poorters) vrij in hun stad. Ze kiezen het recht dat ze samen willen naleven. De eerste afspraken gingen over handel. Dit is een ascending theory of power mensen streven naar alsmaar meer macht en dit zie je zeer duidelijk in de middeleeuwse stad. Ze bepalen zelf hun rechten en plichten Judicium parium principe = in de stad oordelen poorters over poorters en priesters oordelen over priesters. Op de inbreuken staan eerder geringe straffen omdat ze er zelf aan onderworpen worden.

Vorstelijke wetten De vorst bouwt vanaf de 12E-13E een soevereine staat uit. Er zijn wetten met zeer zware straffen omdat ze moeten afschrikken. De koning wil zijn macht tonen. Dit is een descending theory of power de koning wil alsmaar meer macht. Late middeleeuwen: geleerd recht In de late middeleeuwen (12E) is er geleerd recht: Romeins recht en canoniek (kerkelijk) recht. De rechters zeggen nooit hoe ze tot een uitspraak komen, ze motiveren hun uitspraak niet. Oordeel van gelijken: burgers motiveren niet omdat men dan weet wie voor en wie tegen is. Als de meerderheid beslist heeft, is dat zo. Vorstelijke rechter: hij heeft de vorstelijke autoriteit, hij moet niet motiveren. Ze voelen zich gebonden aan het (gewoonte)recht, maar ook aan de keuren. Er staat in het vonnis dat bepaalde feiten inbreuken zijn op bepaalde keuren.

Grondslagen van het middeleeuws strafrecht Germaans idee Godenoffer (magisch-demonisch wereldbeeld) De terechtstellingen zijn als rituelen. Als er iemand opgehangen wordt, besprenkelen ze het touw eerst met wijwater en is er een priester aanwezig.

Vredeloosheid We straffen omdat we vrede gesloten hebben met elkaar, we willen passief samenleven en daarom maken we afspraken. (bv. in de stad stadskeuren). Als je je niet aan de afspraken houdt, dan kan je ook de bescherming van die regels ook niet inroepen. Een misdadiger wordt beschouwd als een misdadiger van de gemeenschap. Een typische straf is de verbanning 12

Herstel van het onrecht Het is een Germaans idee die in de middeleeuwen is blijven bestaan, maar sterft uit in de 15E begin 16E faidus & fredus uit Lex Salica Vooral in familiale vetes: familiale weergeld dat betaald wordt om andere familie te vergoeden. Bv. families Rijm & Alijn in Gent Deze 2 families hebben ruzie met elkaar. De familie Rijm doodt 2 broers van de familie Alijn. Er mag niet meer gevochten worden, ze moeten onderhandelen om de schade te vergoeden. De familie betaalt een schadevergoeding aan de familie Alijn, en die richten daarmee een hospitaal op. De familie Rijm is verbannen uit de stad en hun huis werd afgebroken, dit is nog steeds een kale plaats. De hele familie moest vaak betalen. De schadevergoeding werd dan over de andere familie verdeeld.

Boete-idee canoniek recht Een individu heeft eigenlijk een zonde begaan tegen God, de beste straf is dus bijvoorbeeld op bedevaart gaan om terug een goede mens te worden.

De godsvrede ( 1000) Het grote rijk van Karel de grote valt uit elkaar, en er is overal oorlog, ondanks het feit de kerk de vredesboodschap brengt. Er begint een godsvrede beweging in Zuid-Frankrijk. Het godsbestand: gedurende een tijdje wordt er niet gevochten. ( tijdelijk) Op zondag mag er niet gevochten worden, want dan moet men naar de kerk gaan. Dit wordt altijd uitgebreid. Eigenlijk is dit een soort van geweldmonopolie. Men mag alleen vechten als de kerk het zegt. De kerk heeft zelf geen leger, politie, wapens dus ze kunnen het niet afdwingen. De godsvrede Je mag nooit geweld gebruiken op bepaalde plaatsen (territoriaal). Ook hier wordt er steeds uitgebreid tegen bepaalde mensen mag je geen geweld gebruiken (kinderen, handelaren, vrouwen, priesters = personele toepassing) De wereldlijke vorst zal dit voorbeeld overnemen, een geweldmonopolie installeren.

De publieke actie van de vorst De vorst streeft naar soevereinitiet. (Ik wil zoveel mogelijk te zeggen hebben, andere hebben minder te zeggen). We gaan strenge straffen zetten op de regels die worden uitgevaardigd. vorstelijke ordonanties = descending theory of power We straffen omdat we de mensen willen afschrikken, omdat we een voorbeeld willen stellen. We willen naar de toekomst iedereen duidelijk maken dat bepaald gedrag niet getolereerd wordt.

De wraak Dit blijft een grondslag van het strafrecht en heeft vooral te maken met passie. Schandstraffen dienen om te kleineren, iedereen mag zijn mening zeggen.

13

De gemeentelijke solidariteit We moeten straffen omdat we samen sterker staan. Je moet solidair zijn en de wet naleven, omdat we dan samen sterker zijn.

Enkele bijzondere misdrijven Ketterij Zeker zo oud als er wetteksten zijn gevonden. Men vindt ketterij vooral terug bij systemen waar een staatsgodsdienst is. Dankzij de kerk kan de staat zich uitbouwen. Door een ander geloof te hebben misken je de goddelijke majesteit. In de codex van Justinianus in de 6E staat er al dat men ketters moet straffen.

Toverij (heksen) Mensen werden vervolgd omwille van toverij. Ze gingen ervan uit dat die mensen een relatie hadden met de duivel. De meeste heksenprocessen waren rond 1600. Deze mensen gingen een contract aan met de duivel, dus moest ook de duivel een proces hebben.

Zelfmoord God bestaat en regels alles, dus hij bepaalt ook wanneer je sterft. Als je zelfmoord pleegt, beslis je zelf wanneer je sterft en dat is ingaan tegen de majesteit. Zelfmoord mislukt tot doodstraf veroordeeld Zelfmoord gelukt het lijk kreeg een proces, het werd naar buiten gegooid omdat het niet waardig was op een menselijke manier naar buiten te worden gedragen. Het lijk werd achter een ezel gespannen en door de stad gesleept. Daarna werd het met een paal vastgenageld in de grond omdat men dacht dat ze niet echt dood waren.

Misdrijven tegen goede zeden Homos zijn tegen Gods wet dus werden ze verbrand of kregen ze een spiegelstraf. Dit is een straf waarbij de strafuitvoering de daad weerspiegelde. Bij homos stak men bijvoorbeeld een paal in de grond met een scherpe punt, en daar schoof men de homo over. Als men een huis in brand stak sloot men deze persoon op in een huis en stak het in brand.

Enkele bijzondere straffen Vredeloosheid Heeft veel te maken met vredes die gesloten worden (bv godsvrede) Je zal nergens nog vrede vinden. Iedereen kan wapens tegen jou gebruiken. Je zal nergens nog rust vinden binnen de eigen maatschappij.

Verbanning We willen je niet meer bij ons. Je hebt je niet gehouden aan de rechten en verplichtingen van onze groep dus je behoort niet meer tot onze groep.

14

ban oud-Germaans woord = recht om bevelen te geven Diegene die het banrecht heeft kan bevelen geven. Banmolens = molen van banheer (iedereen die daar woonde moest zijn graan naar die molen brengen om te laten malen). Verbanning = we sluiten je uit de gemeenschap die onder het hetzelfde banrecht valt. Je mag je niet meer laten zien in het gebied waar de banheer banrechten heeft. Men kon je tot 1 mijl buiten de stad vervolgen.

Doodstraf Dit wordt op allerhande manieren uitgevoerd. vierendelen, uitrekken.

Verwoesting van het huis De hele familie wordt gestraft. Het huis wordt verwoest en mag niet meer opgebouwd worden.

Verminkingen Boomschendersstraf Een boom betekent veel in de economie van de middeleeuwen. De boom van iemand anders stelen of takken afzagen is een zwaar misdrijf. De straf is hiervoor dat je met takken van de boom geslagen wordt op de rug, tot de rug eruit ziet als een boomschors (= spiegelstraf).

Schandstraffen Een zeer typische straf voor de middeleeuwse samenlevingen. In de loop van de vroeg-moderne tijd sterft dit geleidelijk uit. Men wordt ten schande gezet. In de middeleeuwse samenleving wordt veel belang gehecht aan de persoonlijke eer.

Invloed receptie geleerd recht Universiteiten Eind 11E ontstond de eerste grote universiteit: Bologna. Naar het voorbeeld van Bologna ontstonden nog andere universiteiten in Noord-Itali. Daarna werd het uitgebreid naar Frankrijk (Parijs, Montpellier, Orlans). Toen gingen we verder naar het noorden (Keulen). Het duurt tot de 15E voor wij hier in de Nederlanden een universiteit krijgen: de katholieke universiteit in Leuven. Het katholieke is op dit ogenblik niet uitzonderlijk, bijna alle universiteiten zijn op dit moment katholiek. Dit wil niet zeggen dat wij daarvoor geen juristen hadden. Er waren mensen die daarvoor (12E 13E) al gingen studeren naar het zuiden. De invloed van het geleerde recht op de rechtspraktijk wordt groter als er een universiteit is: er zijn meer juristen.

WAT? 15

Er werden 2 soorten recht gegeven aan de universiteit: Romeins recht (= wereldlijk recht) Aan de wereldlijke faculteit bestudeert men corpus iurus civilis.

Canoniek recht (= kerkelijk recht) Bronnen die binnen de kerk ontwikkeld zijn, de bijbel. De bijbel inspireert: als heksen op de brandstapel komen is dit omdat dit in het OT staat. Beslissingen van de paus en van concilies. Teksten van tekstvaders (= geleerden uit de kerk) Het is een wirwar van bronnen, het is zeer onduidelijk. Er moet orde gebracht worden. Gratianus maakt het decretum van Gratianus. Gratianus is een monnik in Noord-Itali in de 11E. (op het ogenblik dat het canoniek recht een universitaire wetenschap wordt) decretum van Gratianus is een overzichtelijk samenbrengen van alle kerkelijke regels tot op dat moment. Het is de harde kern van de studie van het canonieke recht. Gratianus maakt dit in de 12E. Er komen daarna nog regels. Het geheel van alle kerkelijke regels is de corpus iurus canonici. Men bestudeert dit aan de kerkelijke faculteit. Geleerden studeren af en komen in de praktijk terecht: Eerst in de centrale organen van de vorst en dan pas in de lagere organen. Het is vooral de vorst die het geleerde recht gaat gebruiken om zijn staat uit te bouwen. wetten maken, nieuwe instellingen creren op basis van het geleerde recht.

Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Can. / Rom. reactie op Germaans systeem van familiale leedvergelding Intentie is belangrijker dan het gevolg Strafrecht is niet collectief, het moet individueel zijn. Als je een misdrijf begaat zit het vanbinnen. De canonieken zeggen dat als je een misdrijf pleegt, je Gods wil niet respecteert. Je moet het dan goed maken tegenover God. Om de strafmaat te bepalen moet je kijken naar de intentie van de dader (opzet?). Je mag niet zoals bij de Germanen kijken naar het gevolg. Binnen de kerk ontstaan nieuwe boeken. Het zijn biechtboeken, ter vervanging van oudere boeteboeken (te vergelijken met lex salica). De kerk wil weten waarom iemand iets misdaan heeft. Als je hem tot inkeer kan doen komen, gaat het een betere mens worden. Dus gaan we zijn geweten proberen aan te spreken. In de biechtboeken worden er vragen gesteld, er worden niet meteen straffen opgelegd. Biechtboeken gaan op zoek naar de psyche achter het gedrag. Waarom hebt u dit gedaan, waaraan hebt u gedacht toen u dat deed, had u de bedoeling om ? Het zijn eigenlijk handleiding voor de priesters die de biecht moeten afnemen om het geweten te onderzoeken. Er wordt dus echt een nadruk gelegd op de intentie en veel minder op het gevolg. 16

De romanisten vinden ook dat je veel meer moet kijken naar de opzet dan naar het gevolg. Dit staat ook beschreven in het heilige Romeinse boek, in het corpus iurus civilis. Het bestaat over meerdere boeken, er zijn 2 boeken die over strafrecht gaan, namelijk boek 47 en 48. Als het over misdrijven gaat moet er gekeken worden naar de wil, niet naar het gevolg. Men maakt een opzet tussen onopzettelijke en opzettelijke opzet. Binnen opzettelijke opzet is er nog een onderscheid tussen gewone opzet en voorbedachte rade.

Individuele schuld belangrijker dan de schuld van de familie

Canonieken en Romeinen zijn het niet eens over de functie van de straf De canonieken vinden dat het misdrijf individueel is, en de straf dus ook individueel moet zijn. Een straf moet als doel hebben de dader tot inkeer te doen komen. De eerste gevangenissen zijn gemaakt door de kerk. De bedoeling daarvan is dat men nadenkt en tot inkeer komt, met de bedoeling als men eruit komt een beter mens te zijn. De wereldlijke overheid is daar niet mee akkoord. Het is een zware kost om gebouwen op te richten, cipiers te werk te stellen en het eten voor de gevangenen te betalen. Het duurt tot de 18E voor de gevangenisstraf hier wordt uitgesproken. Voor de 18E dienen de straffen hier vooral om af te schrikken, ze hebben een exemplarische functie. Een straf moet een voorbeeld stellen voor de rest van de samenleving. Iemand die iets gestolen heeft hakt men de handen af zodat hij nooit meer kan stelen. De romano-canonieke (straf)procedure Inquisitoir (vanuit laat-romeins recht) De strafprocedure is helemaal anders dan bij de Germanen. Vroeger werd de familie van de dader gestraft door de familie van het slachtoffer. Nu wachten we niet tot het slachtoffer het heft in eigen handen neemt, maar de overheid gaat zelf het misdrijf vervolgen = inquisitoire procedure. Dit komt het uit corpus iurus civilis. De keizer wil alle macht, hij laat niet toe dat iemand anders geweld gebruikt. Het geweldmonopolie moet volledig in handen van de keizer zijn. Elke inbreuk op de wet, elk misdrijf is eigenlijk een belediging tegen mij. Ik heb dus het recht om mijn orde te laten respecteren, hij start het strafproces. Inquirere Latijn voor onderzoeken Keizer Justinianus leeft in de 6E, wanneer de christengodsdienst de staatsgodsdienst is. Een van zijn wetten zegt: wie geen christen is, moet vervolgd worden. Ketters moeten op de brandstapel terechtkomen. De eerste en grootste golf van vervolgingen: kerkelijke inquisitie. De kerk gaat op onderzoek en vervolgt. Er zijn geruchten van ketters in het dorp. De kerkelijke inquisitierechtbank komt naar het dorp. De kerk gaat onderzoeken wie een ander geloof heeft. De dorpsgemeenschap moet samen komen op het dorpsplein en zeggen wie een ketter is, anders wordt je zelf vervolgd voor ketterij als het later uitkomt dat jij ervan wist.

Systeem van legale bewijzen Men moet bewijzen dat iemand schuldig is. Bij de Germanen deed men dit met het godsbewijs. 17

De canonieken vinden dat je God niet mag uitdagen, en het godsbewijs wordt verboden. Er wordt een nieuw systeem van legale bewijzen ingevoerd. ( rationele bewijzen!) Er wordt in de wet bepaald wat de waarde is van het bewijs. Hirarchie van bewijsmiddelen: Vermoeden (je ziet iets en leidt daaruit iets af wat je niet hebt gezien) waarde 25% Getuigen 1 getuige is niet genoeg, 2 getuigen = waarde 50% Bekentenis Mensen martelen, onder druk zetten om tot bekentenis te doen komen (geselen, uitrekken)

Dit is een rationeel bewijs! Soms hebben mensen het wel gedaan en ze bekennen niet. Soms bekennen mensen als ze het niet gedaan hebben omdat ze gemarteld worden. Tortuur Heksenvervolgingen in Vlaanderen Definitie van een heksenproces: een strafproces waarin een man of een vrouw werd vervolgd en eventueel gestraft voor een aantal feiten die tot zijn vier kernelementen terug te brengen zijn: schadelijke toverij kon zowel positief (goede oogst bereiken, genezen van een persoon) als negatief (mensen ziek maken, mensen doden, oogst doen mislukken, impotentie, kinderloosheid) zijn duivelspact = contract met de duivel mens kon ziel verkopen aan duivel in ruil voor aardse voordelen, onderdanigheid en dienstbaarheid (God heiligen en sacramenten afzweren, pact ondertekenen met eigen bloed, offeren van bepaalde voorwerpen, duivelsteken = merkteken in vorm van wrat, huidverkleuring, ) seks met de duivel heks of tovenaar werd ervan beschuldigd seks te hebben gehad met de duivel = bijzonder onaangenaam. Duivel kon vele gedaanten aannemen (dieren, mannen, vrouwen, ) Lid van duivel omschreven als ijskoud bijeenkomsten met andere heksen/duivels (= heksensabbat) samenkomst van verschillende heksen en tovenaars met de duivel (ervaringen uitwisselen, op afgelegen plek, tovenaars en heksen begaven zich ernaar toe op rare wijze: zweven, op bezem, )

Criminelijcke afhandeling: De verdachte werd van ambtswege vervolgd door een gerechtelijk ambtenaar volgens de criminele procesgang in strafzaken (voor misdrijven kon immers ook civiliter geprocedeerd worden) Het was een element van het strafrecht. Er was een strafproces. Fases: Het in werking stellen van de publieke strafvordering Het (gerechtelijk) vooronderzoek Het eigenlijke gerechtelijke onderzoek 18

Eindvonnis Executie

1. Het in werking stellen van de strafvordering Hoe kwam het gerecht hekserij op het spoor? Door klacht of aangifte Iemand gaat bij bevoegde instantie klacht neerleggen. Schriftelijk of mondeling Door openbaar gerucht Geen loutere/formele klacht of aangifte. Informeel, bijvoorbeeld op cafe Bij de deurgaende waerhede Gerechtelijk officier komt 1x per jaar in het dorp. Alle dorpsbewoners komen samen. Alle misdrijven moeten bekend gemaakt worden. Door verklikking door een medeheks Bij het proces werd gevraagd wie gezien werd op de heksensabbat vaak sneeuwbaleffect van processen Door het instellen van de actie uit iniurie (= smaadproces) U moet stappen ondernemen als er over u geroddeld wordt dat je een heks bent. Ik wil dat u, baljuw, optreedt om dit geroddel uit de wereld te helpen. Niet altijd gunstig einde , baljuw besliste hierover. Dit is een soort klacht voor smacht

2. Het (gerechtelijke) vooronderzoek De informatie preparatoire = soort vooronderzoek, opsporingsonderzoek waarbij 2 rechters/commissarissen opdracht krijgen misdrijf hekserij te bestuderen.

Drie soorten feiten: een eenvoudige verklaring (mensen die zeiden: ja inderdaad, die persoon heeft de reputatie een heks te zijn). Getuigen waren slachtoffers van praktijken van de heks Vaststellen van bepaald deviant gedrag van de verdachte (s nachts rondlopen in de regen, omgaan met padden of zwarte katten, bezit van ongewone kruiden of zalven)

demonologie (heksenleer). Deze drie feiten waren respectievelijk verre, dichte of zeer dichte aanwijzingen van het bestaan van hekserij. o o

Wat? Door de baljuw Hoe

Feitelijke aanwijzingen zoeken Getuigen opzoeken

19

3. Eigenlijk onderzoek = het proces 1) Dagvaarding en ondervraging op vrije voet Er was nog niet 100% zekerheid van schuld

2) Aanhouding en opsluiting in de gevangenis Het is heel duidelijk dat het om een heks gaat. De voorwaarden van opsluiting waren erbarmelijk.

3) Huiszoeking en eventueel inbeslagname Na de opsluiting. Huiszoeking was aanbevolen en zo snel mogelijk omdat er niets zou kunnen verdwijnen door de duivel. Men ging op zoek naar verdachte dingen in het huis van de betrokkene zoals verdachte kruiden, poeders, wassen beeldjes doorprikt met naalden.

4) Ondervraging verdachte in de gevangenis Rechter moest aangehouden persoon binnen 24u ondervragen. Bedoeling was te komen tot een spontane bekentenis. Het waren zeer gerichte vragen (bv. Hebt u seks gehad met de duivel? Hoe komt dat u niets voelt wanneer een naald in uw duivelsteken gestoken wordt?) voorzorgsmaatregelen om te vermijden dat men betoverd werd: de verdachte moest andere kleren aandoen, de rug werd eerst binnen gebracht in de verhoorkamer, men moest wijwater met enkele druppels van gewijde kaars drinken 5) Enqueste of informatie ordinaire Het verhoren van getuigen door de rechter in de volgende fase van het proces. Het kwam erop neer dat dezelfde personen van in de eerste fase van het proces opnieuw ondervraagd werden. Hun eerdere verklaringen werden voorgelezen, ze moesten die bevestigen of aanpassen onder ede.

6) Confrontatie Confrontatie van verdachte met getuigen. Soms was die getuige ook aanwezig. 7) Aanwijzingen van hekserij: proeven - Duivelsteken en de prikproef Duivelsteken: de duivel liet bij het paren op de heksensabbat een teken achter, kon overal op het lichaam van de heks zijn. Prikproef: Er werd in het teken geprikt, als er geen bloed uitkwam en/of de verdachte voelde geen pijn: dan ging het om een duivelsteken - Tranenproef Bepaalde stof wordt in de ogen aangebracht, als de persoon in kwestie daar niet op reageert of geen last van heeft, is dit een aanwijzing van hekserij - De vlammende ogen Als de ogen straalden, was dit een teken van schuld - De waterproef Men bond de persoon in kwestie de linkerarm aan het rechterbeen omgekeerd, volledig naakt, de persoon werd neergelaten in een waterreservoir. Als de persoon onder ging was dit een goed teken, als hij/zij 20

bleef drijven was dit een teken van hekserij. 8) Tegenbewijzen (contrepreuve) Er kon een tegenbewijs geleverd worden: getuigen ten voordele van de heks. Tamelijk moeilijk. Heksen waren niet populair, geen vrienden. Mensen durfden niet getuigen omdat ze zelf zouden beschuldigd worden van hekserij.

9) Pijnlijk verhoor: bekentenis Om waarheid te doen zeggen, moet je dwingen. Via tortuur. De heks werd pijnlijk verhoord om haar tot bekentenis te doen overgaan. Bekentenissen die tijdens tortuur werden afgelegd, hadden geen bewijskracht. 24u na de foltering moest de heks de bekentenis herhalen. Zo niet, kon de tortuur opnieuw beginnen. Voorbereiding: gevaarlijke tegenstander. het gaat om een heks die moet overtuigd om te bekennen dat het een heks is. Men nam de nodige voorzorgen. De duivel was ook aanwezig in een of andere vorm. Men kleedde haar volledig uit en kalfshoren. Men ging op zoek naar het duivelsteken en men zocht naar stukjes perkament of andere duivelse middelen die de verdachte op zich had om de tortuur te doorstaan. Het ging er hardhandig aan toe. De tortuur was geen straf, het was om een manier/middel om de heks tot bekentenis te dwingen. toch mistoestanden: het was niet de bedoeling dat de persoon verminkt of vermoord werd, hij moest er heelhuids uitkomen. Het kwam voor dat een verdachte tijdens het pijnlijk verhoor toch zware verwondingen opliep of kwam te overlijden. Men zei dat de duivel toen tussenkwam en bijvoorbeeld de nek van de verdachte brak.

4. Het eindvonnis en de executie Meestal: vonnis tot executie o o o Levend verbranden (lichaam en ziel moeten verbrand worden) Gunst voor vrouwen: eerst wurgen en nadien verbranden Indien geen bekentenis: geen doodstraf, maar bv. verbanning, geseling, schandstraffen, palen (een houten wig door het hart drijven) Steeds: confiscatie en kosten De gerechtskosten moesten betaald worden en alle goederen werden geerfd

De nieuwe tijd De nationale soevereine staat: de absolute monarchie De laat-Middeleeuwse machtstemperingen beperkt Recht komt in handen van een naar absolutisme strevende vorst. Machtstemperingen: constitutionalisme en parlementarisme Constitutionalisme onderdanen van de vorst hadden bepaalde rechten die hen niet mochten afgenomen worden. 21

Magna Carta eerste grondwet in de geschiedenis het is een grote brief van de vrijheden Koning Jan in Engeland meende rechten te hebben in vele landen. Baronnen vinden dat het niet meer kan hij zoveel geld int. Hij moest tekenen dat hij een aantal fundamentele rechten ging erkennen, dit was de Magna Carta. 2 regels: o o geen vreselijke, gruwelijke en ongewone straffen due proces of law eerlijk proces geen enkele vrije man mag zomaar aangehouden worden tenzij na een vonnis van een rechter, op basis van het recht van een land

Bevriezing Blijde Inkomst in Brabant 1356: de nieuwe hertog gaat zich overal presenteren. Het volk beloofde aan de vorst hem te dienen maar ze wouden in ruil een contract met de fundamentele rechten van de Brabander (bv. Alleen Brabanders kunnen in Brabant rechter worden). De uitbreiding ervan lukt niet dus komt er een bevriezing.

Geen teksten voor Vlaanderen In Vlaanderen was er nooit een tekst en dus geen fundamentele rechten voor de Vlamingen.

Parlementarisme Adel De vorst geeft een adellijke titel aan zijn ambtenaren.

Geestelijken De geestelijkheid krijgt een nationale kerk, maar de vorst keurt wel eerst de bisschoppen goed.

Steden De steden worden gemuilkorfd, gestraft zodra ze zich proberen te roeren. De soevereiniteit en het absolutisme Uitingen in het strafrecht Proces: inquisitoire procedure De vorst gaat de inquisitoire procedure uitbuiten. De baljuw (vertegenwoordiger vorst) gaat het strafproces voeren en hij gaat op onderzoek uit (= inquisitoir). uitdoven compositierecht en familiale zoen. Compositierecht: tussen de partijen gaat men elkaar vergoeden en er verder over zwijgen. Familiale zoen: de familie van de dader en van het slachtoffer verzoenen met elkaar, en dus zal de overheid niet meer vervolgen. 22

Samenwerking Kerk Staat politieke, religieuze en morele orde beschermd! Door de samenwerking is er een beter zicht, betere greep en controle op/over de onderdanen. Nieuwe wetten worden doorgestuurd naar de pastoor en die leest de nieuwe wetten en dus wordt iedereen geacht de wet te kennen. Elke inbreuk op religieuze verplichtingen wordt een inbreuk op het wereldlijke recht.

Jean Bodin Hij studeert af aan de universiteit en komt in dienst van de koning. Hij schrijft een boek over hoe de staat moet werken en over hoe je een heks kan herkennen en hoe je ze moet vervolgen. Jean Bodin was een heel slimme man maar toch schreef hij iets dat totaal niet klopte. 2 redenen: Er waren paradigmas (hemel, hel, duivel), dus zijn redenering was een logisch gevolg van die veronderstellingen Hij was een slecht mens en hij wist dus dat het allemaal niet waar was, maar hij gebruikte het als een middel om te vervolgen, en vervolgen betekent macht hebben.

Bronnen Geleerd recht als subsidiaire bron Dankzij boekdrukkunst werd het geleerd recht verspreid over heel Europa, geleerden maakten boeken voor de praktijk. Het handboek dat gebruik wordt bij toepassen van het strafrecht is in de eerste plaats het gemene recht. Filips Wienant (Gentenaar) oefende een juridisch beroep uit in gent, hij was raadsheer van Vlaanderen. Hij had romeins recht gestudeerd aan de universiteit van Leuven. Hij schrijft een boek over hoe je het geleerde recht in de praktijk kunt toepassen. Het eerste boek is de praktijk van het burgerlijke recht (civiele zaken), het is een handboek waarin hij beschrijft hoe een burgerlijk proces moet gevoerd worden. Dit is een belangrijk kanaal van receptie van het geleerde recht. Hij schrijft een tweede boek: de praktijk in strafzaken, criminele zaken. Hij beschrijft hoe een proces moet gevoerd worden als een inquisitoir proces. Niet in het Latijn, maar in het Vlaams. Het is bedoeld voor de rechters, procureurs, advocaten uit de praktijk. Filips Wienant leeft op het einde van de 15e eeuw, begin 16e eeuw. Hij zal een beetje ten voordele van de vorst spreken. Hij heeft pech, in deze periode is er in het Gentse nog geen goed ingeburgerde drukkerij. Joost de Damhouder is een Bruggeling die volledig in de commercile geest het boek van Filips Wienant overschrijft en uitbreidt. Hij laat het boek uitgeven. Het wordt ettelijke keren herdrukt in het Vlaams, Frans, Duits en Latijn. Het verspreidt zich over heel Europa. Het is een boek bedoeld voor de praktijk maar zeer geleerdrechtelijk genspireerd.

Carpzov is een Duitser die een handboek schrijft over het Duitse strafrecht. Het lijkt erg op wat Joost de Damhouder schrijft.

23

Lokaal gewoonterecht (blijft grotendeels) Het lokaal gewoonterecht kan nog overleven als het de vorm van een wet krijgt of als het gehomologeerd wordt.

Vorstelijk strafrecht komt opzetten (machtsmiddel) In de 16e eeuw breiden de wetten enorm uit. 2 redenen: Codificatie en homologatie van gewoonten Unificatie door middel van wetgeving

Criminele ordonnanties van 1570 van Filips II Filips II is niet graag gezien, hij is een zeer intolerante, hardvochtige tiran. Hij gebruikt het strafrecht om zijn staat sterk uit te bouwen met bijzondere wetten. Met de criminele ordonnanties van 1570 betonneert hij het strafrecht van die tijd. deze wetten worden gedrukt in duizenden exemplaren. Het is eigenlijk een strafwetboek en een wetboek van strafvordering avant la lettre. Ordonnanties? Het zijn 3 wetten van begin juli 1570. De eerste ordonnantie gaat over de strafprocedure, hoe gaan we een strafproces voeren? Dit is een wettelijk vastleggen van de inquisitoire procedure. De tweede ordonnantie gaat over het materile strafrecht. Het is te vergelijken met ons strafwetboek maar meer het algemeen deel. Er worden niet veel individuele misdrijven omschreven, het gaat vooral om algemene theorien als opzet, medeplichtigheid, De derde ordonnantie gaat over gevangenissen. De gevangenissen op dat ogenblik vooral bedoeld als voorlopige hechtenis. Het is geen strafgevangenis.

Alva, die de vertegenwoordiger van Filips II in de Nederlanden is, kondigt de wetten hier af. Alva installeert de Bloedraad in Brussel. Hij is hier niet graag gezien, hij is het toonbeeld van een tirannieke vertegenwoordiger van een tirannieke vorst. Ons land komt in opstand: de opstand van de Nederlanden. 1 fase is hier heel belangrijk: de opstandige gewesten beginnen zich militair te organiseren tegen die Spaanse koning die voor het blok werd gezet. In het stadhuis van Gent moet de landvoogd ondertekenen dat de vorst zijn ergste maatregelen weer intrekt. Dit is de pacificatie (vrede) van Gent. Het is een vredesluiting met de opstandige gewesten. Filips II belooft om zijn ketterijplakkaten in te trekken, ik ga mijn Spaanse troepen onder dwang houden, ik ga de criminele ordonnanties intrekken. Pacificatie van Gent: de criminele ordonnanties hebben geen kracht van wet meer. de iure: juridisch gezien houden de criminele ordonnanties in 1576 op te bestaan de facto: in de Nederlanden worden de criminele ordonnanties na 1577 blijvend geciteerd. Ze gelden eigenlijk juridisch niet meer, maar toch worden ze door alle advocaten en juristen gebruikt. 2 redenen er staat zwart op wit hoe het geleerde recht in elkaar zit

24

de criminele ordonnanties zijn gedrukt in honderden versies en verspreid in duizenden exemplaren. De tekst is ter beschikking van alle juristen, ze blijven ze gebruiken.

Willekeur Rechterlijke autonomie Willekeur van de rechter: rechters voelden zich meestal gebonden door het recht. Er waren crimina ordinaria: de gewone misdrijven: misdrijven die ergens in een wet voorzien worden. Als er een wet over is, moet je de wet toepassen. De idee dat de rechter gelijk wat kon toepassen in het Ancien Regime is niet juist. Crimina extra ordinaria: buitengewone misdrijven misdrijven die nieuw zijn, er is geen regel of er is een regel en die regel zegt: afhankelijk van de omstandigheden mag je zwaar of minder zwaar straffen. De regel voorziet dat de rechter zelf mag oordelen. bv. tegennatuurlijke seks (homofiele praktijken, incest, ) Er is n leidmotief: geen enkel misdrijf mag onbestraft blijven.

Vandaag: geen uitdrukkelijke wet, niet straffen Ancien regime: altijd straffen, ook als er geen wet is

Vorstelijke autonomie Aangezien de vorst bron is van alle recht kan hij zijn wetten naast zich neerleggen en anders beslissen. De vorstelijke willekeur is totaal.

Ira regis mors est: de woede van de koning betekent de dood. als je op een slecht blaadje staat bij de koning kan hij je laten onthoofden, levenslang opsluiten. Elke politieke descident kan op die manier vervolgd worden. Engeland: prerogative courts: uitzonderingsrechtbanken. De koning richtte nieuwe rechtbanken op. Frankrijk: lettres de cachet: wanneer de vorst in een koninklijke akte waaraan hij zijn zegel hing, had uitvoerbare kracht en moest de wet niet respecteren. De koning kon een aanhoudingsbevel uitvaardigen tegen gelijk wie. Er was geen recht op een eerlijk proces voor je werd aangehouden, de koning kon iedereen laten aanhouden en in de gevangenis steken.

De verlichting: het verlicht absolutisme = de willekeur is rede-lijk beperkt omwille van natuurlijke vrijheden omwille van de algemene welvaart (nut)

In deze periode werd de rede een vooraanstaande rol nadat gedurende eeuwen de geopenbaarde wijsheden de vooraanstaande rol hadden. De geleerde mens in de 17e en 18e eeuw gaat dit in vraag stellen. Het is niet omdat het in het recht staat dat je het moet toepassen. De rede leert ons dat wanneer de ene de macht heeft en de andere niet, dat dit is omdat de ene rijk is en de andere niet. We zijn van nature uit gelijk en we zouden dus allemaal gelijke rechten moeten hebben.

25

De school van het Natuurrecht ontstaat. Ze gaat ervan uit dat je een heel rechtssysteem kan opbouwen aan de hand van de rede. Een aantal verlichte vorsten gaan inzien dat ze op die manier beter hun macht kunnen uitbouwen van de absolutisten. Jozef II en Frederik de Grote: verlichte vorsten. Ze luisteren naar de geleerde juristen en geleerde filosofen. Ze gaan op een redelijke wijze hun macht beperken. Dit heeft een invloed op het strafrecht.

Algemeen wetenschappelijk Er worden encyclopedien gemaakt, er worden discussiegroepen opgericht, in de loges praatte men over wat er beter kan.

Juridisch: Natuur- of Vernunftrecht Basisidee De REDE leidt tot universele basisrechten In tegenstelling tot willekeurig wettenrechten, geopenbaarde teksten, Romeins recht.

Er zijn een aantal fundamentele universele rechten die iedereen moet hebben, ongeacht in welke staat je woont.

Het recht is rationeel opgebouwd (deductief) Aan de hand van de rede komen tot de meest fundamentele rechten en deductief daaruit de rest afleiden. Ontwikkeling van rechtstakken, schemas, tabellen Er ontstaan boeken waarin schemas ontstaan, waar er indelingen bestaan in het recht.

Juridische gevolgen van het Vernunftrecht Staatsfunctie in plaats van het patrimonium. De staat wordt een apart systeem dat niet meer de private eigendom is van de vorst. Privaat en publiek is voorbij. Kroondomein staatsdomein Alle bezittingen van de koning worden afgepakt en worden staatsdomein. Er is geen band meer tussen kerk en staat.

Doorknippen band Kerk-Staat Lacisering huwelijk: het burgerlijk wordt nu ook ingevoerd, vroeger was alleen het huwelijk voor de kerk mogelijk. Registers burgerlijke stand: parochieregisters leggen we aan in de vorm van registers van de burgerlijke stand, het is niet de kerk die dit moet bijhouden, het worden burgerlijke registers. Staatsscholen: de staat moet instaan voor neutraal onderwijs. De staat mag niet kiezen voor een of ander geloof. Tolerantie 26

Codificatie Iedereen moet zijn rechten kunnen kennen, je moet weten waaraan je te houden. Alle rechten moeten dus op papier staan, dit is de codificatie van het recht. Vooral gerealiseerd door de Franse Revolutionairen. code pnal, Rationaliseren instellingen (gerecht/bestuur) Iedereen moet zijn rechten kennen. Ook alle instellingen van de staat worden logisch geordend. Er is een nieuw systeem: ingevoerd in het einde van de 18e eeuw door Jozef II eerste aanleg, beroep, cassatie. Fundamentele mensenrechten en dus humanisering van het strafrecht zet zich vooral door na 1 figuur: Cesare Beccaria

De evolutie van het strafrecht 1. Inhumaan strafrecht Wreed strafrecht: tortuur, schand-, lijf- en doodstraffen

Toppunt: late Middeleeuwen en begin Nieuwe Tijd Oorzaken Absolutisme (vervolging als middel tot macht, zwakke mensen (heksen, ketters, zigeuners, landlopers) worden vervolgd om te tonen hoe sterk de vorst is. Zware straffen om de mensen een lesje te leren: kom niet meer in opstand tegen de vorst Geleerd recht laat toe om heel hardvochtig te zijn Renaissance: na de Middeleeuwen, betekent het opnieuw in het middelpunt van de belangstelling stellen van de kennis uit de oudheid, van de Grieken en van de Romeinen. Renaissance in de bouwkunst, schilderkunst en verhalen. Sociologisch rede van het harde strafrecht alle overheidstaken (baljuw, rechter, ambtenaar) worden uitgevoerd door een bepaalde elite. macht die het systeem heeft gebruiken om sociale kloof te bevestigen Psychologisch (?) Mensenleven was toen minder waard dan vandaag. Institutioneel venaliteit (koopbaarheid) van ambten, vooral lage ambtjes in de Nederlanden, in Frankrijk tot op het hoogste niveau. veel geld in ambt genvesteerd veel mensen vervolgen hij wil return voor zijn investering, hij maakt misbruik omdat zijn ambt moet opbrengen Juridisch je kan niet in beroep gaan in strafzaken, er is maar n aanleg. Strafzaken moeten snel gedaan zijn

Dit zijn veel redenen waarom strafrecht heel hard is.

2. Humanisering 27

Strafrecht begint automatisch (zonder tussenkomst overheid) in het begin van de 17e eeuw te verminderen. Er is een algemene civiliseringstendens. De facto vanaf 17e eeuw: mildering / civilisering Bv. galei- in plaats van doodstraffen civiliseringstendens: minder doodstraffen (ingegeven door verlichte ideen) omdat er andere, meer nuttige straffen zijn, zoals dwangarbeid. Zelfs los daarvan is een civiliseringstendens: mensen worden beschaamd om wat ze doen. doodstraffen die uitgevoerd werden in het midden van de markt verminderen, doodstraffen worden uitgevoerd s morgens, het lijk hangt niet meer in het midden van de markt. Dit is de algemene civiliseringstendens. Het is los van de algemene theorien van het geleerde recht. Invloed (op rechters en wetgevers) van filosofen in de 18e eeuw: Locke, Montesquieu, Voltaire,

Cesare Beccaria (Milaan): Over misdaden en straffen (1764) jurist, succesrijke kritiek, politieke invloed REDE (verlichting) straffen voor iedereen gelijk straf in verhouding tot misdrijf nulla poena sine lege afschaffing doodstraf afschaffing wettelijke bewijzen en tortuur

Cesare Beccaria (Milaan, Noord-Itali) Milaan was op dat moment deel van het Grote Habsburgse Rijk waar Verlichte vorsten waren. Beccaria kan dus vrij schrijven. 1764: Over misdrijven en straffen Beccaria ontwikkelt hierin een aantal ideen die grondleggend zijn voor het hedendaagse strafrecht. Zinnen uit zijn boek komen letterlijk voor in de bespreking van de Amerikaanse en Belgische grondwet. Het boekje is al vertaald in het Nederlands in 1768. Dit boek is compleet volgens de Verlichting. Alle mensen zijn gelijk. Als we allemaal samen afspraken maken om samen te leven, dan kunnen we aan de overheid die we dan creren de bevoegdheid tot straffen afgeven. We kunnen dit maatschappelijk verdrag sluiten. Hij is een denker van het sociaal verdrag. Hij is voor de afschaffing van de doodstraf en van tortuur. Wanneer men een maatschappelijk contract sluit, moet men eerst afspreken wat de regels zijn, en dan pas mogen die regels toegepast worden nulla poena sine lege

Goswin De Fierlant (Voorzitter Geheime Raad ~ minister van justitie) Hij leest de boeken van Becarria. Op het einde van de 18e eeuw maakt hij een ontwerp van een strafwetboek dat het meest Verlichte strafwetboek van Europa was, maar het is nooit ingevoerd. Strafrecht van de Franse revolutie tot WO II 1795 1814: Belgi is een deel van FRANKRIJK 1. De REVOLUTIE brengt Verlichtingsideen in de praktijk De revolutionairen hebben gerealiseerd wat de Verlichtingsfilosofen hadden voorbereid.

28

Legaliteitsprincipe (Dclaration des droits de lhomme 1789) Artikel 7 : nullum crime sine lege : geen misdrijf zonder wet Artikel 8 : niet retro-activiteit van de strafwet

De wet moet duidelijk zijn Het volk moet de wetten kennen. Als de Fransen bv. Itali bezetten dan vertalen ze hun wetten naar het Italiaans. volkstaal verplichte publicatie ruime kenbaarheid

De nadruk ligt op de bescherming van de burger tegen de overheid. Er wordt voorzien dat je tegen elke beslissing van de uitvoerende macht kan opkomen bij de rechterlijke macht.

Dit wordt gerealiseerd via bijzondere decreten en strafrechtscodificatie. Belang van het strafrecht er wordt komaf gemaakt met alle oude wetgevingen en bronnen. Geen vorstelijke wetten, gewoonterecht, lokaalrecht, invloed van het geleerde recht meer want die geleerde boeken waren voor een stuk in het Latijn geschreven. Men wil 1 wetboek waarin alles staat Les codes des dlis et des peines (1791) Wat vinden we daarin terug? Realisatie van de gelijkheidsgedachte Meer humanere straffen De 3 soorten misdrijven

2. Inspiratie uit Anglo-Amerikaanse traditie Engeland Magna Carta (1215) Habeas Corpus Act (1679) wet die toelaat dat wanneer iemand gevangen wordt genomen hij meteen zijn invrijheidstelling kan aanvragen. Bill of Rights (1689) de Koning moet eerst de wet respecteren voor hij koning kan worden. Dit is een soort grondwet. Amerika Virginia had ook een Bill of Rights die verder uitgewerkt was. Strafwetten hadden geen terugwerkende kracht Procedure op tegenspraak je moet je kunnen verdedigen Jury in criminele zaken Proportionaliteit van de straffen Rechterlijke controle op aanhouding en huiszoeking

3. Innovaties Constituante met betrekking tot het strafrecht Misdrijven Nadruk op inbreuken op de openbare macht. (quasi-sacralisering van de instellingen) Men legt te veel de nadruk op het beschermen van de nieuwe instellingen. Soms is het strafrecht nog zwaarder dan vroeger, er is geen soepelheid meer. 29

Voor 1 misdrijf is er nog 1 straf.

Straffen Opkomst van de gevangenisstraf, met heropvoedende rol Nooit levenslang (perspectief behouden) De burger gestraft: burgerlijke degradatie en carcan (dus ook behoud afschrikkingseffect) Carcan er is een misdrijf gepleegd en daardoor is de dader geen burger meer. Als hij de carcanstraf ondergaat, dan is hij daarna terug een burger van de samenleving geworden. houten paal met ijzeren ketting waar mensen ten schande werden gezet. Afschaffing van lijfstraffen (menselijke waardigheid) en brandmerk (nieuwe kansen behouden) Doodstraf door middel van guillotine (menselijke waardigheid) 4. Napoleon monarch die alle macht naar zich toetrekt. Militaire overheersing en publiekrechtelijke consolidatie De wettelijke verankering Les codes (wetboek van strafvordering van 1808, nog steeds!) Onder andere code pnal (1810, blijft in Belgi tot 1867) Balans tussen Ancien Rgime en revolutie Minima en maxima Behoud van de driedeling Functie van de straf : preventie (intimidatie gebaseerd op de raison dtat en het nutsbeginsel Daardoor hard (Franse humanisering 1832 niet voor Belgi): o Doodstraf, deportatie, schandstraffen (carcanpalen), opnieuw lijfstraffen en levenslang o Poging gestraft als gelukt misdrijf o Medeplichtigheid gestraft als mededader

1815 1830: Koninkrijk der NEDERLANDEN Pogingen tot nieuwe nationale codificaties zonder succes Willem I was een verlichte despoot of absolute monarch. strenge censuurwetgeving geen jurys meer afhankelijke rechterlijke macht geen recht op vrijheid van vereniging

1830 heden: Belgi 1. Grondwet 1831 Herinvoeren jury in strafrecht: Misdaden Politieke misdrijven Drukpersmisdrijven Legaliteitsbeginsel in het strafrecht 30

Fundamentele rechten (veel in verband met strafrecht): vrijheidsberoving, huiszoeking, verbeurdverklaring, Algemeen gerechtelijk (dus ook strafprocesrecht) Openbaarheid Motiveringsplicht Herziening van de wetboeken voorzien .

2. Nieuwe wetboeken?? Formeel: strafvordering Veel gesleutel aan het oude frame Voorlopige hechtenis Aanpassingen vooral onder invloed van EVRM en de zaak Dutroux Franchimont: klein (rechten slachtoffer) maar niet groot De grote Franchimont is een compleet nieuw wetboek van strafvordering opgesteld maar omdat er andere problemen zijn die de overheid belangrijker acht is hij nog steeds niet gerealiseerd.

Materieel: strafwet 1834: ontwerp Lebeau afgevoerd 1848 1867: ontwerp Haus en Nypels Geen ommekeer, maar verder bouwen o Verzachting strafsancties (poging en medeplichtigheid minder) o Technische verbeteringen o Meer vertrouwen in de rechter (bv. verzachtende omstandigheden) Officile vertaling in het Nederlands pas in 1964

3. Discussies buiten de codificaties a. De doodstraf en het abolitionisme Doodstraf gekend: Oudheid (Romeinen, Hebreeuws recht, ) Germaanse en Karolingische recht Houding kerk NT zachter dan OT Beveiligingsgedachte (bv. Ketters) Toch verzet Middeleeuwen en Nieuwe Tijd: onthoofding, ophanging, brandstapel, ..

Evolutie onder invloed van de Verlichting Beccaria: onrechtmatig en nutteloos Toscane: sinds 1786 afgeschaft 31

Algemene civiliseringstendens Montesqieu: alleen voor doodslagen Rousseau: wel volgens sociaal contract De Fierlant: wel nog mogelijk, maar humane uitvoering

Franse Revolutie Commissie 1791 voor afschaffing Maar toch steeds meer misdrijven ingevoer Maar via guillotine

1810: doodstraf behouden

Hollandse tijd: feitelijke daling (wettelijk behoud, ook in ontwerp)

Belgi De iure: Wet 1996 o Grondwettelijk verankerd 2005 De facto o Debatten vanaf onafhankelijkheid o Vanaf 1862 systematische genade Uitzondering: wereldoorlog (Duitse en Belgische Krijgsgerechten) repressie (niet uitgevoerd na WO I, wel 242 na WO II)

32

You might also like